Eitem 6 ar ein hagenda yw'r ddadl ar adroddiad y Pwyllgor Diwylliant, y Gymraeg a Chyfathrebu, 'Addysgu Hanes Cymru', a galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i gyflwyno'r cynnig, Bethan Sayed.

Cynnig NDM7228 Bethan Sayed

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

Yn nodi adroddiad y Pwyllgor Diwylliant, y Gymraeg a Chyfathrebu ar addysgu hanes Cymru a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 14 Tachwedd.

Cynigiwyd y cynnig.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Yn gyntaf, hoffwn ddweud bod y mater hwn wedi ennyn diddordeb y cyhoedd yn eang, ac er nad ni yw'r pwyllgor addysg, ar ôl cynnal arolwg cyhoeddus ar yr hyn yr oeddent yn meddwl y dylem ni fel pwyllgor ymchwilio iddo, daeth y mater hwn i'r amlwg. Atebodd dros 2,500 o bobl i'r arolwg, ac roedd 44 y cant yn dweud y dylem ymchwilio i'r mater hwn.

Yn ystod yr ymchwiliad, roedd yn amlwg mai'r pryderon ynghylch dysgu hanes oedd y rhai mwyaf dybryd. Ond, mae'n deg i ddweud bod diwylliant a threftadaeth yn rhan annatod o'n hanes, felly, yn sicr byddai unrhyw ddatblygiadau i'r dyfodol angen edrych ar hwn mewn mwy o fanylder. Yn amlwg, nid hanes yw'r unig bwnc lle mae naratifau a phrofiadau o hunaniaeth Gymreig yn cael eu hadlewyrchu, fel y cawsom ein hatgoffa, a gobeithio y cawn amser i ystyried addysgu diwylliant Cymru drwy iaith, llenyddiaeth a'r celfyddydau yn y dyfodol.

Ni ddylid cyfyngu addysgu hanes i un strwythur gwersi penodol—rydym yn cytuno ar hynny, yn sicr. Felly, byddai darn ehangach o waith gan y pwyllgor penodol yma, yn edrych i mewn i'r posibiliadau ar sut mae'r gymuned ysgol i gyd yn edrych ar hanes, diwylliant a threftadaeth, yn rhywbeth y byddem ni'n ei groesawu yn y dyfodol.

O ran her y cwricwlwm newydd, cafodd y pryderon hyn eu symbylu gan y newidiadau o ran y Cwricwlwm i Gymru 2022. Dywedodd gweithwyr proffesiynol wrthym y byddai dysgu hanes Cymru yn cael ei wanhau pan fydd yn cael ei addysgu ym maes dysgu a phrofiad y dyniaethau, ochr yn ochr ag astudiaethau crefyddol, daearyddiaeth ac astudiaethau busnes. Dywedodd academyddion ac undebau addysg wrthym fod y dull hwn yn golygu na fydd myfyrwyr yn cael y cyfle i ddatblygu trylwyredd o ran y dadansoddiad hanesyddol sydd ei angen arnynt i astudio'r pwnc ar lefel gradd.

Yn bwysicaf oll, roedd pawb a ddaeth i siarad â ni yn galw am i bob disgybl ddysgu am themâu a digwyddiadau cyffredin. Cafwyd sylw nodweddiadol gan Dr Elin Jones, a ddywedodd fod rhai cyfnodau allweddol yn hanes Cymru pan fu datblygiadau sy'n ganolog i ffurfio hunaniaeth unigol yng Nghymru. Dyna pam rwy'n siomedig fod y Llywodraeth wedi gwrthod ein hargymhelliad i gynnwys corff cyffredin o wybodaeth ar gyfer pob disgybl sy'n astudio hanes yn y cwricwlwm newydd. Y dystiolaeth a glywsom ni oedd y bydd dysgu am ddigwyddiadau allweddol yn caniatáu i bob disgybl ddeall sut mae eu gwlad wedi cael ei siapio gan ddigwyddiadau lleol, cenedlaethol a rhyngwladol mewn cyd-destun ehangach.

Dywedodd y Llywodraeth fod y Cwricwlwm i Gymru 2022: 

'yn gwricwlwm pwrpasol sy'n torri cwys newydd drwy ymwrthod â rhestrau o "bynciau/cynnwys" sydd i'w haddysgu.'

Maen nhw hefyd yn dweud:

'Bydd hyblygrwydd y Cwricwlwm newydd yn ychwanegu at hyn drwy ganiatáu i athrawon ddarparu gwersi mewn ffyrdd mwy creadigol, sy’n fwy priodol i'r dysgwyr sy'n cael eu haddysgu.' 

Mae hyn yn golygu y bydd dysgwyr ledled Cymru yn cael profiadau gwahanol iawn o ddysgu hanes Cymru. Yr hyblygrwydd hwn yw'r hyn a arweiniodd at bryderon ymarferwyr a ddywedodd wrthym fod rhai elfennau o'r hanes a rennir sy'n rhy bwysig i'w gadael allan. Dywedodd Gaynor Legall o'r Gyfnewidfa Treftadaeth a Diwylliant, a dwi'n dyfynnu:

Rwyf eisiau i'r plant sy'n byw yn y dociau... wybod am ogledd Cymru... lawn cymaint ag y dymunaf i'r bobl yn Harlech... wybod am y dociau ac am y diwydiant glo... oherwydd mae'n ymwneud â Chymru. Ein gwlad ni yw hon, ac mae angen inni wybod sut y daethom yma, ac yn bwysicach, sut rydym yn mynd i symud ymlaen. A chyda'n gilydd yn unig y gallwn symud ymlaen.

Yn hanfodol, dywedodd Cyngor Hil Cymru wrthym y dylid nodi'n benodol hanes pobl ddu fel rhan o'r cwricwlwm newydd, ac ni ddylai fod yn ddewisol. Siawns os mai bwriad y cwricwlwm newydd yw bod yn weledigaeth ar gyfer Cymru yna dylem sicrhau bod pob dysgwr yng Nghymru yn cael yr un cyfle i ddeall y digwyddiadau sydd wedi siapio ein cenedl ac wedi adeiladu ein hunaniaeth? Ni fyddai rhoi canllaw defnyddiol ar ddigwyddiadau allweddol yn hanes Cymru, yn ein barn ni fel pwyllgor, yn tarfu ar y gallu i roi hyblygrwydd na'n tarfu ar y gallu i athrawon fod yn greadigol o fewn y system hynny. Mae athrawon Cymru yn ddigon talentog i allu addasu i hynny.

O ran adnoddau, bydd y cwricwlwm newydd yn rhoi cyfrifoldeb newydd ar athrawon i ddatblygu deunyddiau sy'n dehongli'r tirweddau, yr hunaniaethau a'r hanesion sy'n rhan o gynefin disgyblion. Ond mae undebau addysg wedi dweud nad yw dyraniad y Llywodraeth o £24 miliwn yn ychwanegol ar gyfer cyflwyno'r cwricwlwm yn agos at fod yn ddigon. Dywedodd, er enghraifft, yr Athro Calvin Jones o Ysgol Fusnes Caerdydd fod y cyllid cyfredol ar gyfer ysgolion yn eithaf enbyd a bod angen £200 miliwn arall y flwyddyn i ddarparu addysg sy'n addas ar gyfer y dyfodol. Dywedodd, a dwi'n dyfynnu:

Mae angen meysydd dysgu llawer ehangach ar y cwricwlwm newydd ac mae angen i athrawon fod yn fwy annibynnol, yn fwy hyblyg a chreu mwy o gynnwys eu hunain.

A chyda'r cyllid presennol:

mae'n annheg gofyn i athrawon wneud y swydd honno.

O ran amrywiaeth, dwi wedi siarad tipyn bach am hwn yn barod, ond clywsom hefyd bod angen adlewyrchu hanes amrywiol Cymru. A dwi'n falch iawn i'r pwyllgor edrych ar hyn mewn manylder nad ydw i'n credu sydd wedi digwydd o'r blaen yn y Senedd yma. Nid ydym yn dawel ein meddwl y bydd yn bendant yn cael ei gynnwys o dan bwyslais y cwricwlwm newydd ar ardal. Gwnaethom alw am gynnwys amrywiaeth ethnig a chrefyddol fel elfen graidd o'r cwricwlwm newydd. Mewn ymateb, mae'r Llywodraeth wedi dweud y bydd y cwricwlwm newydd yn eang, yn gytbwys, yn gynhwysol ac yn heriol. Ond os na ragnodir amrywiaeth, yna sut y bydd yn sicrhau bod pob ysgol yn addysgu hanes ein cymunedau pobl dduon a lleiafrifoedd ethnig? Rydym ni wedi clywed eisoes nad yw'n digwydd yn ddigonol, ac mae angen inni sicrhau ei bod hi'n gallu digwydd os oes newidiadau ar droed. 

