Symudwn ymlaen at eitem 7 ar yr agenda, sef dadl ar egwyddorion cyffredinol y Bil Senedd ac Etholiadau (Cymru). Galwaf ar y Llywydd i gyflwyno'r ddadl.

Cynnig NDM7115 Elin Jones

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 26.11:

Yn cytuno i egwyddorion cyffredinol y Bil Senedd ac Etholiadau (Cymru).

Cynigiwyd y cynnig.

Mae'n bleser gennyf ddechrau'r ddadl heddiw ar egwyddorion cyffredinol Bil Senedd ac Etholiadau (Cymru). Dwi'n ddiolchgar i’r Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol a'r Pwyllgor Cyllid am drafod y Bil yn drylwyr ac i bawb sydd wedi cymryd rhan wrth ddatblygu'r hwn a'i waith craffu. Byddaf yn ymateb yn ysgrifenedig i'r argymhellion a wnaed gan y ddau bwyllgor yn llawn ac mewn da bryd ond mi wnaf ymateb i rai'r prynhawn yma hefyd. Mae nifer o argymhellion i Gomisiwn y Cynulliad a Llywodraeth Cymru, a chefais drafodaethau adeiladol gyda’r Cwnsler Cyffredinol am yr argymhellion hynny'r wythnos diwethaf.

Cyn troi at argymhellion allweddol y pwyllgorau, hoffwn ailadrodd mai amcan cyffredinol y Bil hwn yw creu Senedd fwy effeithiol a hygyrch, gan sicrhau bod fframwaith ein democratiaeth yn addas at y diben, gan gofio bod cwmpas pwerau'r Cynulliad yma wedi cynyddu'n sylweddol ers ei sefydlu gyntaf yn 1999. Mae'r Bil hwn yn gam sylweddol i'r cyfeiriad hwnnw, ac rwy’n croesawu’r ffaith bod y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol wedi argymell bod y Cynulliad yn cytuno ar ei egwyddorion cyffredinol. Byddaf yn trafod y gwahanol rannau yn y drefn y maent yn ymddangos yn y Mesur.

Newid enw'n gyntaf: mae'r dystiolaeth a gafodd y pwyllgorau'n adlewyrchu'r gefnogaeth sylweddol am newid enw'r Cynulliad. Pan fydd y sefydliad hwn yn dathlu 21 o flynyddoedd ers ei sefydlu'r flwyddyn nesaf, rwy'n hyderus y byddwn yn rhoi enw newydd iddo sy'n adlewyrchu'n gywir ei statws fel deddfwrfa genedlaethol i Gymru. Cyflwynwyd safbwyntiau gwahanol yn ystod Cyfnod 1 ynghylch yr hyn y dylai'r enw newydd fod a sut y dylid geirio'r ddeddfwriaeth gysylltiedig. Roeddwn wedi rhagweld y byddai'r Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol yn mynegi safbwynt ar y dystiolaeth a gafwyd ar y materion hynny. Rwy’n tybio y bu gan aelodau’r pwyllgor safbwyntiau gwahanol ar y mater, ac mi fyddwn wedi elwa o weld y rhain yn cael eu hamlinellu yn yr adroddiad.

Mae’r Bil yn cynnig bod enw'r Cynulliad yn cael ei newid i 'Senedd', ac y gall y Senedd honno hefyd cael ei galw'n 'Welsh Parliament'. Gan nad yw’r pwyllgor wedi awgrymu enw gwahanol, nid ydw i’n gweld rheswm dros ddiwygio’r rhan hon o’r Bil. Erbyn hyn, mater, felly, i'r Aelodau yn y Siambr hon yw penderfynu beth ddylai'r enw hwnnw fod. Nid mater o newid dim ond enw’r sefydliad ei hun yw hyn, ond o adlewyrchu ei statws yn enwau’r Aelodau hefyd. Mae yna symlrwydd gosgeiddig i’r enw 'Senedd' a’n galw ni’n 'Aelodau o’r Senedd—Members of the Senedd'.

Mae'r Bil hefyd yn cynnig gostwng yr oedran pleidleisio i 16. Rwy'n falch bod cefnogaeth glir y cyhoedd a fynegwyd yn ymgynghoriad 'Creu Senedd i Gymru' wedi'i hadlewyrchu yn y dystiolaeth a roddwyd i'r pwyllgorau ar y mater yma. Mae datblygu'r rhan hon o'r Bil wedi bod yn ymdrech ar y cyd â Llywodraeth Cymru, gan adlewyrchu ei bod hefyd yn bwriadu gostwng yr oedran pleidleisio ar gyfer etholiadau llywodraeth leol. Rwy'n ddiolchgar am eu cefnogaeth i sicrhau dull cydweithredu cyson ar hyn.

Mae'n briodol bod y pwyllgorau wedi pwysleisio pwysigrwydd addysg am ddinasyddiaeth a gwleidyddiaeth er mwyn sicrhau y caiff pobl ifanc eu hannog i arfer eu hawl i bleidleisio. Ers i mi roi tystiolaeth i’r pwyllgorau, mae cyfrwng strategol y gwaith hwn, sef grŵp adnewyddu democrataidd Llywodraeth Cymru, wedi ei sefydlu ac wedi cwrdd. Bydd cyrff sifig, gan gynnwys ysgolion a sefydliadau ieuenctid, yn cymryd rhan yn y gwaith dan arweiniad y grŵp yma.

Mae sawl argymhelliad yn gofyn am fwy o wybodaeth am gyfrifoldebau, cyllid a chostau am weithredu’r gostwng oedran pleidleisio. Byddaf, wrth gwrs, yn hapus i wneud hyn ac i ddiweddaru’r asesiad costau cyn Cyfnod 3. Rwyf wedi trafod y pwyntiau a godwyd gan y pwyllgorau gyda'r Cwnsler Cyffredinol, a fydd yn ymateb i'w hargymhellion gyda rhagor o wybodaeth.

