Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd Plaid Cymru, Siân Gwenllian.

Diolch, Llywydd. Pum mlynedd yn ôl, mi oeddwn i’n cynrychioli Cyngor Gwynedd ar fwrdd Cartrefi Cymunedol Gwynedd, sef y gymdeithas tai sy’n gyfrifol am reoli dros 6,300 o dai cymdeithasol Gwynedd. Mae mwyafrif helaeth staff y corff yn siaradwyr Cymraeg, mae’r Gymraeg yn iaith mwyafrif y boblogaeth y mae’r sefydliad yma’n ei gwasanaethu, ac mae pencadlys y corff yn un o gadarnleoedd y Gymraeg. Mae’r corff wedi ymrwymo i gynnal yr arfer o weinyddu’n fewnol drwy gyfrwng y Gymraeg ac i wneud y gallu i gyfathrebu yn y Gymraeg yn sgìl hanfodol ar gyfer pob swydd er mwyn gweithredu hynny. 

Yn 2014, fe wnaeth y bwrdd benderfynu bwrw ati, yn groes i gyngor Comisiynydd y Gymraeg, ac yn groes i gynllun iaith y sefydliad, i benodi i ddwy o brif swyddi'r corff heb ofyn am sgiliau Cymraeg, a hynny ar gyngor asiantaeth recriwtio o Leamington Spa. Mae yna gonsensws o blaid gweinyddu yn fewnol drwy gyfrwng y Gymraeg yn y sector cyhoeddus yng Ngwynedd, ac mae'n fater o gyfiawnder cymdeithasol bod y Gymraeg yn cael ei chynnal yn iaith gwaith, ac yn iaith fyw, yn y rhannau yma o'r byd. Gan fy mod i'n gweld hynny i gyd yn y fantol nôl yn 2014, mi wnes i ymddiswyddo o'r bwrdd.

Rŵan, mae hi wedi dod i'r amlwg bod y corff yma unwaith eto yn recriwtio uchel swyddogion, efo cymorth asiantaeth o Birmingham y tro yma. Ac mae swydd dirprwy brif weithredwr, swydd sydd â chyflog o £105,000, wedi cael ei hysbysebu heb unrhyw ofyniad o ran gallu i gyfathrebu yn y Gymraeg, dim ond 'dirnadaeth' o'r Gymraeg ac o ddiwylliant gogledd Cymru, beth bynnag ydy hynny.

Mae gyda chi dri chwestiwn. A wnewch chi ofyn un ohonyn nhw yn weddol o sydyn?

A wnewch chi ymyrryd i sicrhau bod un o gonglfeini eich strategaeth miliwn o siaradwyr, o ran y gweithlu, yn cael ei chynnal, drwy anfon llythyr cyhoeddus i erfyn ar Cartrefi Cymunedol Gwynedd i ailystyried?

Wel, dwi'n meddwl bod hwn yn bwnc sensitif tu hwnt, a dwi'n meddwl bod yn rhaid i ni fod yn ofalus ein bod ni ddim yn cau'r cyfle off i ni alluogi mwy o bobl i gael y cyfle i ddysgu Cymraeg. A dwi'n meddwl, os oes yna ymrwymiad i bobl ddysgu Cymraeg pan maen nhw'n dod mewn i swydd, mi ddylen ni fod yn annog hynny hefyd. Felly, dwi yn meddwl bod rhaid i ni gymryd y cyfle i sicrhau ein bod ni ddim yn disgrimineiddio gormod yn erbyn pobl sydd ambell waith, efallai, gyda'r sgiliau cywir o ran datblygu tai ac ati, ond efallai ddim gyda'r sgiliau ieithyddol rŷch chi yn ystyried sydd mor hanfodol.

Dydy'r swydd ddisgrifiad ddim yn sôn am ddysgu Cymraeg; dydy o ddim yn sôn ei bod hi'n ddymunol, dim ond 'dirnadaeth'—sut bynnag dŷch chi'n mynd i fod yn edrych ar hynny. Y gwir amdani ydy bod gennych chi bwerau i osod safonau ar gymdeithasau tai. Ac yn 2015, yn dilyn y ffrae wreiddiol, fe wnaeth Comisiynydd y Gymraeg edrych mewn i'r holl sefyllfa, a dod i'r casgliad—a dwi'n dyfynnu allan o'r adroddiad wnaethpwyd ar y pryd—bod yr

'achos hwn wedi arddangos yn glir nad yw'r drefn bresennol o ofyn i ddarparwyr tai cymdeithasol weithredu Cynlluniau Iaith Gymraeg gwirfoddol yn ddigonol'.