Unwaith eto, os yw'r cwricwlwm newydd yn caniatáu hyblygrwydd i athrawon deilwra'r cynnwys y maent yn ei gyflwyno i'r graddau a ddisgrifiwyd eisoes gan y Gweinidog a'i thîm, mae risg y bydd y genhedlaeth nesaf o ddisgyblion sy’n gadael yr ysgol wedi cael profiadau hollol unigryw na fydd efallai'n arwain at ymdeimlad a rennir o'r hanes a ffurfiodd ein cenedl ac sy'n llywio ein gwleidyddiaeth. Mae hyn yn arbennig o berthnasol yng nghyd-destun y ffaith nad ydym o hyd yn recriwtio digon o athrawon sy’n bobl dduon ac o leiafrifoedd ethnig yn ein hysgolion i fod yn fodelau rôl ac yn ddylanwadwyr allweddol mewn perthynas â chynnwys y cwricwlwm yn barhaus.

I orffen, o ran adolygiad Estyn, teimlai'r pwyllgor ei bod yn hanfodol cael sylfaen dystiolaeth gadarn ar gynnwys a safon yr addysgu presennol. Cawsom wybod gan Dr Steve Thompson o Brifysgol Aberystwyth bod y rhan fwyaf o hanes Cymru wedi'i gynnig o fewn modiwl hanes Prydeinig lle mae elfennau hanes Cymreig symbolaidd yn cael eu hychwanegu. Clywsom bryderon gan Dr Elin Jones, ers iddi gadeirio grŵp gorchwyl a gorffen ar y pwnc hwn yn 2013, y bu diffyg cynnydd yn y maes hwn. Lleisiodd rwystredigaeth llawer o'n rhanddeiliaid pan ddywedodd nad oedd ganddi unrhyw dystiolaeth benodol o'r hyn sy'n digwydd mewn ysgolion ar hyn o bryd. Ac mae'n rhaid inni ofni hynny os nad oes digon o dystiolaeth. Dyna pam rwy’n falch bod y Gweinidog Addysg wedi derbyn yr argymhelliad penodol yma i anfon cylch gwaith at Estyn i adolygu i ba raddau y mae ysgolion yn addysgu cynnwys Cymreig. Rwy’n edrych ymlaen at gael rhagor o fanylion ynghylch pryd y bydd hyn yn digwydd a sicrwydd y bydd gan Estyn ddigon o adnoddau i'w wneud yn drylwyr. Rydym am i'r ystod ehangaf bosibl o ysgolion gael eu cynnwys yn yr adolygiad.

I orffen, hoffwn i jest ategu ein bod ni yn teimlo'n siomedig bod y Llywodraeth wedi gwrthod ein hargymhellion i bob myfyriwr ddysgu corff cyffredin o wybodaeth am yr hanes sydd wedi siapio ein cenedl. Fel dwi wedi ei ddweud ynglŷn â'r pwnc amrywiaeth yn benodol, os nad oes gennym ddigon o athrawon yn addysgu o'r un persbectif, yna sut y mae ysgol yng Ngheredigion, efallai, sydd heb ddigon o athrawon o gefndiroedd gwahanol, yn mynd i allu eu haddysgu nhw ynglŷn â hanes mor eang sydd angen iddyn nhw wybod amdano yma yng Nghymru? Dyw e ddim yn digwydd ar hyn o bryd; dŷn ni wedi clywed hynny gan EYST a gan Race Council Cymru, ac mae angen ehangu ar hynny i sicrhau bod pobl ifanc Cymru yn gadael ysgolion, nid dim ond yn gwybod rhywbeth am eu cynefin, sy'n deilwng iawn, ond yn gwybod rhywbeth hefyd am Gymru yn genedlaethol a hefyd sut y mae Cymru wedi siapio'r byd yn rhyngwladol, nid yn unig o berspectif Prydeinig ond yn sicr o berspectif Cymreig, sy'n mynd i'w galluogi nhw i weld y byd mewn ffordd hollol wahanol i'r ffordd maen nhw wedi gweld y byd fel rhan o'r system addysg roeddwn i'n rhan ohono, yn sicr.

Felly, rwy'n edrych ymlaen at y ddadl. Dŷn ni wedi clywed cryn drafodaeth yn barod gan bobl Cymru ynglŷn â hwn. Mae cryn ddiddordeb yn y maes yma, a gobeithiaf y gallwn ni i gyd weithio tuag at lunio system addysg sy'n llwyddiannus ac yn plesio pawb. Diolch yn fawr iawn. 

Dywedodd Martin Luther King nad ni sy'n gwneud hanes ond yn hytrach, hanes sy'n ein gwneud ni, ac mae'n sicr yn wir fod hanes ein cymunedau yn ffurfio meddylfryd a gwerthoedd ein cymunedau, felly mae deall o ble y daethom a beth a wnawn yn hanfodol bwysig.  

Mae hwn wedi bod yn orchwyl aruthrol. Mae'n faes rwyf wedi ysgrifennu amdano o bryd i'w gilydd, am y diffyg gwybodaeth a dealltwriaeth o'n hanes cymunedol a'n hanes gwleidyddol a chymdeithasol, ac rwy'n gobeithio'n fawr y bydd yn rhywbeth a gaiff ei unioni yn ein cwricwlwm a'n haddysg. Ond nid wyf yn bychanu rhai o'r pwyntiau a wnaeth Bethan a'r her o hyfforddi a pharatoi athrawon i allu cyflwyno'r cwricwlwm ac yn arbennig, i fod â hyblygrwydd a dealltwriaeth i ddarparu'r rhan gymunedol o hanes a'r deunyddiau a'r adnoddau sydd eu hangen ar gyfer hynny.

Rhoddaf ychydig o enghreifftiau o'r cymunedau rwy'n eu cynrychioli, ac rwyf wedi siarad am hyn wrth ymweld ag ysgolion, er mwyn ceisio canfod beth yw lefel y ddealltwriaeth. Ac mae'n faes lle mae'n rhaid gwneud llawer iawn o waith. Llantrisant yn fy nghymuned i—mae pawb yn gwybod am Dr William Price, meddyg enwog, Siartydd, neo-dderwydd ac ecsentrig. Cafodd effaith fawr ar yr arfer o amlosgi, ac arweiniodd hynny at yr amlosgfa gyntaf, yr amlosgfa weithredol gyntaf, ym Mhrydain yn 1924 yng Nglyn-Taf. Pan ofynnais am y peth, mewn gwirionedd, yr unig beth yr ymddangosai fod pobl yn ei wybod oedd bod 20,000 o bobl wedi dod i'w angladd ac erbyn canol dydd, nid oedd cwrw ar ôl yn yr un o'r 29 o dafarndai yn y dref. Ac eto, roedd ei her ar amlosgi yn dynodi newid arwyddocaol mewn perthynas â'r gyfraith yng nghyswllt cyfraith eglwysig a seciwlareiddio'r gyfraith—sy'n sylfaenol bwysig.

Saethyddion Llantrisant—brwydr Crécy, y rôl a chwaraewyd a'r hyn a etifeddwyd ganddynt hyd y dydd heddiw drwy olyniaeth drwy'r llinell fenywaidd a phwysigrwydd yr hawliau a'r breintiau parhaus yn awr a'r hyn y mae hynny'n ei olygu i hanes yr ardal. Brown Lenox—rhan mor bwysig a chwaraeodd yn natblygiad Pontypridd ac yn y chwyldro diwydiannol, eto i gyd ymddengys mai'r cyfan y mae pobl yn ei wybod yw mai hwy a adeiladodd y cadwyni ar gyfer y Titanic, er nad yw hynny'n wir mewn gwirionedd, eu hadeiladu ar gyfer y Queen Mary a'r Queen Elizabeth a wnaethant. Ond mae'n rhan o'r chwedloniaeth honno.

Ac yn bwysig, pethau fel dyfarniad Cwm Taf—1901, dyfarniad pwysig gan y llys a ddileodd hawliau undebau llafur sylfaenol, a arweiniodd at Ddeddf Anghydfodau Llafur 1906, cam sylfaenol yn y broses o ddemocrateiddio ein cymdeithas a rhoi grym a chydnabyddiaeth i hawl gweithwyr i gael llais. Ac yn ardal Pontypridd ei hun, un o sylfaenwyr y mudiad manwerthu cydweithredol, William Hazell—mudiad a barhaodd mewn gwirionedd o fewn y sector manwerthu hyd at 1985, ar ôl streic y glowyr, pan gaewyd glofa Lady Windsor.

Nawr, mae'r rheini i gyd yn bethau—ac mae llawer, llawer mwy o'r rhain—ond y cwestiwn yw: sut y cânt eu haddysgu yn ein hysgolion? Pwy sy'n gwybod amdanynt mewn gwirionedd? Ble mae'r deunyddiau? Pan fyddant yn dod i ysgolion, yn aml ni fydd athrawon yn hanu o'r ardal y maent yn addysgu ynddi. Sut y gallwn sicrhau y ceir hyfforddiant o'r fath, fod y deunyddiau ac yn y blaen ar gael, er mwyn i bobl allu bwrw iddi go iawn, ac yna'r trefniadau gyda gweddillion y sefydliadau hyn sy'n aml yn dal i fodoli mewn cymdeithasau treftadaeth?