Gan droi nawr at gyllid ac atebolrwydd y Comisiwn Etholiadol yng Nghymru, trosglwyddodd Deddf Cymru 2017 gyfrifoldeb am etholiadau datganoledig Cymru i'r Cynulliad hwn. Rwy'n credu bod angen meithrin perthynas newydd, felly, rhwng y Cynulliad a rheoleiddiwr yr etholiadau hynny, sef y Comisiwn Etholiadol, cyn etholiad nesaf y Cynulliad. Rwy'n meddwl bod mwyafrif yr Aelodau'n rhannu'r farn honno. Mae adran 27 o'r Bil yn paratoi'r ffordd ar gyfer y berthynas newydd honno. Fel y gŵyr yr Aelodau, eglurais fy mod yn rhagweld y bydd y Cwnsler Cyffredinol yn cyflwyno gwelliannau i'r adran hon. Nid yw’r Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol yn fodlon ar y dull gweithredu yma. Yn yr un modd, mae'r Pwyllgor Cyllid yn gofyn bod gwelliannau drafft yn cael eu cyflwyno cyn trafodion Cyfnod 2. Rwy'n deall nad yw hyn oll yn ddelfrydol. Byddai wedi bod yn well gennyf gynnwys cynigion sydd wedi'u ffurfio'n llawn yn y Bil cyn ei gyflwyno neu wrth ei gyflwyno, ond nid oedd hynny'n bosib gan y byddai oedi wedi golygu colli'r cyfle i wneud newidiadau cyfansoddiadol pwysig erbyn etholiad nesaf y Cynulliad yn 2021, megis, yn enwedig, gostwng yr oedran pleidleisio.

Argymhellodd y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol y dylid bwrw ymlaen â hyn drwy’r Bil llywodraeth leol yn lle hynny. Rwyf wedi trafod hyn gyda'r Cwnsler Cyffredinol, a, serch hynny, mae’n debyg mai'r Bil Senedd ac etholiadau yw’r cyfrwng deddfwriaethol mwyaf addas ar gyfer cyflawni’r newid yma yn barod at etholiadau 2021. 

Rwyf wedi cael trafodaethau adeiladol â'r Cwnsler Cyffredinol o ran pa wybodaeth ychwanegol y gall Llywodraeth Cymru ei rhannu cyn cychwyn trafodion Cyfnod 2 mewn ymateb i argymhelliad y Pwyllgor Cyllid. Rwyf wedi egluro wrth y pwyllgorau fy rhesymeg dros gynnig y dylai’r Comisiwn Etholiadol fod yn atebol i bwyllgor newydd wedi'i gadeirio gan y Llywydd. Gwn fod y sefydliadau Cymreig eraill a gaiff eu hariannu’n uniongyrchol o gronfa gyfunol Cymru yn atebol i’r Pwyllgor Cyllid, a gwerthfawrogaf bryderon y Pwyllgor Cyllid ynghylch sefydlu trefn wahanol ar gyfer y Comisiwn Etholiadol. Ond er mwyn sicrhau cysondeb â’r trefniadau mewn rhannau eraill o’r Deyrnas Unedig, ac yn unol â dymuniad y Comisiwn Etholiadol hefyd, credaf mai sefydlu pwyllgor newydd fyddai'n addas yn yr achos yma.

Pe bai hynny’n digwydd, byddwn, wrth gwrs, yn cymryd camau i fynd i’r afael â rhai o bryderon y Pwyllgor Cyllid. Er enghraifft, awgrymaf y gallai Cadeirydd y Pwyllgor Cyllid fod yn aelod o’r pwyllgor newydd er mwyn rhoi llais i’r Pwyllgor Cyllid wrth graffu ar waith y Comisiwn Etholiadol a sicrhau cysondeb gyda datganiad o egwyddorion y Pwyllgor Cyllid. Rwyf wedi dechrau trafod hyn gyda Chadeirydd y Pwyllgor Cyllid, a dwi'n edrych ymlaen at ragor o drafodaethau yn ystod Cyfnod 2.

Gan symud ymlaen i’r adran ar anghymhwyso: yn ganolog i'r adran hon mae’r egwyddor y dylid caniatáu i gynifer o bobl â phosib sefyll mewn etholiadau. Roeddwn yn falch o weld cefnogaeth y pwyllgorau i'r agweddau hyn ar y Bil, a byddaf yn ystyried y pwyntiau penodol y maent wedi'u gwneud.

Mae'r Bil hefyd yn cynnwys darpariaethau i alluogi Gweinidogion Cymru i weithredu argymhellion ar ddiwygio cyfraith etholiadol a wnaed gan Gomisiwn y Gyfraith. Er y cafwyd cefnogaeth i egwyddor diwygiadau o'r fath, mynegwyd pryderon ynghylch eu dull gweithredu. Felly, byddaf yn derbyn yr argymhelliad ac yn dileu adran 36 o'r Bil.

At ei gilydd, rwy'n gryf o'r farn bod y diwygiadau a gyflwynwyd yn y Bil hwn yn newidiadau cyfansoddiadol pwysig i gryfhau cyfranogiad democrataidd yng Nghymru a gwneud gwelliannau gweithredol i'n Senedd genedlaethol. Gyda'i gilydd, maent yn cyfrannu at greu Senedd i Gymru sy'n addas at y diben am yr 20 mlynedd nesaf a mwy, a dwi'n edrych ymlaen y prynhawn yma at glywed barn fy nghyd-Aelodau.

A gaf fi alw ar Gadeirydd y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol, Mick Antoniw?