Ac roedd hi'n glir bryd hynny, nôl yn 2015, bod angen i'r Llywodraeth gyflwyno safonau ar gyfer cymdeithasau tai—bedair blynedd yn ôl. Mae'r oedi yma yn golygu ein bod ni yn yr union yr un sefyllfa eto. Mae'r gwaith o wneud y rheoliadau drafft wedi cael ei gyflwyno i chi ar gyfer cymdeithasau tai. Mae o'n eistedd ar eich desg chi. Wnewch chi ddweud wrthym ni heddiw, felly, pryd fydd yna safonau ar gyfer cymdeithasau tai?

Wel, dwi'n meddwl bod yn rhaid i ni fod yn ofalus iawn i beidio â chymysgu'r ddau beth. Dwi yn meddwl y byddwn ni'n symud ymlaen â chynlluniau iaith—neu safonau iaith—ar gyfer cymdeithasau tai. Allaf fi ddim rhoi amserlen glir i chi, achos ein bod ni yng nghanol Brexit, ac yn anffodus mae hwnna yn sugno darpariaeth ddeddfwriaethol y Llywodraeth, felly ychydig iawn sydd ar ôl o ran symud pethau ymlaen yn ddeddfwriaethol mewn adrannau eraill. Ond mae'n rhaid i ni fod yn ofalus ein bod ni ddim yn cymysgu rhwng rhoi safonau ar gynllunio ieithyddol y tu fewn i gymdeithasau tai a mynnu bod pob un y tu fewn i'r mudiad wedyn yn siarad Cymraeg. Mae hwnna yn gam mawr iawn i'w wneud.

Dwi wedi eich clywed chi'n sôn am Brexit o'r blaen fel rheswm dros beidio ag ailgychwyn y rhaglen o gyflwyno safonau ar gyfer cyrff newydd. Os rhywbeth, mae bygythiad Brexit yn ei gwneud hi'n fwy o flaenoriaeth i warchod ein hawliau iaith ni.

Mi wnaethoch chi gyhoeddi eich cynllun gweithredu strategaeth miliwn ar gyfer 2019-20 ychydig ddyddiau yn ôl. Ac roedd hyn yn gyfle i chi gadarnhau eich cynlluniau a'r gweithredu y gallwn ni edrych ymlaen atyn nhw dros y flwyddyn i ddod rŵan bod bygythiad Bil y Gymraeg wedi diflannu. Ond, yn anffodus—a dŷch chi wedi ailadrodd hynny eto heddiw—does yna ddim goleuni ar amserlen bendant ar gyfer mwy o safonau. Heb os, mae beth dŷn ni wedi ei brofi heddiw yn dangos ein bod ni eu hangen nhw.

Mi wna i ofyn i chi eto: fedrwch chi roi syniad pryd y gall gweithwyr Cymru a'r cyhoedd gael sicrwydd am eu hawliau o ran y Gymraeg ac a wnewch chi ymrwymo felly i gyhoeddi amserlen ar gyfer gosod safonau ar gyfer cymdeithasau tai ynghyd â'r holl sectorau sy'n weddill yn ystod tymor yr haf, a hynny ar ôl inni ddychwelyd ar ôl y toriad? 

Wel, rŷm ni yn bwriadu bwrw ymlaen gyda rhoi safonau newydd ymlaen. Mi ges i air ddoe gyda phennaeth Dŵr Cymru a gwneud yn siŵr ei fod e'n deall ein bod ni'n bwriadu symud ymlaen gyda safonau yn y maes dŵr. Felly, dyna fydd y cam cyntaf ac wedyn byddwn ni'n edrych ar y sectorau eraill ar ôl hynny.

Llefarydd y Ceidwadwyr, Suzy Davies.