Felly, dyna'r her fawr i mi mewn gwirionedd, oherwydd rwy'n credu bod yr holl ymrwymiadau yno o ran pwysigrwydd ein cymunedau, o ran deall ein hanes, o ble rydym yn dod, y bobl allweddol yn hynny, yn hanes ehangach Cymru ac o fewn hanes rhyngwladol ehangach, ac ymddengys i mi fod problemau mawr iawn yn codi gyda'n gallu i gyflawni hyn mewn gwirionedd a'n gallu i'w gyflawni'n gyson a sut y gallwn ei gyflawni, ac rwy'n tybio bod yr un peth yn wir, os edrychwn o gwmpas, am bob un o'n cymunedau ledled Cymru, lle bydd gennym ein henghreifftiau o'r hanes hwnnw a bydd gennym yr un pryderon yn ôl pob tebyg o ran y lle a roddir i hynny.

Mae'n her fawr, ond credaf ei bod yn her y mae'n rhaid inni ymateb iddi. Credaf fod hwn yn adroddiad rhagorol, yn adroddiad gwirioneddol bwysig a hanesyddol i'r Cynulliad hwn, ac rwy'n gobeithio y rhoddir ystyriaeth ddifrifol iawn i'r agweddau arno sydd mor bwysig i'n system addysg yn y dyfodol a'n plant a'n dinasyddion yn y dyfodol. Diolch.

Dywedodd yr athronydd Michael Oakeshott, y tu hwnt i ffeithiau moel, 1066 a hynny i gyd—efallai y dylwn ddweud 1282—mai gweithred o wneud yw hanes—roedd yn ddiddorol sut y cychwynnodd Mick—neu o leiaf amgyffrediad, ymgais i ddeall. Ac mae pob cenhedlaeth yn gwneud hynny, ac mae'n gofyn am sgìl mawr. Byddai ein hen hen neiniau a'n hen hen deidiau wedi dweud mai brwydr Bosworth oedd un o'r prif bethau a greodd hunaniaeth Gymreig. Nid wyf yn tybio—. Wel, ychydig iawn o blant a fyddai'n dysgu am hynny erbyn hyn, ond cawsom basiantau gwych yng nghastell Caerdydd yn ei ail-greu a sut yn union roedd hynny'n dangos dychweliad Arthur ar ffurf y Tuduriaid, os ydych chi eisiau bod yn wirioneddol ffansi yn ei gylch. Ond mae'n haen ar ben haen o sut y mae gwahanol genedlaethau'n edrych ar bethau.

Nid wyf yn hollol siŵr ai Dr John Davies neu R. Davies a ddywedodd—roedd yn hanesydd 'Davies' o fri enfawr—a ddywedodd fod cymdeithas Gymreig yn y canol oesoedd yn cyfateb mewn gwirionedd i'r Gyrcas, a chymdeithas filwraidd a oedd wedi ymrwymo i'r math mwyaf ffyrnig o ryfela—dyna oedd yr arbenigedd mawr a'r hyn a gadwai lawer o ddynion mewn gwaith cyflogedig, nid yn unig ym mhob cwr o Brydain ond drwy Ewrop.

Wel nawr, byddem yn cael dysgu lawer mwy, yn gwbl briodol, am ein traddodiad o geisio heddwch a chytgord yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg, ac yn yr ugeinfed ganrif hefyd, a'r neges ewyllys da y mae plant yn ei hanfon drwy'r Urdd a'r pethau hyn. Roedd Cymru adeg y Diwygiad Protestannaidd yn hynod Gatholig—gydag East Anglia a Swydd Gaerhirfryn, dyma'r ardaloedd cadarnaf eu gwrthwynebiad yn ôl pob tebyg. Gwrthodwyd Protestaniaeth gydag angerdd ymysg y bobl, a oedd yn hoff iawn o'u traddodiad ffydd a chrefydd y werin, gyda'i holl liw a'i seremonïau. Ond wedyn, yn y ddeunawfed ganrif, roedd y newid i anghydffurfiaeth yn enfawr, a chafodd y fath ddylanwad pwysig ar greu'r Gymru fodern.

Felly, ceir pob math o linynnau yno sy'n galw am ddealltwriaeth ddofn. Mae'n debyg mai celfyddyd hanes yw gwneud hynny heb orfodi ein dewisiadau ni ar y cenedlaethau blaenorol o ddynion a menywod yng Nghymru, oherwydd roeddent yn byw bywydau go iawn. Roedd y gwerthoedd hynny'n bwysig iawn iddynt, ac maent yn wahanol iawn, lawer ohonynt, i'r ffordd rydym yn meddwl heddiw.

Sylwaf yn yr holl faes hwn ei fod wedi bod yn ddadleuol ers tro—credaf mai Leighton Andrews oedd y Gweinidog cyntaf i ddweud bod angen inni edrych ar y cwricwlwm hanes, a chomisiynodd Dr Elin Jones wedi hynny i ysgrifennu adroddiad, ac roedd hwnnw'n ddefnyddiol iawn fel sylfaen i'n hastudiaeth.

A gaf fi ddweud fy mod yn croesawu'n fras ymateb y Llywodraeth i'n hadroddiad? Ond mae'n anffodus fod argymhelliad 2, sef bod angen rhoi rhyw fath o arweiniad ynglŷn â'r llinyn y dylai myfyrwyr ei gael, o ran beth yw'r digwyddiadau arwyddocaol ac yna sut y gellir eu dehongli—credaf fod hynny'n ddefnyddiol iawn mewn stori genedlaethol. Er i chi wrthod argymhelliad 2, sylwaf eich bod wedi ymrwymo i ddatblygu adnoddau newydd, ac mae hynny i'w groesawu'n fawr yn fy marn i.

Credaf fod dealltwriaeth hanesyddol o'n diwylliant yn bwysig iawn, oherwydd os na wnawn ni hynny, nid wyf yn credu y bydd y rheini y tu allan i Gymru yn cael eu hargyhoeddi o ddifrif fod angen edrych arnom, ac edrych ar y profiad unigryw sydd gennym mewn perthynas â datblygiad Cymru a'i lle ym Mhrydain ac yn y byd ehangach yn wir.

Credaf fod dealltwriaeth y cyhoedd o hanes a diwylliant Cymru ledled y DU yn rhywbeth y dylem edrych arno—roedd yn un o'r awgrymiadau a wneuthum ar un adeg yn y pwyllgor—gan fod i hanes Cymru bwysigrwydd Prydeinig ac Ewropeaidd. Mae rhai sefydliadau o gwmpas gweddill Prydain, yn Llundain neu—. Euthum i Amgueddfa Genedlaethol yr Alban, a gofynnais am ddeunyddiau ar deyrnas Ystrad Clud, y gloddfa fawr honno o ddiwylliant Cymreig, o ran ei llenyddiaeth—cafwyd hyd i lawer o'n testunau yno. Nid oedd neb i'w weld yn deall, oherwydd nid yw'n rhan o'r stori genedlaethol yn yr Alban, felly pam y gofynnais hynny? Ond mewn gwirionedd, mae gennym bum stori genedlaethol ar yr ynysoedd hyn—y pedair gwlad a Phrydain. Rwy'n credu bod y ffordd y ceisiwn eu hamgyffred a'u deall heddiw yn wirioneddol bwysig, o ran ein cyfanrwydd diwylliannol ac yn wir, y ffordd y defnyddiwn yr adnoddau tra chyfoethog sydd wedi dod yn rhan o'n treftadaeth, ond hefyd, sut rydym yn rhoi ffurf arnynt heddiw. Diolch.

A gaf fi gymeradwyo'r hyn y credaf innau hefyd ei fod yn adroddiad aruthrol gan y pwyllgor am bwysigrwydd hanes Cymru? Yn amlwg, cafwyd galw o blith y cyhoedd am yr adroddiad hwn, fel yr amlinellodd y Cadeirydd yn ei sylwadau agoriadol rhagorol. Rwyf innau hefyd ychydig yn siomedig fod argymhelliad 2 wedi'i wrthod. Mae fel pe bai'n gwanhau pwysigrwydd yr angen i bobl yng Nghymru wybod eu hanes, nid yn unig yng Nghymru ond yn rhyngwladol hefyd.

A gaf fi hefyd ganmol y cyfraniadau eraill? Mick Antoniw, David Melding, rhagorol, gan ein bod i gyd yn dod at hyn o wahanol gefndiroedd, os mynnwch, ond mae'r cyfan yno i ddathlu cyfoeth ac amrywiaeth pobl Cymru heddiw, gan fod angen i bobl yng Nghymru wybod o ble y daethom oll fel poblogaeth amrywiol, yr hyn sydd wedi digwydd inni ar y ffordd, i lywio'r hyn rydym yn ei wneud yn awr gyda'n gilydd ac i ble rydym yn mynd yn y dyfodol. Un agwedd yn unig.