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Mae hwn yn ddarn mawr o ddeddfwriaeth gyfansoddiadol Gymreig, a chafodd sylw gofalus a difrifol iawn gan y pwyllgor, fel y gellid disgwyl. Craffodd y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol ar y Bil rhwng mis Chwefror a mis Mehefin eleni. Cynhaliwyd ymgynghoriad cyhoeddus a chlywsom dystiolaeth lafar mewn cyfarfodydd ffurfiol. Hefyd, gofynnwyd am farn pobl ifanc ynglŷn â phleidleisio yn 16 oed, gan ddefnyddio fforwm ar-lein Dialogue y Senedd, ac yn ystod ymweliad ag Ysgol Gyfun Gymraeg Bro Edern yng Nghaerdydd, a hoffem ddiolch i bawb a gyfrannodd at y gwaith hwnnw ac i'r rhai a gymerodd ran yn y gwahanol sesiynau tystiolaeth.

Gwnaethom 19 o argymhellion yn ein hadroddiad, argymhellion a anelai'n bennaf at wella'r ddeddfwriaeth a'i chyflwyno'n effeithiol gan ganolbwyntio ar arferion deddfwriaethol da. Er bod gennym rai amheuon ynghylch y dull o ddeddfu a fabwysiadwyd ar gyfer cyflwyno'r Bil, serch hynny, fe wnaethom argymell y dylid cytuno ar ei egwyddorion cyffredinol.

Felly, gan droi at Ran 2 o'r Bil a'r cynigion i ailenwi'r Cynulliad Cenedlaethol yn 'Senedd', clywsom dystiolaeth yn cyflwyno achos dros yr enw uniaith 'Senedd' neu 'Senedd Cymru' neu'r enw dwyieithog 'Senedd Cymru' a 'Welsh Parliament'. Fodd bynnag, yn fwriadol ni wnaethom fynegi barn ar enw a ffefrir, gan ein bod yn credu bod yn rhaid i'r dewis o enw fod yn benderfyniad a wneir gan y Cynulliad Cenedlaethol yn ei gyfanrwydd, a'r hyn a wnaf yw tynnu sylw'r Aelodau at y dystiolaeth a glywsom am hyn, sydd wedi'i nodi yn ein hadroddiad.

Nodwyd bod y Cwnsler Cyffredinol yn ystyried diwygio'r Bil gan ddefnyddio geiriad a allai fod mewn perygl o gael ei herio ac am y rheswm hwnnw ac er mwyn osgoi amheuaeth, credwn y dylai Llywodraeth Cymru ofyn i Lywodraeth y DU gyflwyno Gorchymyn yn y Cyfrin Gyngor o dan adran 109 o Ddeddf Llywodraeth Cymru 2006 i addasu cymhwysedd deddfwriaethol y Cynulliad Cenedlaethol fel nad yw'r risg o her yn codi mwyach.

Mae pleidleisio a chymryd rhan yn y broses ddemocrataidd yn ganolog i gymdeithas iach a gweithredol, ac felly rydym wedi cefnogi gostwng yr oedran pleidleisio i 16 ar gyfer etholiadau'r Cynulliad Cenedlaethol, fel y darperir ar ei gyfer yn Rhan 3 o'r Bil. Yn ein barn ni, mae gostwng yr oed pleidleisio i 16 yn gyfle i sicrhau cymdeithas sy'n ymgysylltu'n well â'r broses ddemocrataidd dros y tymor hir a dylid croesawu hynny. Rydym yn argyhoeddedig y bydd gostwng yr oedran pleidleisio yn galw am godi ymwybyddiaeth a chymorth addysgol digonol er mwyn sicrhau bod pobl ifanc yn defnyddio'r cyfle hwn. Am y rheswm hwnnw, rydym yn pryderu ei bod hi'n ymddangos nad oes cynllun gweithredu cydlynol ar gael i sicrhau pleidlais i rai 16 oed yn barod ar gyfer etholiadau'r Cynulliad yn 2021. Yn ein barn ni, Lywydd, nid oedd y Cwnsler Cyffredinol a'r Gweinidog Addysg yn ddigon clir ynghylch eu cynlluniau ar gyfer codi ymwybyddiaeth ac addysg. Os yw pobl 16 ac 17 oed i arfer eu hawl i bleidleisio yn 2021, mae angen cynllun clir, cydlynol, wedi'i amserlennu a'i gostio ar gyfer codi ymwybyddiaeth ac addysg ddinesig ar frys.

Rydym yn cydnabod bod gwaith ar y gweill i gydlynu gweithgarwch yn ffurfiol drwy grŵp rhanddeiliaid, fel y crybwyllwyd. Er y croesewir ei gydweithrediad, nid ydym yn glir o hyd beth yw cyfansoddiad, cyfrifoldebau ac amserlen weithredol y grŵp rhanddeiliaid; edrychwn ymlaen at weld y manylion pellach y mae'r Llywydd wedi nodi y byddant yn cael eu darparu yn yr ymateb i hyn. O ystyried y dylanwad posibl a allai fod gan y grŵp rhanddeiliaid, argymellasom y dylai'r Llywydd gyhoeddi aelodaeth a chylch gorchwyl y grŵp rhanddeiliaid, gan gynnwys y cerrig milltir allweddol a'r amserlenni ar gyfer cyflawni, ac wrth gwrs, mae'r Llywydd wedi cyfeirio at hyn. Yn dilyn ymlaen o hyn, argymhellwyd y dylai'r grŵp rhanddeiliaid baratoi cynllun gweithredu ar gyfer cydlynu'r holl waith sy'n ymwneud â pharatoi ymgyrch godi ymwybyddiaeth a deunyddiau addysgol ar gyfer etholiad y Cynulliad yn 2021, gan nodi'n glir y llinellau atebolrwydd yn ogystal â chyfrifoldeb am baratoi ffrydiau gwaith penodol.