Diolch yn fawr, Llywydd. Weinidog, yn eich cynllun gweithredu 'Cymraeg 2050' ar gyfer 2019-20, a lansiwyd yr wythnos diwethaf, rydych yn cyfeirio at argymhellion a wnaed mewn gwerthusiad annibynnol o'r rhaglen Cymraeg i Blant. Gobeithio y byddwch yn cadarnhau y byddwch yn cyhoeddi'r adolygiad rywbryd yn fuan. Sut ydych chi'n rhagweld y bydd swyddogion Cymraeg i Blant yn cymryd rhan yn y gwaith o ddatblygu ac adolygu y WESPs, cyfarfodydd fforymau iaith lleol a chynllunio rhanbarthol y Mudiad Meithrin? A sut y clywir llais y plentyn yn y broses hon yn unol â'r confensiwn hawliau plant? A gaf i ofyn hefyd—? A oes risg fod rhai cynghorau yn parhau i ddibynnu ar grwpiau allanol tebyg—mae mentrau iaith yn esiampl arall—i gyflawni eu dyletswyddau eu hunain o dan safonau?

Diolch. Dwi'n meddwl, o ran Cymraeg i Blant, y byddwn ni'n ymgymryd â sicrhau ein bod ni'n deall os yw hwnna wedi bod yn llwyddiant. Ac, wrth gwrs, mi wna i ymgymryd â chyhoeddi'r canlyniadau unwaith y bydd y rheini gyda ni. 

Rŷch chi'n eithaf iawn o ran y WESPs. Beth rŷm ni'n trio ei wneud nawr yw symud ymlaen o'r camau rŷm ni wedi eu cymryd yn y gorffennol i ganolbwyntio ar ysgolion. Ac mae dealltwriaeth gref nawr bod angen inni sicrhau bod plant, cyn mynd i'r ysgol—bod gyda ni strategaeth ar gyfer hynny. Achos, wrth gwrs, dyna'r ffordd rŷm ni'n cael plant i mewn i'r ysgol yn y lle cyntaf. Rwy'n credu ei fod yn anodd, o ran plant ifanc iawn, i gael llais y plentyn yn rhan o ddatblygu'r WESPs yma, ond dwi eisiau eich sicrhau chi ein bod ni'n mynd i ail-lunio gweithgaredd y WESPs i sicrhau bod plant ifanc—rŷm ni'n gobeithio canolbwyntio ar hynny fel y trywydd y byddwn ni eisiau i'r cynghorau ei gymryd yn y dyfodol.

Diolch am yr ymateb. Wrth gwrs, rwy'n derbyn y ffaith bod plant ifanc iawn ddim yn gallu cyfrannu lot i'r broses yma, ond wrth gwrs mae gyda nhw rieni hefyd gyda syniadau. Dyw hi ddim wedi ymateb i'r cwestiwn chwaith am sut y mae rhai cynghorau yn dechrau dibynnu ar grwpiau allanol i'w helpu nhw gyda'u dyletswyddau mewnol, achos mae'n debyg fod gormod ohonyn nhw yn gwneud hynny yn lle trio creu mwy o gapasiti y tu mewn i'r cynghorau eu hunain, yn y gweithlu, ynglŷn â'u gallu Cymraeg.

Jest i symud ymlaen nawr, mae'r cynllun gweithredu yn dweud hefyd y bydd y rhaglen Cymraeg Byd Busnes eleni yn canolbwyntio ar dwristiaeth, bwyd a diod a manwerthu. Mae Cymru yn aml yn cael ei chymharu'n wael â'r Alban o ran cyfleu ein cynnig i dwristiaid yn glir. Rydym yn dal i danbrisio ein pwynt gwerthu unigryw, sef ein bod ni'n genedl o ddwy iaith. Mae'n gwahaniaethu Cymru oddi wrth rannau eraill o'r Deyrnas Unedig. Sut y bydd eich swyddogion Cymraeg Byd Busnes yn gweithio gyda busnesau sy'n rhan o'n heconomi ymwelwyr i fanteisio ar y pwynt gwerthu unigryw hwnnw er budd ein cymunedau Cymraeg, ac fel esiampl i ardaloedd twristaidd eraill di-Gymraeg, lle gallai fod yn anodd i'w perswadio am y gwerth ychwanegol mae'r iaith yn ei gynnig?