Pan dwi'n siarad Cymraeg weithiau, neu'n annerch cyfarfod a fyddai oni bai am hynny i gyd yn Saesneg, mae ambell unigolyn weithiau yn gallu grwgnach, yn enwedig ar-lein wedyn: 'Oh Dai, leave it go, lighten up, always banging on in Welsh, you can speak English.' Ond o gloriannu ein hanes fel cenedl a'n hanes fel iaith Gymraeg, sy'n cwmpasu canrifoedd o ormes ac o dywallt gwaed, fel rhyfeloedd wedi'u brwydro, Deddf Uno 1536 a wnaeth wahardd yr iaith Gymraeg o unrhyw swydd gyhoeddus am dros bedair canrif, terfysgoedd Merthyr, y Siartwyr a therfysgoedd Rebeca yn oes Fictoria, i gyd wedi'u trefnu a'u cydlynu drwy gyfrwng yr iaith Gymraeg. Fe wnaeth hynny esgor ar frad y llyfrau gleision yn 1847 a dileu'r Gymraeg o ysgolion Cymru yn gyfangwbl, dan ormes cosb y gansen, y Welsh Not. Bu i fy nhaid i a'i genhedlaeth ddioddef y gansen am fynnu siarad Cymraeg yn yr ysgol dros ganrif yn ôl. Fe fyddai e'n falch, dwi'n siŵr, i glywed cenhedlaeth ei wŷr yn annerch Senedd ei wlad heddiw yn yr un un iaith honno heb gosb gorfforol. So, let it go? Na, dwi ddim yn credu hynny.  

Ac mae 562,000 o bobl yn gallu siarad Cymraeg yn y cyfrifiad diwethaf, 19 y cant o'r boblogaeth. Mae hynny'n achos dathlu'n bendant ac yn destun rhyfeddod fod y Gymraeg wedi goresgyn pob ymgais i gael ei dileu dros y canrifoedd.

Nawr, nid yw hanesion gwaedlyd yn unigryw. Mae ein hanes gwaedlyd ni yma yng Nghymru, serch hynny, wedi porthi ein dyhead pendant i weld ein hiaith yn goroesi, y bydd Cymru'n goroesi yn groes i bob dim. Yma o hyd, yn wir. Ni ddylid bod yn ysgafn yn ei gylch o gwbl; fel arall, rydym yn bradychu dioddefaint ac ymrwymiad cenedlaethau blaenorol a fynnai fod yn Gymry a siarad Cymraeg er gwaethaf cosb. Ond fel y dywedais, dim ond un agwedd ar hanes Cymru yw honno.

Nid oes gennyf amser, a dweud y gwir, i oedi ar Dryweryn—dyna pam rwy'n edrych ar wersi hanes yn yr ysgolion—i oedi ar Dryweryn neu'r ecsbloetio a ddigwyddodd yn y diwydiant glo—crybwyllodd Mick hynny—neu Aberfan, hynny i gyd. Cymaint o anghyfiawnderau, cyn lleied o amser. A cheir llwyth o bobl ysbrydoledig. Rydym wedi clywed amdanynt. A gaf fi ychwanegu ychydig mwy? Robert Recorde a ddyfeisiodd yr arwydd hafal. Roedd yn hanu o Ddinbych-y-pysgod. Dyfeisiodd William Grove o Abertawe y gell ffotofoltäig, a ragflaenodd y batri, yn 1843. Mae hynny i'w weld yn llongau gofod NASA heddiw. Yr holl arlywyddion Americanaidd â gwreiddiau Cymreig. David Lloyd George, ie; Aneurin Bevan; Frank Lloyd Wright, pensaer o fri rhyngwladol, a fagwyd mewn teulu Cymraeg ei iaith gyda chymdogion Cymraeg eu hiaith, nid yng nghefn gwlad Ceredigion ond yng nghefn gwlad Wisconsin yn yr Unol Daleithiau yn y 1860au.

Felly, mae ein hanes yn ein hatgoffa bod Cymru a'i phobl wedi cyflawni pethau gwych mewn sawl maes. Mae Cymru wedi bod yn annibynnol yn y gorffennol. Roedd ganddi dros 1 filiwn o siaradwyr Cymraeg yn y gorffennol, felly gadewch i'n hanes ysbrydoli ein dyfodol. Diolch yn fawr.  

Rwy'n credu bod yr adroddiad rydym yn ei drafod heddiw yn un buddiol ac arwyddocaol iawn, oherwydd mae addysg mor hanfodol bwysig a hanes yn rhan mor fawr, a rhaid iddo fod yn rhan mor fawr o addysg. Yn amlwg, mae angen i bob un ohonom gael dealltwriaeth mor dda ag y gallwn o hanes y byd, ein hanes lleol, ein hanes cenedlaethol, os ydym am wir ddeall y gorffennol ac wrth gwrs, ei berthnasedd i'r presennol a'r dyfodol. Mae hefyd yn bwysig iawn, yn fy marn i, i'n hymdeimlad o le a'n hymdeimlad o hunaniaeth, sy'n wirioneddol bwysig o ran cael sylfaen i fynd allan i'r byd, fod gennym yr ymdeimlad hwnnw o hanes, ac yn arbennig, fe gredaf, yr ymdeimlad hwnnw o hanes lleol a chenedlaethol.

Yr hyn yr hoffwn ei bwysleisio heddiw, Ddirprwy Lywydd, yw fy mod yn credu y dylai addysgu hanes ddechrau mewn sawl ystyr gyda hanes lleol cyn datblygu i fod yn hanes rhanbarthol a chenedlaethol, ac o'r fan honno'n hanes Ewropeaidd a rhyngwladol, oherwydd rwy'n credu ei bod yn haws denu plant a phobl yn gyffredinol at hanes os ydych yn defnyddio eu hamgylchedd lleol, enwau lleoedd, enwau ardaloedd, hanes diwydiannol, ac yn wir, hanes cymunedau amrywiol.

Wrth dyfu i fyny yng Nghasnewydd, ac wrth fynd i ysgol gynradd mewn ardal aml-ethnig, mae'n siomedig, rwy'n meddwl—gwn fod hyn amser maith yn ôl—ond mae'n siomedig edrych yn ôl a myfyrio ar y ffaith nad oedd dim o hynny yn fy addysg ar y pryd. Ychydig iawn a gofiaf am hanes lleol er ein bod wedi cael hanes diwydiannol y dociau, hanes diwydiannol y glo a'r dur a ddeuai drwy'r dociau hynny, gwrthryfel y siartwyr yng Nghasnewydd, a oedd mor arwyddocaol o ran y frwydr am ddemocratiaeth yn llawer pellach i ffwrdd na Chasnewydd ei hun, ac wrth gwrs, yr amrywiaeth lle cawsom donnau o fewnfudo, fel fy mam fy hun yn dod i Gasnewydd fel rhan o'r allfudo a mewnfudo Gwyddelig, ac wrth gwrs, Gorllewin India ac Asia.

Ni chafodd dim o hynny ei adlewyrchu'n fawr iawn, os o gwbl, yn fy addysg yn yr ysgol gynradd yn ôl yr hyn a gofiaf. Ac o ran y Gymraeg, os cofiaf yn iawn, nid wyf yn credu ein bod ni hyd yn oed wedi dysgu'r anthem genedlaethol yn Gymraeg. Felly, roedd cymaint yn brin, a gwn ein bod wedi gwneud llawer o gynnydd ers hynny, ond credaf fod cryn dipyn o waith i'w wneud eto a chredaf fod yr adroddiad hwn yn ymgorffori llawer o hynny ac yn ei nodi mewn modd cryno a phenodol iawn, ac rwy'n credu bod yr argymhellion yn bwysig iawn ac rwy'n croesawu'r ymateb gan Lywodraeth Cymru i lawer o'r argymhellion hynny, er nad pob un ohonynt.

Credaf ei bod yn bwysig mewn perthynas ag amrywiaeth ein bod yn ystyried y dystiolaeth a gafodd y pwyllgor, Ddirprwy Lywydd, a'n bod yn cynnwys y Tîm Cymorth Ieuenctid Ethnig a Race Council Cymru i helpu i adrodd hanes y mewnfudo a phrofiadau'r poblogaethau lleiafrifol ethnig hynny wrth ein plant heddiw, nid yn yr ysgolion mwyaf amrywiol yn unig, ond mewn ysgolion yn gyffredinol.

Rwyf hefyd yn meddwl y gallwn groesgyfeirio yma at adroddiad arall y mae'r pwyllgor diwylliant wedi'i gyflawni ar 'Minnau hefyd!' a defnyddio'r celfyddydau a diwylliant i fynd i'r afael ag allgáu cymdeithasol. Oherwydd mae ein hamgueddfeydd yn amlwg yn berthnasol iawn, a'n sefydliadau diwylliannol a chelfyddydol yn fwy cyffredinol, yn yr ymdrech i addysgu ein plant a dylai hynny fod yn wir mewn perthynas â hanes. Felly, dylem fynd â'r plant allan i'r amgueddfeydd gymaint ag y gallwn ac i sefydliadau eraill, ac yn wir, dylem ddod â'r sefydliadau hynny i mewn i'n hysgolion. Felly, rwy'n credu bod angen inni wneud y cysylltiadau gweddol amlwg hynny, yn fy marn i, o ran sut y datblygwn hyn oll.