Rydym yn cytuno â'r Llywydd a Llywodraeth Cymru na ddylai'r Bil gynnwys dyletswyddau penodol mewn perthynas â materion addysgol. Fodd bynnag, rydym o'r farn fod angen canllawiau i sicrhau darpariaeth addysgol ddigonol a chyson ledled Cymru i'r perwyl hwnnw, a chroesawyd ymrwymiad y Gweinidog Addysg yn ystod y sesiynau tystiolaeth i ystyried y mater hwn ymhellach yn dilyn cyngor gan y grŵp rhanddeiliaid. Felly, argymellasom y dylai'r Gweinidog Addysg gyhoeddi datganiad yn egluro sut y caiff dinasyddiaeth ac addysg wleidyddol eu cyflwyno mewn pryd ar gyfer etholiad y Cynulliad yn 2021, gan gynnwys yr amserlen ar gyfer unrhyw ganllawiau cysylltiedig y mae'n bwriadu eu cyhoeddi. Argymellasom hefyd y dylai'r Llywydd gyhoeddi datganiad ysgrifenedig cyn gynted â phosibl yn nodi'r cyllid sy'n cael ei ddarparu gan bob corff sy'n cyfrannu at godi ymwybyddiaeth ac addysg yn barod ar gyfer etholiadau'r Cynulliad yn 2021.

Hoffwn roi sylw'n fyr yn awr i faterion sy'n ymwneud â'r broses gofrestru etholiadol. Mae angen i'r trefniadau gweinyddol sy'n galluogi pobl ifanc 16 ac 17 oed i bleidleisio yn etholiadau'r Cynulliad yn 2021 weithredu'n effeithlon er mwyn sicrhau nad yw profiad pleidleiswyr newydd yn un negyddol. Mae hyn yn arbennig o bwysig o ystyried y gall pleidleisio yn yr etholiad cyntaf y mae rhywun yn gymwys i bleidleisio ynddo effeithio ar eu tuedd i bleidleisio yn y dyfodol. Daeth yn amlwg inni fod angen mwy o eglurder ynglŷn â phwy sy'n arwain a chydlynu'r newidiadau sydd eu hangen i sicrhau bod y rhai sy'n ennill hawl i bleidleisio'n cael eu cofrestru ac yn gallu arfer eu hawl i bleidleisio yn 2021. Mae angen eglurder hefyd ynghylch ariannu'r newidiadau sydd eu hangen. Felly, argymellasom y dylai'r Llywydd gyhoeddi datganiad ysgrifenedig yn nodi pwy sydd â'r cyfrifoldebau dros yr holl newidiadau sydd eu hangen ar gyfer y prosesau gweinyddu a chofrestru etholiadol, yn ogystal â mynd i'r afael ag ariannu'r newidiadau.

Hoffwn roi sylw yn awr i adran 27 y Bil, ynghylch goruchwylio'r Comisiwn Etholiadol gan y Cynulliad Cenedlaethol. Cytunwn â'r Llywydd, y Cwnsler Cyffredinol a'r Comisiwn Etholiadol y dylai'r Comisiwn Etholiadol yng Nghymru fod yn atebol i'r Cynulliad Cenedlaethol fel mater o egwyddor. Fodd bynnag, rydym o'r farn y dylid bod wedi cynnwys darpariaethau wedi'u datblygu'n llawn yn y Bil wrth ei gyflwyno, yn hytrach na'r dull sy'n cael ei awgrymu yn awr o gael gwelliannau yng Nghyfnodau 2 a 3. Roedd yr ohebiaeth a gawsom gan y Llywydd a'r Cwnsler Cyffredinol am adran 27 tua diwedd Cyfnod 1 yn atgyfnerthu her y dasg hon: bydd angen i'r gwelliannau sydd i'w gwneud i'r Bil fod yn sylweddol ac yn gymhleth.

Rydym yn cydnabod y byddai'n well yn gyfansoddiadol pe bai trefniadau ar waith cyn etholiad y Cynulliad yn 2021. O dan yr amgylchiadau, argymhellwyd y dylai darpariaethau'n nodi'r trefniadau manwl ar gyfer goruchwylio'r Comisiwn Etholiadol yng Nghymru gan y Cynulliad Cenedlaethol gael eu dileu o'r Bil ac yn absenoldeb Bil annibynnol, dylid eu cynnwys yn y Bil llywodraeth leol arfaethedig sydd wedi'i addo. Cyfeiriwyd at hyn eisoes, wrth gwrs, yn y sylwadau gan y Llywydd, ond credwn y byddai hyn wedi caniatáu ar gyfer craffu ar y darpariaethau hynny yn ystod proses Cyfnod 1, gan ganiatáu ymgysylltiad â rhanddeiliaid ar fanylion y darpariaethau pwysig hyn. Dyna pam y gwnaethom argymhelliad cyffredinol, gan ailadrodd un a wnaed gan y pwyllgor a'n rhagflaenodd yn ei adroddiad 'Deddfu yng Nghymru', y dylid cyflwyno Biliau i'r Cynulliad Cenedlaethol y gellir ystyried yn rhesymol eu bod wedi'u datblygu'n llawn wrth eu cyflwyno.