Diolch. Rŷch chi'n eithaf reit; mae'n rhaid inni fod yn wyliadwrus—jest i ateb yr un diwethaf wnes i ddim ateb y tro diwethaf—o ran dibynnu yn ormodol ar grwpiau allanol i ymgymryd â phethau sy'n ymwneud â'r iaith Gymraeg. Dwi'n meddwl ei fod e'n bwysig ein bod ni i gyd yn datblygu'r gallu yna yn fewnol ac, wrth gwrs, gall cynghorau ddysgu oddi wrth ei gilydd. Mae rhai yn lot fwy ar y blaen na rhai eraill. Rŷm ni wedi gweld bod Heddlu Gogledd Cymru, er enghraifft, wedi gwneud gwaith arbennig yn datblygu'r iaith Gymraeg.

O ran Cymraeg Byd Busnes, ddoe fe wnes i siarad â'r grŵp trawsbleidiol a oedd yn gofyn yn union yr un cwestiwn ag ŷch chi wedi ei ofyn nawr, sef sut rŷm ni'n defnyddio'r ffaith bod gyda ni iaith unigryw i werthu ein gwlad. Beth sydd wedi digwydd eisoes yw bod ein brandio ni wedi newid yn llwyr yn ddiweddar. Rŷm ni'n defnyddio'r iaith Gymraeg fel rhan o'r brandio rhyngwladol fel ein bod ni yn sefyll allan. Ac, wrth gwrs, bydd y swyddogion sy'n gweithredu o ran Cymraeg mewn busnes yn gallu rhoi lot o help i'r rheini sy'n gweithio yn y maes twristiaeth. Er enghraifft, mae lot ohonyn nhw mewn restaurants ac ati ac rŷm ni'n gallu eu helpu nhw i gyfieithu eu bwydlen nhw i sicrhau bod yna allu iddyn nhw roi'r gwasanaeth yna trwy gyfrwng y Gymraeg. Mae hwnna hefyd yn gwneud iddyn nhw sefyll allan, ac mae pobl yn hoffi hynny, wrth gwrs. Dwi'n meddwl bod yna rai ardaloedd lle mae hynny'n mynd i weithio'n well, ond dwi'n gobeithio beth welwn ni, fel ŷch chi wedi cyfeirio ato, yw bod pobl eraill yn deall ac yn dysgu oddi wrth y rhai sy'n cymryd y camau cyntaf yna.

Diolch am yr ateb hwnnw. Gobeithio bod peth o'r gwaith yn dechrau cael tipyn bach o lwyddiant gyda beth sy'n digwydd yn barod, ond hoffwn i weld mwy o gynnydd yn y llwyddiant yna yn y dyfodol.

Fis diwethaf, pan wnes i ofyn ichi am linell gymorth gyfieithu Llywodraeth Cymru i fusnesau bach, dywedoch chi wrthyf fi fod llawer iawn o waith yn cael ei wneud yn y maes hwn a bod y rhan fwyaf o'r gwaith hwnnw yn cael ei wneud gan Lywodraeth Cymru. Mae eich cynllun gweithredu yn dweud y bydd ymgyrch farchnata i annog busnesau i ddefnyddio'r llinell gymorth gyfieithu hon a bydd Llywodraeth Cymru—quote—yn cydweithio â Chomisiynydd y Gymraeg ar hyn. Manylion newydd yw'r rheini ers mis diwethaf. A ydych chi'n golygu y bydd y comisiynydd yn helpu i hyrwyddo'r llinell gymorth? Achos roeddwn i'n meddwl taw mentrau iaith oedd yn gyfrifol am weithio gyda busnesau bach. Neu a ydych chi'n ystyried trosglwyddo'r holl gyfrifoldeb dros redeg y llinell gymorth i swyddfa'r comisiynydd? Os felly, a allwch chi gadarnhau lle ym Mesur y Gymraeg (Cymru) 2011 y mae gan y comisiynydd y pŵer i gynnig y gwasanaeth hwn, a faint o gyllid ychwanegol y byddwch yn ei roi i'r comisiynydd newydd i gwrdd â'r cyfrifoldeb newydd hwn?