Felly, i mi, Ddirprwy Lywydd, dylai ddechrau gyda hanes lleol, rwy'n credu, o safbwynt y cynnydd sydd angen inni ei wneud oherwydd rwy'n credu ei bod yn llawer haws ennyn diddordeb ein plant a'n pobl ifanc ar y sail honno ac yna gallwn ddatblygu'r straeon o'r pwynt hwnnw.

Ar adegau fel hyn, mae'n ddrwg gennyf nad wyf yn aelod o'r pwyllgor diwylliant mwyach. Rwy'n siomedig braidd, Dai, na sonioch chi am y gŵr ardderchog o Langeinwyr, Richard Price, sef ein harwr rhanbarthol, wrth gwrs. Rhaid i mi gyfaddef, rwy'n poeni am le hanes Cymru—[Torri ar draws.] [Chwerthin.] O, mae ar frig y dramatis personae—dewch wir. Rwyf eisoes yn poeni am le hanes Cymru, nid yn unig yn ein cwricwlwm ni, ond yng nghwricwla gwledydd eraill y DU fel ffynhonnell gwybodaeth, dealltwriaeth a her, a hefyd yn ein bywydau yn gyffredinol, rwy'n meddwl, a chael ein hymdeimlad ein hunain o bwy ydym, lle rydym a phryd rydym, mewn gwirionedd.

Mae'r argymhellion ar amrywiaeth yn yr adroddiad, y gellir eu cyfiawnhau'n llwyr, ac rwy'n falch iawn fod y Gweinidog wedi derbyn y rheini, yn meddu ar arwyddocâd ehangach ynglŷn â lle rydym yn ffitio i'n bywydau ein hunain yn ogystal â'n lle yn y bydysawd, os mynnwch—cwestiynau a adlewyrchir mewn crefyddau o amgylch y byd. Ond hyd yn oed mewn amgylchedd seciwlar fel ein hun ni, rwy'n siŵr y byddwn i gyd wedi treulio munud neu ddwy yn ddiweddar yn gofyn y cwestiynau, 'A ydw i'n Gymro? A ydw i'n Brydeiniwr? A ydw i'n Ewropead?'

Rwy'n credu ei bod hefyd yn deg dweud nad yr ysgol yw'r ateb i bob dim o ran ein dealltwriaeth o hanes. Mae'n gynnyrch dysgu gydol oes, a gallwn hyd yn oed gydnabod cyfraniad yr holl gynhyrchwyr ffilm a theledu a llenorion ffuglen hanesyddol hyd yn oed, gan gynnwys y rhai yng Nghymru, sy'n cydnabod drama fawr ein straeon, boed yn lleol neu'n fyd-eang, ac sy'n dal ein sylw—rhywbeth sy'n allweddol i ddysgu—ac yn cadw ein diddordeb. Ni waeth am gywirdeb, gwnewch hanes yn berthnasol, dangoswch y rhan y mae bodau dynol yn ei chwarae.

Nid wyf yn credu bod Macmillan yn hollol gywir pan gwynodd am 'Ddigwyddiadau, fachgen, digwyddiadau'. Rwy'n credu bod hanes wedi'i adeiladu ar benderfyniadau; penderfyniadau pobl eraill fel arfer ac yn aml iawn wrth gwrs, penderfyniadau dynion. Ond gallwn gael dadl arall am hynny.

Mae gan y cwricwlwm newydd hwn botensial i drin astudio hanes fel modd o ddeall ac archwilio'r natur ddynol lawn cystal ag astudio llenyddiaeth. Nid wyf yn credu y dylid cyfyngu hanes Cymru i wersi penodol chwaith. Ond mae hanes yn fwy na ffynhonnell o ddeunydd er mwyn i athrawon y dyniaethau allu cyfeirio at ddigwyddiadau diddorol o hanes Cymru i ddarlunio pwyntiau anthropolegol eraill. Rwy'n credu ein bod eisoes yn clywed bod gormod o'n hysgolion yn dibynnu ar athrawon sy'n dysgu dosbarthiadau y tu hwnt i'w harbenigedd, ac rydym wedi cytuno nad dyma'r profiad gorau i'n disgyblion. Nawr, rydym yn gofyn i'n hathrawon gael ehangder o wybodaeth a phrofiad i fynegi'r cwricwlwm drwy wersi y gellir parhau i'w galw'n hanes neu fathemateg a sicrhau bod disgyblion yn dal i gael digon o wybodaeth bynciol i ddangos peth dyfnder ac arbenigedd er mwyn mynd ar drywydd astudiaethau, hyfforddiant neu waith pellach mewn meysydd penodol.

Mae pobl ifanc yn parhau i fod eisiau cymwysterau ar ddiwedd addysg orfodol, a bydd yn dal i fod angen sicrhau ansawdd yr arholiadau neu asesiadau eraill a'u cymharu â'r rhai cyfatebol agosaf yn y DU a thu hwnt. Gydag arholiadau, daw manylebau, ac mae hynny'n awgrymu bod angen rhyw elfen o ragnodi—y llinyn arian hwnnw roedd David yn sôn amdano—i sicrhau bod manylebau'n cael eu cyflawni.

Nid anogaeth i addysgu ar gyfer arholiadau'n unig yw hyn. Rwy'n cydnabod ac yn deall pam y mae'r Gweinidog wedi gwrthod argymhelliad 2, ond gofynnaf iddi hi a'r pwyllgor hyd yn oed, i ystyried y darlun hwn o'r her. Mae hyn yn mynd i swnio'n dipyn o ymffrost mam, felly ymddiheuriadau am hynny a'r canlyniad tebygol y bydd hyn yn rhywbeth na ddylid cyffwrdd ag ef. Felly, fy mab, iawn? Fe raddiodd gyda gradd ddosbarth cyntaf mewn hanes modern diweddar o brifysgol Grŵp Russell. Dyna fy wyneb mam falch. Ond fe wnaeth ei addysg orfodol trwy gyfrwng y Gymraeg mewn ysgol yn y dref sy'n gartref i senedd Owain Glyndŵr, ac roedd yn dwli ar ei athro hanes. Prin iawn oedd yr hanes Cymru a astudiodd, neu hyd yn oed ddimensiwn Cymreig i'r hanes Prydeinig a wnaeth, gan nad oedd gofyn dangos gwybodaeth a dealltwriaeth o hanes Cymru yn ei addysg orfodol. Ac mae hynny'n wahanol iawn i fy nyddiau ysgol fy hun, gyda llaw, er fy mod yn gofyn i mi fy hun hyd yn oed yn awr beth a ddysgais am fy nghynefin mewn gwirionedd.

Bydd y Gweinidog yn dweud y bydd adolygiad Estyn a'r cwricwlwm newydd yn ateb yr her honno, ond gyda'r gweithlu presennol yn gyfarwydd â'r cwricwlwm hanes cul iawn presennol sydd wedi gwasgu hanes Cymru allan, sut y gallwn warchod rhag tair risg?

Y gyntaf yw hon: pwy fyddai'n beio'r gweithlu presennol, nad yw wedi cael fawr o brofiad o ddysgu hanes Cymru efallai, heb sôn am yr amgylchedd addysgol tra gwahanol hwn, am geisio'r llwybr hawsaf posibl ar gyfer cyrraedd isafswm derbyniol a dim mwy? Nid oes fawr o ddiben cael adnoddau, fel yn argymhelliad 6, os nad oes gan athrawon amser i fanteisio i'r eithaf ar yr adnoddau hynny, waeth pa mor dalentog a hyblyg ydynt.

Yr ail yw y bydd ein hathrawon newydd wedi meithrin y sgiliau addysgol hyn sy'n fwy trawsbynciol er mwyn cyflawni'r nodau y cawn ein hatgoffa amdanynt yn ymateb y Gweinidog i argymhelliad 7, ond sy'n llai arbenigol yn y maes gwybodaeth, er gwaethaf ei gobeithion i'r gwrthwyneb a nodir yn yr un ymateb. Dim ond hyn a hyn y gallwch ei ffitio i mewn i flwyddyn o astudio TAR wedi'r cyfan.

Yn drydydd ac yn olaf, Ddirprwy Lywydd. Y trydydd yw y gellid ystyried hanes Cymru fel ateb i'r agwedd hunaniaeth leol yn y cwricwlwm, ac y caiff ei adlewyrchu mewn gwaith cwrs a dysgu drwy brofiad yn hytrach na chael ei ystyried hefyd fel pwnc priodol ar gyfer yr elfen profi academaidd, sy'n gorfod bod yn gydran o gymwysterau TGAU neu eu holynwyr, a fydd yn dal i fod yn bwysig am y rhesymau a roddais yn gynharach, ac nid wyf yn credu y byddai unrhyw un ohonom eisiau hynny. Diolch.