Rydym yn croesawu'r cynigion yn Rhan 4 o'r Bil sy'n gweithredu argymhellion gan y pwyllgor a'n rhagflaenodd yn y pedwerydd Cynulliad yn ymwneud ag anghymhwysiad rhag bod yn Aelod Cynulliad. Roedd ein hunig argymhelliad yn ymwneud â'r Llywydd a Llywodraeth Cymru yn sicrhau eu bod yn fodlon ar yr atodlen sy'n rhestru'r categorïau o bobl sydd wedi'u hanghymhwyso a deiliaid swyddi sydd wedi'u hanghymhwyso. Yn olaf, fel y nodwyd, rhannwn bryderon y Cwnsler Cyffredinol ynghylch rhoi pwerau i Weinidogion Cymru fel y darperir ar eu cyfer yn adran 36 o Ran 5 o'r Bil. Rydym wedi rhybuddio'n gyson yn erbyn defnyddio is-ddeddfwriaeth i weithredu newidiadau polisi sylweddol, ac felly, rydym yn argymell y dylid dileu adran 36 o'r Bil. Rwyf felly'n croesawu sylwadau a chynnig y Llywydd i ddileu adran 36 o'r Bil. Diolch ichi, Ddirprwy Lywydd.

Diolch. Galwaf yn awr ar Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid, Llyr Gruffydd.

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Rwy’n falch iawn o'r cyfle i gyfrannu at y ddadl yma i amlinellu argymhellion y Pwyllgor Cyllid ar oblygiadau ariannol y Bil yma. Rŷn ni wedi gwneud 15 o argymhellion, ac rwy’n gobeithio y bydd y Llywydd, fel dwi'n siŵr y bydd hi, yn ystyried pob un ohonyn nhw wrth i’r ddeddfwriaeth symud ymlaen. Wrth gwrs, mae hi wedi cyfeirio at rai yn barod, ac mi bigaf i i fyny ar hynny mewn munud. Mae’r pwyllgor yn cydnabod amcanion y Bil, yn enwedig y pwysigrwydd cyfansoddiadol o newid enw’r sefydliad i adlewyrchu ei sefyllfa fel y prif sefydliad democrataidd yng Nghymru. Fodd bynnag, mae ein prif bryderon yn ymwneud â threfniadau ariannu a goruchwylio'r Comisiwn Etholiadol.

Dri diwrnod ar ôl i’r Bil gael ei gyflwyno, fe ysgrifennodd y Llywydd ataf i yn nodi ei bwriad i ddiwygio’r Bil yng Nghyfnod 2 er mwyn sefydlu trefniadau i’r Comisiwn Etholiadol gael ei ariannu gan y Cynulliad, a bod yn atebol iddo, pe bai’r Cynulliad o blaid gwneud hynny. Nawr, mae’r Pwyllgor Cyllid yn amlwg yn siomedig nad oedd y maes polisi hwn wedi’i ddatblygu fwy cyn cyflwyno’r Bil, gan y gallai fod goblygiadau sylweddol o ran cost. Yn ystod y sesiwn dystiolaeth gyda’r Llywydd, gofynnwyd a oedd bwriad i’r Comisiwn Etholiadol gael ei ariannu’n uniongyrchol o gronfa gyfunol Cymru. Ers hynny, mae’r Llywydd wedi ysgrifennu at y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol i ddweud mai dyma’r opsiwn y mae hi yn ei ffafrio. Mae’r Llywydd hefyd wedi cadarnhau mai’r hyn y mae hi’n ei ffafrio yw bod y Comisiwn Etholiadol yn atebol i bwyllgor y Llywydd.

Pan roedd y Pwyllgor Cyllid yn craffu ar y Bil, doeddem ni ddim yn gallu dod i safbwynt ar ba mor briodol fyddai pwyllgor y Llywydd gan nad oeddem ni'n gwybod sut y byddai’r Comisiwn Etholiadol yn cael ei ariannu. Fel y mae’r Cynulliad yn gwybod, ar hyn o bryd, mae’r Pwyllgor Cyllid yn goruchwylio’r holl gyrff sy’n cael eu hariannu’n uniongyrchol o gronfa gyfunol Cymru a, phe byddai pwyllgor arfaethedig y Llywydd yn ariannu’r Comisiwn Etholiadol yn uniongyrchol ac yn craffu arno fe, yna mae’r Pwyllgor Cyllid, fel y mae'r Llywydd wedi cydnabod, yn pryderu y byddem ni'n colli’r rôl oruchwylio yna o allu sicrhau bod cynigion y gyllideb yn cael eu gosod yng nghyd-destun y cyfyngiadau cyllideb ehangach yn y sector cyhoeddus yng Nghymru.

Mae'r Llywydd, wrth gwrs, wedi nodi nawr ei bwriad, os caiff pwyllgor y Llywydd ei sefydlu i graffu ar y Comisiwn Etholiadol—ei bod hi'n debygol neu'n bosib y gallai Cadeirydd y Pwyllgor Cyllid fod yn rhan o’r pwyllgor hwnnw. Dwi'n cydnabod hynny fel cam positif, ac yn sicr mai hynny yn rhywbeth y bydd y Pwyllgor Cyllid yn awyddus i'w drafod ymhellach. Dwi hefyd wedi ysgrifennu at y Llywydd yn gofyn am ragor o wybodaeth ynghylch ariannu’r Comisiwn Etholiadol. Dwi'n gobeithio y bydd y Llywydd yn rhoi cyfle i’r Pwyllgor Cyllid ystyried goblygiadau cost unrhyw ddiwygiadau cyn trafodion Cyfnod 2.