Wel, ar hyn o bryd, beth rŷm ni'n gobeithio ei wneud yw sicrhau bod y llinell gymorth yna yn dechrau tu fewn i Lywodraeth Cymru. Wrth gwrs, mae'r ymgyrch farchnata yna—bydd hwnna'n dechrau cyn bo hir. Ond mae gyda ni gomisiynydd newydd sydd wedi dechrau'r wythnos yma, a dwi'n gobeithio y bydd y cydweithrediad yna rhwng Llywodraeth Cymru a swyddfa'r comisiynydd yn rhoi'r cyfle inni sicrhau ein bod ni lot yn gliriach ynglŷn â phwy sy'n gwneud beth o ran busnesau. Dwi'n meddwl bod yna le inni geisio gweld a oes yna ffordd inni gydweithredu yn well. Dwi ddim yn meddwl bod dim byd yn y Mesur yn atal y comisiynydd rhag mynd i mewn i'r maes yma, ond beth rŷm ni wedi bod yn poeni amdano yn y gorffennol yw'r ffaith bod y comisiynydd wedi bod yn canolbwyntio gormod, efallai, ar y safonau ac ar blismona yn hytrach nag ar hybu ac ar hyrwyddo. Byddwn i'n gobeithio yn y dyfodol bydd yna gamau yn cael eu cymryd i fynd i mewn i'r maes yma'n fwy gan y comisiynydd.

Llefarydd UKIP, Gareth Bennett.

Diolch, Lywydd. Weinidog, rydym wedi cael ambell i ddadl yn ddiweddar am rygbi, sydd bob amser yn bwnc diddorol. Fodd bynnag, mae'r tymor criced yn dechrau ymhen wythnos, felly rwy’n awyddus i roi sylw i hynny heddiw. Nawr, fel y gwyddoch, mae Morgannwg wedi wynebu anawsterau ariannol dros y blynyddoedd diwethaf. Wrth gwrs, fe ddaethant i gytundeb â bwrdd criced Lloegr i beidio â chynnal gemau prawf rhwng 2020 a 2024 yn gyfnewid am becyn iawndal sydd wedi helpu eu sefyllfa ariannol i raddau. Ond beth y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i sicrhau bod criced rhyngwladol yn dod i Gymru dros y pum mlynedd nesaf a thu hwnt?

Diolch yn fawr iawn am eich cwestiwn, ac yn wir, rwy'n cefnogi Morgannwg ers y tro cyntaf i mi fynd i faes San Helen, heb ddeall beth yn union oedd yn digwydd yno, a minnau tua phum mlwydd oed ar y pryd. Yr hyn rwyf am ei wneud yw ymrwymo i gael cyfarfod gyda Criced Cymru, a thrafodaeth gyda chlwb criced Morgannwg, a byddaf yn cael cyfle i wneud hynny cyn bo hir wrth i'r tymor ddechrau. Ond byddaf hefyd yn ymrwymo, os bydd angen, i gyfarfod yn ffurfiol â Bwrdd Criced Cymru a Lloegr, mewn perthynas â'r penderfyniadau a wneir ynghylch gemau prawf, gan fy mod yn sylweddoli gwerth digwyddiadau o'r fath i Gaerdydd a statws pwysig Gerddi Sophia fel cartref cenedlaethol criced yng Nghymru.

Iawn. Diolch yn fawr iawn am eich ymrwymiad, Weinidog, ac rwy'n siŵr y byddai cyfarfod â bwrdd criced Lloegr yn syniad da, ac edrychaf ymlaen at ganlyniad cadarnhaol yn sgil hynny.

Nodaf fod Llywodraeth Cymru, yn 2018-19, wedi dyrannu £600,000 i Criced Cymru i gefnogi criced cymunedol a chriced pherfformiad uchel ledled Cymru. Wrth gwrs, mae poblogrwydd criced wedi tyfu ymhlith pobl o bob oed dros y blynyddoedd diwethaf, ond yn enwedig ymhlith pobl ifanc. Gwelaf o gofnodion bwrdd Criced Cymru fod nifer o aelodau'r bwrdd wedi bod yn gweithio gyda chlwb criced Morgannwg i ddatblygu gwahanol fentrau, gyda'r ffocws ar gynyddu nifer y bobl sy'n ymwneud â chriced o'r ffigur presennol o 20,000 i 40,000, sy'n darged uchelgeisiol. A allwch ddweud ychydig mwy wrthym am yr hyn y mae Criced Cymru yn ei wneud i helpu i ddatblygu'r gamp ar lawr gwlad, ac a ydych yn credu y gellir cyflawni'r targed hwn o ddyblu nifer y bobl sy'n ymwneud â chriced?