Diolch i'r pwyllgor am yr adroddiad pwysig yma. Fe hoffwn i gymryd y cyfle brynhawn yma i holi'r Gweinidog am ambell i beth sydd yn codi o'i hymatebion hi i adroddiad y pwyllgor—yn gyntaf, yr adolygiad thematig mae Estyn yn mynd i fod yn ei wneud, sy'n edrych ar drefniadau addysgu hanes Cymru mewn ysgolion: ydy'r cylch gwaith wedi'i gytuno, a beth ydy'r amserlen ar gyfer cyhoeddi'r gwaith yma? Mae angen i hwn ddigwydd yn sydyn. Dwi'n rhagdybio y bydd yr adroddiad yn cadarnhau beth yr ydym ni'n ei wybod yn barod, sef bod yna bocedi o arfer da iawn ond mai diffyg cysondeb ydy'r nodwedd amlycaf, efo rhai ysgolion yn methu â chyflwyno dim oll i'w disgyblion am hanes Cymru. Mae angen y dystiolaeth yna—dwi'n cytuno bod angen iddo fo ddigwydd yn sydyn.

Fel mae eraill wedi sôn, mae'r ymateb i argymhelliad 2 yn hynod o siomedig. Gofyn am ganllaw mae'r argymhelliad sy'n nodi corff cyffredin o wybodaeth ar gyfer yr holl ddisgyblion sy'n astudio hanes. Fel dywedais i ddoe, wrth drafod cymorth cyntaf, dwi yn deall gweledigaeth a chysyniad y cwricwlwm newydd ac yn croesawu'r hyblygrwydd y bydd o'n ei roi i athrawon, ond dwi yn credu bod rhai materion, sy'n cynnwys hanes Cymru, yn haeddu mwy o eglurder a mwy o sicrwydd yn eu cylch nhw. Fel mae pethau, dydy'r sicrwydd y bydd bob plentyn yn cael dysgu yn llawn am hanes ein gwlad ddim ar gael, a bydd y cwricwlwm newydd ddim yn gwella'r sefyllfa heb gael canllaw clir. Heb y canllaw yna, mae peryg i'r sefyllfa waethygu, a dyna sydd yn peri gofid mawr i mi. Dwi wedi awgrymu newid 'hanes', sy'n dod o dan y pennawd dyniaethau, yn 'hanes Cymru a'r byd', fel o leiaf y byddai'n rhaid rhoi persbectif Cymreig i'r dysgu. Ydy hyn yn rhywbeth y byddai'r Gweinidog yn barod i'w ystyried?

Dwi'n falch gweld eich bod chi yn eich ymateb i adroddiad y pwyllgor yn comisiynu adnoddau newydd—newyddion da iawn. Beth ydy'r manylion am hyn, os gwelwch yn dda, a beth ydy'r amserlen ar gyfer eu cyhoeddi nhw? Dwi'n gweld o'ch ymateb chi i'r adroddiad eich bod chi'n dweud y bydd hyn i gyd yn cael ei lywio o ganlyniad i arolwg Estyn, sydd eto yn rheswm da iawn dros gael amserlen dynn a chyhoeddiad buan o'r arolwg hwnnw. Mae cael corff o adnoddau pwrpasol yn cyfeirio at ddigwyddiadau a phynciau allweddol yn hanes Cymru a'r byd yn allweddol, ac mae yna, wrth gwrs, lawer wedi cael eu cyhoeddi yn barod. Dwi'n gwybod eu bod nhw ar gael ar Hwb ac yn y blaen, ond sut ydych chi'n bwriadu tynnu'r cwbl ynghyd a sut bydd yr adnoddau yn sicrhau bod ein pobl ifanc ni yn dod i wybod hanfodion ein hanes hir, ac nid jest talpiau di-gyswllt?

Tra'r oeddwn yn mynd ar daith eithaf hir dros y Nadolig, mi gefais i gyfle i wrando ar un o bodlediadau hanes Cymru y diddanwr Tudur Owen. Mi wnes i wrando ar bennod o'r enw 'Pwy oedd Owain Glyndŵr?', efo'r haneswyr Rhun Emlyn ac Eurig Salisbury yn ein tywys ni drwy un o gyfnodau mawr, dramatig ein hanes ni. Roeddwn i'n gwrando yn astud ac yn dysgu llawer o wybodaeth ddifyr, newydd ac, yn wir, ces i fy swyno'n llwyr efo'r profiad o wrando ar yr haneswyr ifanc yma yn siarad mor ddeallus ac angerddol am eu pwnc. Mi oedd y daith drosodd mewn dim o beth.

Mae ein hanes ni'n llawn cyffro, ond ar hyn o bryd mae'r mwyafrif ohonom ni yn cael ein hamddifadu ohono fo. Byddai Plaid Cymru mewn Llywodraeth yn unioni hynny. Yn y cyfamser, dwi'n erfyn ar y Llywodraeth bresennol i sicrhau bod pob plentyn a pherson ifanc yng Nghymru yn cael dysgu hanes Cymru a'r byd, a hynny ymhob ysgol ar draws ein gwlad.

Nid oeddwn yn mynd i siarad yn y ddadl hon—dim ond pan glywais sylwadau agoriadol y Cadeirydd y cyflwynais y cais. Croesawaf yn fawr waith ac argymhellion y pwyllgor i hyrwyddo hanes lleol a hanes Cymru. A ddydd Sadwrn diwethaf, cefais fy lobïo gan etholwyr yn benodol i ofyn i'r Gweinidog addysg gynnwys addysg am ein harwyr lleol mewn ysgolion. A ddydd Sadwrn diwethaf oedd hi am ei bod yn 100 mlynedd i'r diwrnod pan oeddem yn coffáu canmlwyddiant marwolaeth Pryce Jones, a aned ac a fu farw yn y Drenewydd ac a newidiodd y byd. Ef oedd sylfaenydd archebu drwy'r post, ac ef oedd rhagflaenydd Amazon. Ond yn anffodus, pe baech yn gofyn i blant ysgol yn y Drenewydd, mae'n debygol iawn na fyddent yn gwybod y ffaith honno. Ac roedd hyb treftadaeth y Drenewydd, a oedd yn hyrwyddo'r digwyddiad, yn bwriadu gofyn i'r Gweinidog addysg ystyried yr hyn y mae eich adroddiad yn ei amlinellu heddiw.

Ond yn Sir Drefaldwyn, ac yn y Drenewydd yn benodol, mae gennym nifer o arwyr lleol. Yn wir, rydym newydd enwi pedair cylchfan newydd ar eu holau ar ffordd osgoi'r Drenewydd: Robert Owen, Pryce Jones, Laura Ashley a David Davies Llandinam. Ond rwy'n gwybod y gall y Gweinidog addysg ddisgwyl llythyr—oherwydd rwyf wedi gweld drafft o'r llythyr y bore yma ac mae ar ei ffordd ati—oddi wrth hyb treftadaeth canolbarth Cymru, yn gofyn am gynnwys ein harwyr lleol yn y cwricwlwm ysgol. Ac mae'r llythyr yn nodi hefyd y byddwn, ar 14 Mai y flwyddyn nesaf, yn dathlu blwyddyn arbennig iawn o waddol Robert Owen. A dylwn ddweud, yn 1816, agorodd Robert Owen yr ysgol gyntaf am ddim i blant bach yn y DU.

Efallai mai dyma lle rwy'n anghytuno â David Melding a ddywedodd, yn ei gyfraniad, 'Os na wnawn ni yma yng Nghymru weiddi am ein harwyr lleol, ni wnaiff neb arall hynny.' Ond mewn gwirionedd—

New Lanark.

Ie, mae New Lanark yn tynnu sylw, wrth gwrs, yn y fan honno—maent wedi gwneud yn fawr o Robert Owen. Felly, os gall rhannau eraill o'r wlad weiddi a siarad am ein harwyr Cymreig lleol, does bosibl na ddylem ninnau fod gwneud hynny yng Nghymru ac yn ein hysgolion.

A gaf fi alw ar y Gweinidog Addysg, Kirsty Williams?

Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd, am y cyfle i ymateb ar ran y Llywodraeth i adroddiad y pwyllgor ar ddysgu hanes, treftadaeth a diwylliant Cymru. Fel y nodwyd eisoes yn ystod y ddadl, rydym wedi derbyn pob un o'r argymhellion yn llawn neu mewn egwyddor, namyn un. Gallaf gadarnhau y bydd Estyn yn cynnal adolygiad o'r modd y caiff hanes Cymru ei addysgu, a chynhelir yr adolygiad hwn dros y misoedd nesaf, a llywir ei gylch gorchwyl gan argymhellion y pwyllgor.

Trof yn awr at faterion ehangach—y rhai a godwyd yn yr adroddiad ac yn y ddadl y prynhawn yma. Yn amlwg, mae hwn yn bwnc sy'n ennyn teimladau, safbwyntiau a dehongliadau cryf. A gadewch imi fod yn glir, Ddirprwy Lywydd, rwy'n gwbl ymrwymedig i ddull arloesol y cwricwlwm newydd o ymdrin â thema cynefin fel man cychwyn i astudio. Bydd yn rhedeg drwy bob un o'r meysydd dysgu a phrofiad. Bydd y dysgwyr yn cael sylfaen o ddealltwriaeth o'r hunaniaeth, y tirweddau a'r hanesion sy'n dod at ei gilydd i ffurfio eu cynefin.