Dwi nawr am droi at rai o'n hargymhellion eraill ni fel pwyllgor. O ran newid yr enw o Gynulliad Cenedlaethol Cymru i’r Senedd, a fyddai'n digwydd ym mis Mai 2020, rŷm ni’n cydnabod bod y Bil fel y mae hi yn cymryd, neu'n trio cymryd, ryw ddull prudent—dyna dwi'n credu yw'r gair—tuag at wneud hynny, ac na ddilynwyd opsiynau drutach posib. Fodd bynnag, dŷn ni yn pryderu na fydd yr holl arwyddion, er enghraifft, yn cael eu newid ar y dyddiad hwn, ac y gall rhai cael eu newid mor hwyr â mis Mai 2021, i gyd-fynd, wrth gwrs, ag etholiadau nesaf y Cynulliad. Er ein bod ni'n gweld manteision ariannol yn hynny o beth, rŷm ni yn pryderu efallai y gallai hyn arwain at rywfaint o ddryswch ymhlith y cyhoedd, gyda rhai arwyddion yn newid nawr a rhai yn hwyrach. Rŷm ni yn argymell, beth bynnag, fod y Llywydd a Llywodraeth Cymru yn gweithio’n agos er mwyn sicrhau bod cyfathrebu clir â’r cyhoedd ynghylch newid yr enw.

Fel rhan o’n gwaith craffu ar y Bil, roeddem ni'n awyddus hefyd i edrych ar ffyrdd o leihau costau cynnal etholiadau. O ystyried cynnig Llywodraeth Cymru i gyflwyno Bil llywodraeth leol, mae hwn, dwi'n meddwl, yn gyfle da i ni, efallai, amlygu rhai o'r materion pwysig yma. Rydym wedi gwneud nifer o argymhellion rŷm ni'n gobeithio y bydd y Llywodraeth a'r Llywydd yn eu hystyried, ac yn gweithio gyda’i gilydd i symleiddio etholiadau ac i beidio ychwanegu at gymhlethdodau’r system bresennol. Mae’r argymhellion, er enghraifft, yn cynnwys ystyried cael un gofrestr etholiadol ar gyfer etholiadau llywodraeth leol yng Nghymru ac etholiadau’r Cynulliad, yn hytrach na chael 22 o gofrestri ar wahân; a hefyd, y posibilrwydd o gael cofrestru awtomatig. Er enghraifft, gallai pobl ifanc 16 oed gael eu cofrestru’n awtomatig i bleidleisio pan fyddan nhw yn derbyn eu rhif yswiriant gwladol. Rŷn ni'n credu hefyd y dylai Llywodraeth Cymru gynnal adolygiad o’r ffioedd sy'n cael eu talu i swyddogion canlyniadau fel rhan o’r uchafswm lwfans adenilladwy, gyda'r bwriad, wrth gwrs, o ystyried a ellir gwneud arbedion. 

Yn olaf, gan droi at weithredu argymhellion Comisiwn y Gyfraith, dwi’n falch o glywed fod y Llywydd wedi ymrwymo i ddileu adran 36 o’r Bil. Rŷm ni'n cytuno â’r Cwnsler Cyffredinol nad yw hi'n briodol i Weinidogion Cymru newid cyfraith etholiadol drwy is-ddeddfwriaeth, gan y gallai hyn, wrth gwrs, arwain at ddiwygiadau yn cael eu gwneud heb waith craffu digonol, ac rŷm ni'n falch bod y Llywydd yn ystyried hynny. Felly, gyda hynny o sylwadau, gaf i ddweud ein bod ni'n edrych ymlaen at barhau i ymwneud â thaith y Bil yma drwy'r Cynulliad? Diolch yn fawr iawn i chi am eich gwrandawiad.

A gaf fi alw yn awr ar y Cwnsler Cyffredinol a'r Gweinidog Brexit, Jeremy Miles?

Diolch, Dirprwy Lywydd. Wrth agor, gaf i gydnabod sylwadau'r Llywydd am ein trafodiadau cynhyrchiol, a diolch iddi am rheini? Rwyf am ddiolch, hefyd, i'r Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol a'r Pwyllgor Cyllid am eu gwaith yn craffu ar y Bil ac am eu hadroddiadau, a diolch hefyd i'r cadeiryddion am eu cyfraniad i'r drafodaeth hon. Rwyf am roi sylw i'r argymhellion sydd angen ymateb gan Lywodraeth Cymru—yn gyntaf, argymhellion y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol.

O ran argymhelliad 4, fe allaf i gadarnhau y bydd Llywodraeth Cymru yn egluro yn ein memorandwm esboniadol ar gyfer y Bil llywodraeth leol sut y byddai'r diwygiadau sy'n cael eu cynnig i ddeddfwriaeth etholiadol bresennol yn edrych yn eu cyd-destun.

O ran argymhelliad 6, rwy'n dal i gredu y byddai o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Cynulliad i ddiwygio geiriau agoriadol adran 1 o Ddeddf Llywodraeth Cymru 2006. Rwy'n nodi sylwadau ychwanegol y pwyllgor am Orchymyn yn y Cyfrin Gyngor, ond mae'r amserlen ar gyfer sicrhau bod y diwygiadau pwysig hyn yn cael eu cyflawni yn golygu y bydd cyflwyno'r fath Orchymyn yn heriol tu hwnt.

O ran argymhelliad 7, mae'r rhain yn faterion i Lywodraeth Cymru. Rydym ni'n cydweithio'n agos gyda'r gweinyddwyr etholiadol a'r Comisiwn Etholiadol drwy fwrdd cydlynu etholiadol Cymru a fforymau eraill. Byddwn yn cyhoeddi rhagor o wybodaeth ariannol pan fydd yr is-ddeddfwriaeth sy'n diwygio'r broses ganfasio yn cael ei gosod gerbron y Cynulliad.

O ran argymhelliad 10, mae Llywodraeth Cymru wedi ymgynghori yn y gorffennol ar wella'r system gofrestru ar gyfer etholwyr. Byddwn yn cynnwys darpariaethau yn y Bil llywodraeth leol sydd ar ddod. Ond, yn ein barn ni, ni ddylid gwneud newidiadau pellach i'r broses gofrestru ar yr un pryd â newidiadau i'r etholfraint a diwygio'r system ganfasio. Byddai gwneud hynny'n achosi perygl sylweddol i uniondeb etholiadau datganoledig yma yng Nghymru.