Wel, rwy'n gobeithio y gellir ei gyflawni. Yn amlwg, mae'n fater o amserlen, ond unwaith eto, byddaf yn sicrhau, yn fy nhrafodaethau gyda Criced Cymru sydd i ddod y tymor hwn, y byddaf yn gofyn iddynt am arwydd cliriach ynglŷn â gweithredu targed o'r fath. O'm rhan i, mae cynyddu diddordeb mewn chwaraeon bob amser yn bwysig. Mae gennym ein prif chwaraeon, nad ydynt bellach wedi'u cyfyngu i'r tymhorau traddodiadol o ran pêl-droed, rygbi a phêl-rwyd, sy'n gamp gynyddol bwysig, ac edrychaf ymlaen yn fawr iawn yr wythnos hon at y digwyddiad pêl-droed menywod rhyngwladol, pan fyddaf yn cefnogi tîm menywod Cymru yn Rodney Parade yng Nghasnewydd, sef eu lleoliad traddodiadol bellach. Ond rwyf am wneud yn siŵr, pan fyddaf yn cael y trafodaethau hyn, y byddaf yn sicrhau y bydd rôl criced, ac yn wir, rôl chwaraeon haf eraill o bosibl, yn faterion y byddaf yn eu trafod, a thrwy Chwaraeon Cymru, wrth gwrs.

Ie, wrth gwrs. Mae'n bwysig meithrin diddordeb mewn llawer o chwaraeon, ac rwy'n siŵr fod pob un ohonom yn dymuno'n dda i dîm menywod Cymru gyda’u hymdrechion.

Yn ddiweddar, cyhoeddodd Bwrdd Criced Lloegr gystadleuaeth T20 newydd i ddinasoedd, os caf ddychwelyd at griced. Mae'n dda gweld bod Caerdydd yn un o'r lleoliadau a fydd yn cynnal y digwyddiad. Fodd bynnag, un o'r problemau sydd gan Forgannwg o ran apelio at bobl o bob cwr o Gymru yn fy marn i, yw bod y rhan fwyaf o'r gemau bellach yn cael eu chwarae yng Ngerddi Sophia yng Nghaerdydd. Gwn fod Morgannwg wedi ymdrechu i chwarae gemau o gwmpas y wlad. Mae ganddynt faes yn San Helen, lle dechreuoch chi wylio Morgannwg, wrth gwrs, fel y dywedasoch yn gynharach, a hefyd ym Mae Colwyn, lle maent yn chwarae gemau sirol. Beth y gall Llywodraeth Cymru ei wneud yn eich barn chi i sicrhau bod criced yng Nghymru yn cyrraedd cynulleidfa ehangach, nid yn unig o ran niferoedd, ond yn ddaearyddol hefyd?

Yn sicr, rwy’n cydnabod pwysigrwydd cyrhaeddiad daearyddol, ac eto, yn amlwg, rwy'n mynychu gemau Morgannwg yn Llandrillo-yn-Rhos yn rheolaidd, ond fi fyddai'r cyntaf i gyfaddef nad yw’n faes addas, gan fod y ffin, yn anffodus, braidd yn agos at y wiced, at y llain. Ond byddaf yn sicrhau bod y materion hynny’n cael eu trafod pan fyddaf yn cael fy nhrafodaethau â Morgannwg, a byddaf yn ceisio cyngor pellach ynghylch yr hyn sydd i weld yn fasnachol bosibl, heb wneud unrhyw ymrwymiadau ar unwaith ynglŷn â sut y dylem wneud hynny. Ond yn amlwg, mae dosbarthiad daearyddol criced, yn ogystal â dosbarthiad chwaraeon eraill yn y gogledd yn wir, yn dod a'r holl gwestiwn ynghylch dyfodol Parc Eirias yn ei ôl, gan fod materion yma lle credaf ein bod yn colli cynulleidfa fawr yng ngogledd Cymru, yn ogystal â chynulleidfa sylweddol a fyddai wrth ei bodd yn teithio o ogledd-orllewin Lloegr i leoliadau chwaraeon yng ngogledd Cymru.