Wrth ysgrifennu am ddylanwad cyfoes parhaus y meddwl Cristnogol, ysgrifennodd yr hanesydd Tom Holland yn ddiweddar ei fod fel gronynnau llwch—mor fân nes bod yn anweledig, yn cael ei anadlu i mewn i'r un graddau gan bawb. Nid ddylai, ac ni all dadansoddi, deall a chwestiynu hanesion a straeon Cymru, ein cymunedau a'n cymdogion gael ei gyfyngu i wers hanes—bydd pawb ar draws y cwricwlwm yn ei anadlu i mewn. Felly, mae'n ddiddorol nodi, er bod y pwyllgor yn edrych ar ddysgu hanes, treftadaeth a diwylliant Cymru, ni allwn ddod o hyd i unrhyw gyfeiriad at lenyddiaeth, chwaraeon, ffilm neu ddrama. Ac mae hynny'n drueni mawr, gan ei fod yn rhoi'r argraff mai mater i un wers ac un pwnc yn unig yw hanes—neu'n fwy cywir, hanesion.

Rwy'n disgwyl, yn y cwricwlwm newydd, y bydd hanesion Cymru'n cael eu datgloi, eu darganfod a'u dadansoddi, wrth i ddysgwyr gael eu hannog, er enghraifft, i archwilio Shakespeare neu R.S. Thomas a Mererid Hopwood, i graffu ar rôl chwaraeon fel mynegiant o hunaniaeth genedlaethol, neu wrthgyferbynnu a chymharu'r hanesion a bortreadir yn Pride â'r rhai yn House of America efallai. Nawr, nid diystyru hanes fel disgyblaeth yw hyn—rwy'n fyfyriwr hanes fy hun—ond fel y mae Sarah Morse, o Gymdeithas Ddysgedig Cymru wedi'i roi:

Nid hanes yw'r unig bwnc lle caiff naratifau a phrofiadau Cymru eu hadlewyrchu.

Ac mae'n anffodus nad oedd gan y pwyllgor ddigon o amser i gael yr ehangder a'r dyfnder llawn hwn.

Os caf droi felly at yr un argymhelliad a wrthodwyd gennym—sef rhestru digwyddiadau a phynciau allweddol i'w hastudio gan bob dysgwr. Nawr, mae gennyf rywfaint o gydymdeimlad â sail resymegol y pwyllgor dros wneud yr argymhelliad hwn, ond wrth wraidd y cwricwlwm newydd mae'r egwyddor fod dysgwyr yn elwa pan fydd eu hathrawon yn cael hyblygrwydd i deilwra cynnwys gwersi i'w hanghenion ac i'w cyd-destun lleol. Er mwyn darparu'r hyblygrwydd hwn, mae angen inni sicrhau nad yw'r cwricwlwm wedi'i strwythuro fel rhestr ticio blychau o gynnwys i'w astudio.

A mawredd mawr, Ddirprwy Lywydd, nid oes ond angen inni wrando ar y cyfraniadau o amgylch yr ystafell y prynhawn yma i ddeall cymaint o broses fyddai rhestru'r union bynciau hynny. Ac a gaf fi ddweud, Russell George, nid oes dim i rwystro ysgolion cynradd y Drenewydd rhag siarad am eich arwyr lleol, ac yn sicr nid ydynt angen caniatâd gennyf fi i wneud hynny. Rhoddaf enghraifft i chi yn fy etholaeth fy hun, lle mae Cymdeithas Hanes Ystradgynlais wedi creu nifer o lyfrynnau am bobl o'r gymuned honno, gyda chymorth ariannol gan Lywodraeth Cymru, ac wedi'u dosbarthu i ysgolion. Felly, yn sicr nid oes angen caniatâd arnynt yn y Drenewydd gan y Gweinidog addysg i fwrw iddi gyda'r gwersi hynny.

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

Nid oedd i fod yn feirniadaeth, dim ond sylw. Ond rwy'n credu, yn bwysicach fyth, mai’r pwynt ehangach roeddwn yn ei wneud oedd y gellir siarad am rai o'r arwyr lleol hyn nid yn unig yn y Drenewydd ond ledled Cymru yn ein hysgolion. Dyna oedd y pwynt ehangach roeddwn yn ei wneud. 

Gellir yn wir. Ac unwaith eto, nid oes unrhyw beth yn y cynigion ar gyfer ein cwricwlwm newydd a fyddai’n atal hynny rhag digwydd. 

Byddwn yn gweithio gydag addysgwyr i gomisiynu adnoddau newydd sy'n cyfeirio at ddigwyddiadau a phynciau allweddol yn hanesion Cymru a'r byd. Ac rwy'n disgwyl y bydd y rhain yn darparu sylfaen real iawn wrth inni symud ymlaen yn ystod y ddwy flynedd a hanner nesaf cyn i'r cwricwlwm gael ei gyflwyno. Ar hyn o bryd rydym yn gweithio gyda nifer o gyrff i asesu'r hyn y bydd ei angen, ond yng nghyd-destun hanes Cymru, unwaith eto, dywedodd Cymdeithas Ddysgedig Cymru nad yw diffyg adnoddau o reidrwydd yn broblem.  

Nawr, yng nghyd-destun dysgu sy'n symud ac yn edrych tuag allan o'ch cynefin eich hun, buaswn yn disgwyl bod pethau sylfaenol yn ein hanes a fydd yn allweddol i gyflawni diben y cwricwlwm o ddod yn ddinesydd gwybodus. Er enghraifft, wrth adeiladu ar yr adnoddau helaeth sydd eisoes ar gael, gallwn edrych ymlaen at ddadansoddi digwyddiadau a phynciau allweddol fel rhyfeloedd byd y ganrif ddiwethaf, y terfysgoedd hil 100 mlynedd yn ôl, taith gyfansoddiadol Cymru, stori’r Gymraeg, Dai, a datblygiad y wladwriaeth les. Nawr, bydd y pynciau hyn a phynciau eraill yn cael eu hastudio a'u dehongli o safbwynt lleol gan ffurfio cysylltiadau wedyn â'r cenedlaethol a'r rhyngwladol.  

Felly, ar hanes yr iaith, er enghraifft, yn fy rhan i o’r wlad mae'n ddigon posib mai cliriadau Epynt yw'r cyd-destun, pan symudwyd teuluoedd Cymraeg eu hiaith o'r rhan honno o Sir Frycheiniog gan symud y llinell lle siaredid y Gymraeg yn y gymuned. Ond ymhellach i'r gogledd ym Mhowys, yn rhan Russell George o’r wlad, efallai y gallem gael sgyrsiau am Feibl yr Esgob William Morgan a dylanwad enfawr ei waith yn Llanrhaeadr-ym-Mochnant ar yr iaith, neu archwilio'r cysylltiadau rhwng enwau lleoedd ymhellach i ffwrdd, pam y ceir Trelew yn yr Ariannin; pam y ceir Brynmawr yn Pennsylvania? A rhaid inni gofio bod amrywiaeth persbectif a dadansoddiad yn bwysig wrth inni symud ymlaen. Felly, gadewch inni beidio ag anghofio ein rôl yn y fasnach gaethweision. Gadewch inni ddadansoddi pam fod cymaint o athrawon a rhieni yng Nghymru wedi cytuno i’r defnydd o'r Welsh Not, a gadewch inni beidio ag anghofio, yn union fel y gellir dadlau mai ni yw'r drefedigaeth wreiddiol, fe wnaethom ni hefyd gyfrannu at adeiladu'r ymerodraeth. 

Felly, peidiwch â chamgymryd, mae astudio hanes a hanesion Cymru yn bwysig er mwyn cyflawni dibenion y cwricwlwm newydd. I fod yn ddinesydd ymgysylltiedig, gwybodus a moesegol, bydd dysgwyr yn gwneud synnwyr o'u hunaniaeth a’r hanes, y diwylliannau a’r ddaearyddiaeth a helpodd i'w ffurfio. Ac rwy'n falch fod y mater hwn yn parhau i fod yn flaenoriaeth i gynifer o bobl yma yn y Senedd ac wedi arwain at rai o'r dadleuon gorau a gawsom. Gobeithio fy mod wedi gallu egluro ymhellach sut rydym yn bwrw ymlaen â'r materion hyn. 

Bydd y gefnogaeth ychwanegol, y dysgu proffesiynol a'r arweiniad sy'n cael ei ddatblygu yn galluogi ysgolion i fwrw ymlaen ag astudiaethau gwell, estynedig a mwy eang o'n hanes ar draws y chwe maes dysgu a phrofiad, ac unwaith eto gallaf gadarnhau y bydd hanesion a straeon Cymru yn elfen graidd o bob maes dysgu a phrofiad ar draws y cwricwlwm.

Nawr, mae'r dadleuon yma yn y Siambr y prynhawn yma, mewn rhai ffyrdd, wedi derbyn yr egwyddorion sy’n sylfaen i’n cwricwlwm newydd, ond maent wedi cynnwys 'ond' mawr. Os ydym am ymddiried yn ein hathrawon, y cam cyntaf yw ymddiried ynddynt i lunio’r cwricwlwm hwn, oherwydd cafodd y cwricwlwm ei ddatblygu ar y cyd ag arbenigwyr ar hanes, gyda'r athrawon sy'n gweithio o ddydd i ddydd gyda'n plant. Fe'i lluniwyd gyda'r arbenigedd o'n prifysgolion a'n colegau addysg bellach. Hwy sydd wedi cyflawni a llunio'r cwricwlwm hwn. Rwy'n llwyr gefnogi'r ysbryd o ddatblygu ar y cyd a'u hymagwedd tuag at ‘cynefin’ a'r hyn y bydd hynny'n arwain ato er mwyn rhoi profiad dysgu cyfoethog i'n plant. Diolch yn fawr.