Ar argymhellion 11, 12 a 13, mae Llywodraeth Cymru yn creu'r grŵp rhanddeiliaid a bydd yn gwneud fel y mae'r pwyllgor yn ei argymell, gyda'r cafeat y bydd y gwaith yn fwy eang ei gwmpas nag y mae argymhelliad 12 yn ei awgrymu. Rydym wedi ymrwymo i ymgysylltu ag ystod mor eang â phosibl o randdeiliaid yn ein gwaith ar godi ymwybyddiaeth o'r newidiadau i'r etholfraint sydd wedi'u cynnwys yn y Bil ac yn y Bil llywodraeth leol ac etholiadau sydd ar y ffordd. Byddwn yn cyhoeddi'r cylch gorchwyl a'r cynllun gwaith ar gyfer ein grŵp ymgysylltu â rhanddeiliaid yn y dyfodol agos.

Ar argymhelliad 14, bydd y Gweinidog Addysg yn cyhoeddi datganiad ysgrifenedig i amlinellu'r modd y caiff dinasyddiaeth ac addysg wleidyddol eu cyflwyno ledled Cymru o haf 2020. O ran argymhelliad 15, mae'r rhain hefyd yn faterion i Lywodraeth Cymru, a chânt eu hystyried fel rhan o'r broses o bennu'r gyllideb ar gyfer 2020-21. Gan y bydd yr ymgyrch i godi ymwybyddiaeth yn cynnwys ymestyn yr etholfraint ar gyfer etholiadau'r Cynulliad ac etholiadau llywodraeth leol, mae arnaf ofn nad yw'n bosibl nodi'r gost ar gyfer pob etholiad mewn ffordd ystyrlon. Ond byddwn yn ystyried a oes unrhyw wybodaeth arall y gallem ei darparu er mwyn rhoi darlun llawnach.

Ar argymhellion 16 a 17, nid yw'r Bil llywodraeth leol yn gyfrwng addas yn ein barn ni ar gyfer darpariaethau'n ymwneud ag atebolrwydd y Comisiwn Etholiadol. Mater i'r Senedd yw hwn, nid i lywodraeth leol. Y Bil Senedd ac Etholiadau yw'r cyfrwng cywir ar gyfer y darpariaethau hyn, ac nid wyf am weld unrhyw oedi ar hyn, yn enwedig gan fod Comisiwn y Cynulliad a'r Comisiwn Etholiadol yn cytuno y dylai ddigwydd, a bod Llywodraeth yr Alban yn bwriadu deddfu mewn modd tebyg, er enghraifft. Fodd bynnag, rwy'n llwyr gydnabod y pryderon a fynegwyd gan bwyllgorau, ac rwyf am ddweud rhagor am hynny yn nes ymlaen. Yn olaf, ar ddeunawfed argymhelliad y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol, rydym yn sicr yn fodlon fod yr anghymwysiadau a nodir yn y Bil yn briodol, a byddwn yn cyflwyno unrhyw welliannau y credwn eu bod yn angenrheidiol yng Nghyfnod 2.

Trof yn awr at argymhellion y Pwyllgor Cyllid. Byddwn yn gweithio'n agos gyda'r Llywydd i fynd i'r afael ag argymhellion 1 a 2 ar gostau hysbysiadau ac awdurdodau lleol. Mae argymhellion 3 a 4 ar gofrestru etholiadol yn faterion i Lywodraeth Cymru. Rydym wedi ymgynghori ar hyn a byddwn yn cynnwys darpariaethau yn y Bil llywodraeth leol. Ond fel y dywedais yn gynharach, nid ydym yn bwriadu gwneud newidiadau pellach ar yr un pryd â'r rhai ar gyfer yr etholfraint a diwygio'r canfasiad, gan y byddai hynny'n creu risgiau sylweddol yn ein barn ni.

Nid ydym yn derbyn argymhellion 5 a 6. Materion i awdurdodau lleol yw'r rhain. Nid ydym ychwaith, mae arnaf ofn, yn derbyn argymhellion 7 ac 8. Nid ydym yn credu ei bod yn briodol mynd i'r afael â chyhoeddi gwariant etholiadau'r Cynulliad na ffioedd swyddogion canlyniadau mewn deddfwriaeth sylfaenol, ond rydym yn bwriadu mynd i'r afael â'r ddau fater drwy ddulliau eraill. Bydd y costau y gofynnir amdanynt yn argymhelliad 11 yn cael eu cynnwys yn yr asesiad effaith rheoleiddiol ar gyfer y Bil llywodraeth leol. Rydym yn derbyn argymhelliad 12. Bwriadwn gynnwys aelodaeth eang ar y grŵp llywio adnewyddu democrataidd a'r is-grwpiau.

Yn olaf, rydym hefyd yn derbyn argymhelliad 13. Fel y soniais yn gynharach, fy mwriad yw cyflwyno gwelliannau mewn perthynas ag atebolrwydd y Comisiwn Etholiadol yng Nghyfnod 2. Mae hyn yn dibynnu ar nifer o ffactorau sydd y tu hwnt i reolaeth Llywodraeth Cymru, gan gynnwys a fydd unrhyw gydsyniad Gweinidog y Goron y gallai fod angen inni ei geisio yn cael ei roi. Byddaf yn rhoi rhagor o wybodaeth am fy nghynigion ar hyn ar ôl toriad yr haf, ond yng ngoleuni pryderon y pwyllgor, rwyf wedi penderfynu gohirio'r cynnig ar y penderfyniad ariannol ar gyfer y Bil hyd nes y byddaf mewn sefyllfa i ddarparu'r wybodaeth honno.  