Galwaf ar Bethan Sayed i ymateb i'r ddadl.

Diolch. Rwy'n gwybod na fydd gennyf amser i ystyried cyfraniadau pawb, ond rwy'n ddiolchgar hefyd am y cyfoeth o gyfraniadau a gawsom a'r cyfoeth o ddiddordeb a fu yn y ddadl hon heddiw. Mae’n dangos y pwyslais y mae pawb ohonom yn ei roi ar ein hanesion ein hunain a'n fersiwn ein hunain o hanesion, ac rwy’n tybio mai dyna lle rwy'n credu y byddai'r Gweinidog yn dweud y byddai'n anodd rhoi llinell o dan yr agweddau pwysicaf. Ond rwy'n credu ein bod yn ceisio bod o gymorth wrth ddweud, mewn rhai rhannau o Gymru er enghraifft, y gallai fod gennych gyfoeth o dalent ac adnoddau i allu dysgu mater penodol oherwydd ei fod yn rhan o'r cynefin, oherwydd ei fod rhan o wleidyddiaeth leol yr ardal, ond mewn rhan arall o Gymru, efallai na fydd modd trosglwyddo'r un math o ddysgu. 

Rwy'n teimlo fy mod i wedi dysgu hyn fwyaf gan y rhai a ddaeth atom o'r gymuned ddu a lleiafrifoedd ethnig, gan Race Council Wales a'r Tîm Cymorth Lleiafrifoedd Ethnig ac Ieuenctid. Ac rwy'n teimlo weithiau ein bod ni'n siarad o sefyllfa freintiedig, oherwydd gallwn rygnu ymlaen am hyblygrwydd, ond os nad oes gennych athrawon o'r gymuned benodol honno yn yr ystafelloedd dosbarth gyda'r cefndir hwnnw, mae’n ddigon posibl na fyddwch yn cael eich addysgu am y terfysgoedd hil neu sut y mae trefedigaethedd yn gweithio. Ni chefais fy nysgu erioed am y modd y gwnaethom gymryd rhan yn y broses o ddinistrio gwledydd ym mhob rhan o’r byd fel rhan o ymerodraeth Prydain, ac rwy'n credu bod cael llinyn yn bwysig oherwydd fy mod eisiau bod yn sicr y bydd ysgolion ledled Cymru yn cael elfen o hynny o leiaf.

Oherwydd fe wyddom bellach, er mor anhygoel fydd rhai o'r athrawon hyn, mewn amryw o wahanol bynciau efallai na fyddant yn ymwybodol neu, oherwydd nad ydynt wedi cael y profiad byw hwnnw, efallai na fyddant yn gallu trosglwyddo hynny. Ac mae athrawon yn dweud hynny wrthyf trwy'r amser hefyd: 'Nid wyf yn teimlo'n hyderus fy mod yn gallu gwneud y math hwnnw o hanes neu drosglwyddo'r math hwnnw o hanes i'r bobl rwy'n eu dysgu.' Ond nid yw hynny’n dweud nad ydynt yn dda; dim ond cydnabod y gallai fod angen mwy o adnoddau arnynt neu fod angen mwy o gefnogaeth arnynt i gyrraedd y pwynt hwnnw, ac rwy'n ategu barn y pwyllgor y dylem gael mwy na'r hyblygrwydd hwnnw yn ein system addysg, oherwydd, yn y pen draw, fel y dywedodd rhai ohonoch, rwy’n credu, bydd angen cymwysterau arnom ar ddiwedd hyn. Bydd angen inni wybod sut y gallwn ni sicrhau wedyn fod holl fyfyrwyr Cymru yn gadael gyda'r cymhwyster sylfaenol hwnnw i fynd allan i'r byd go iawn a rhannu'r wybodaeth honno ag eraill. 

Rwy'n gwerthfawrogi'r hyn a ddywedwyd mewn perthynas â'r cwricwlwm ehangach, ond dywedais hefyd ar y dechrau yr hoffem ddychwelyd at hyn fel pwyllgor i edrych ar lenyddiaeth ac agweddau eraill ar y cwricwlwm; roedd amser yn brin yn hynny o beth. Er enghraifft, rwy'n gwybod yn yr ardal rwy'n ei chynrychioli, ym Mhort Talbot, fod rhai o'r cynghorwyr lleol wedi ariannu celf stryd yn yr ardal yn seiliedig ar stori Dic Penderyn. Nawr, nid oes a wnelo hynny â'r cwricwlwm hanes yn yr ystafell ddosbarth, ond mae a wnelo popeth â sut rydym yn ei ddysgu mewn ffordd wahanol iawn, mewn ffordd greadigol. Felly, peidiwch â meddwl ein bod wedi ei anwybyddu; dim ond hyn y llwyddasom i'w wneud o fewn yr amser a oedd gennym fel pwyllgor. 

Nid wyf yn siŵr bod gennyf lawer o amser ar ôl. Gwn i Mick Antoniw wneud pwyntiau cryf iawn mewn perthynas â materion cymdeithasol ac am y chwyldro diwydiannol. Gwn fod hynny'n rhywbeth y byddwn am ei rannu ledled Cymru a byddwn am herio athrawon yn ei gylch o ran sut y maent yn cysylltu hynny â gweddill y byd. Ond gwnaeth David Melding bwynt da iawn yn y pwyllgor, na ddylem edrych ar hyn fel dull system addysg yn unig, ond fel dull cyhoeddus. Mae yna oedolion yn awr nad ydynt yn deall llawer o agweddau ar eu hanes eu hunain. Sut y mae sicrhau y gallwn gyfleu'r hanes cyhoeddus hwnnw a'r ddealltwriaeth honno? 

Byddem yn disgwyl i Dai Lloyd fod yn angerddol am y meysydd y siaradodd amdanynt. Ond mae'n wir, wyddoch chi. Nid ydym eisiau gwleidyddoli'r iaith at ddibenion gwleidyddol, ond mae wedi dod o le gwleidyddol iawn, lle cafodd yr iaith ei llesteirio dros y blynyddoedd, ac mae'n rhywbeth y mae'n rhaid inni atgoffa cenedlaethau'r dyfodol yn ei gylch, neu ni fyddant yn gwybod yr hanfodion ynglŷn ag o ble y daeth.

O ran John Griffiths, nid wyf yn pryderu'n fawr pa un a ddylech ddechrau gyda lleoliaeth neu a ddylech ddechrau gyda materion rhyngwladol. Efallai y bydd yr ysgol am ganolbwyntio ar rywbeth nad yw'n lleol o reidrwydd. Ond rwy'n deall yr hyn rydych chi'n ei ddweud, os ydych chi'n dechrau'n agos iawn at adref, mae'n golygu rhywbeth diriaethol i chi, ac mae'n golygu rhywbeth y gallwch edrych arno ac ymweld ag ef. Rwy'n credu eich bod wedi gwneud pwynt da iawn am yr adroddiad tlodi mewn perthynas ag amgueddfeydd a sut y gallwn blethu ymweliadau a phethau felly yn rhan o'n cwricwlwm yn llawer gwell, ac rwy'n gobeithio y bydd yr athrawon yn gwneud hynny. Mae Sain Ffagan eisoes yn adnodd anferthol i bobl fanteisio arno.

Yn gyflym felly, o ran yr hyn a ddywedodd Suzy Davies—a llongyfarchiadau i'ch mab ar ei radd, ar yr ymffrost mam, roedd hynny'n—. Rwy'n cytuno â llawer o'r hyn a ddywedoch chi o ran manylebau, ac rwy'n deall bod angen inni sicrhau bod gennym ddealltwriaeth leol o'r hyn rydym yn ei addysgu yn ogystal.

I orffen: Russell George, diolch am gymryd rhan yn y ddadl ar y funud olaf. Y cyfan y buaswn yn ei ddweud efallai yw, os oes gennych gylchfannau i'w henwi ar ôl pobl ddylanwadol, gellid addurno un Laura Ashley â rhywbeth ychydig yn fwy diddorol na phorfa ac ychydig o lwyni. Mae hi'n frenhines ffasiwn, felly mae angen inni gael mwy.

Gwnaeth Leanne bwynt ar ei heistedd: rhaid inni feddwl hefyd faint o fenywod sy'n rhan o'n hanes. Cawsom lawer o enwau dynion yno, oni chawsom? Mae'n rhaid inni geisio cyfuno hyn rywfaint â'r modd y gall menywod dylanwadol chwarae rhan allweddol yn ein hanes a'r modd yr addysgwn am hanes Cymru. Rwyf am orffen ar hynny. Diolch yn fawr.

Y cwestiwn yw: a ddylid nodi adroddiad y pwyllgor? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.