Fel y dywedais pan gyflwynwyd y Bil, mae'n gam pwysig ar ein taith ddatganoli. Mae'n bwysig ein bod yn defnyddio ein pwerau newydd yn y maes hwn i sicrhau y gall ein deddfwrfa barhau i wasanaethu pobl Cymru'n effeithiol mewn tirwedd gyfansoddiadol sy'n newid. Mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi egwyddorion cyffredinol y Bil yn llawn.

Ddirprwy Lywydd, gobeithio y maddeuwch i mi am ddechrau mewn hwyliau ychydig yn fwy dathliadol gan mai pwrpas canolog y Bil hwn o'm rhan i yw ymestyn yr etholfraint i grŵp pwysig iawn o bobl ac i mi, roedd y profiad o weld sut oedd pobl ifanc 16 a 17 oed wedi cyfrannu at refferendwm yr Alban yn 2014 yn gadarnhad go iawn fod hwn yn gam cadarnhaol. Yn hytrach na bod yn ddifater, fe wnaethant fachu ar y cyfle. Canfu arolwg ar ran y Comisiwn Etholiadol fod 75 y cant o bobl ifanc 16 a 17 oed wedi pleidleisio yn y refferendwm hwnnw. Aeth miloedd o bobl ifanc nad oeddem yn credu bod ganddynt ddiddordeb mewn gwleidyddiaeth i'r gorsafoedd pleidleisio gyda'u rhieni a'u neiniau a'u teidiau er nad oedd ganddynt unrhyw brofiad blaenorol o wneud hynny.

Ond y profiad hwnnw, a'r modd y gwnaethant gymryd rhan yn y dadleuon a oedd yn cydredeg â'r refferendwm, a ysbrydolodd lawer o Geidwadwyr yn yr Alban i gefnogi'r achos hwn, a chredaf ei fod yn beth pwysig iawn i'w gofio—sut y gwnaeth y pleidleiswyr newydd ymddwyn a dangos bod ganddynt gymaint o ddiddordeb mewn cymryd rhan lawn yn y cwestiwn gwleidyddol hwnnw. Mae hynny'n sicr wedi fy ysbrydoli i i roi fy nghefnogaeth lwyr i ymestyn yr etholfraint yma yng Nghymru.

Ac mae hefyd yn ymwneud â dinasyddiaeth, Ddirprwy Lywydd, a pharatoi ar gyfer cymryd rhan weithredol mewn llywodraethu cyffredinol. Gallwn gryfhau'r cysyniad o ddinasyddiaeth, ei hawliau a'i chyfrifoldebau trwy raglen baratoi yn ein hysgolion a'n colegau. Rydym yn wynebu argyfwng dinasyddiaeth, a dweud y gwir, a'i gysylltiad â'r dyletswyddau o redeg democratiaeth, ac mae hon i'w gweld yn un ffordd y gallwn ddechrau unioni hynny a chael delfrydiaeth yn ôl i mewn i'r broses ddemocrataidd, rhywbeth y mae ei gwir angen arni i allu ffynnu.

Fodd bynnag, credaf fod ymestyn yr etholfraint mewn unrhyw wlad yn foment dyngedfennol yn ei hanes, a dylid ei wneud gyda'r difrifoldeb sy'n briodol. Fel y dywedais, rwyf fi'n bersonol yn cefnogi'n frwd y symudiad i ostwng yr oedran pleidleisio, ac felly byddaf yn cefnogi egwyddorion cyffredinol y Bil heddiw, a buaswn hefyd yn argymell bod pob Aelod yn y Siambr hon yn gwneud yr un fath. Fodd bynnag, fel grŵp, byddwn yn caniatáu pleidlais rydd er mwyn i Aelodau allu penderfynu drostynt eu hunain ynglŷn â'r diwygiad cyfansoddiadol pwysig hwn.

Wedi dweud hynny, fodd bynnag, a dathlu'r hyn rwy'n gobeithio y byddwn yn ei wneud yn y misoedd nesaf, credaf ei bod yn bwysig fod y Bil hwn yn cael ei gryfhau hefyd. Mae'n llai na boddhaol gadael cwestiwn yr etholfraint a'i gostwng mewn etholiadau awdurdodau lleol i Fil yn y dyfodol. Dylem fod wedi edrych ar yr egwyddor o ostwng yr etholfraint i rai 16 a 17 oed, neu ei hymestyn iddynt, i gynnwys pob etholiad o fewn ein cwmpas, ac mae hynny'n golygu etholiadau llywodraeth leol hefyd. Rydym wedi cael addewid o Fil ac mae'n siŵr y bydd un yn cael ei gyflwyno, ond mae hwn yn faes dadleuol iawn o ran diwygio llywodraeth leol a gallai'r Bil hwnnw wynebu trafferthion. Rwy'n gobeithio na fydd, o ran materion yr etholfraint, beth bynnag.

A gaf fi droi at y ddyletswydd i addysgu? Er bod amryw o ddadleuon o blaid ac yn erbyn gostwng yr oedran pleidleisio i 16, un pryder cyffredin a bwysleisiwyd yw'r angen am addysg a chodi ymwybyddiaeth i gyd-fynd â'r newid hwn, ac yn wir iddo ddigwydd beth bynnag, fel bod dinasyddion yn cael eu paratoi'n briodol ar gyfer eu dyletswyddau gwleidyddol. Barnodd ystod gyfan o dystion fod y lefel bresennol o gymorth addysg weithiau, neu hyd yn oed yn aml efallai, yn annigonol. Er enghraifft, dywedodd Cymdeithas Diwygio Etholiadol Cymru fod addysg wleidyddol yn gymharol wael, a'n bod wedi ymddieithrio i raddau oddi wrth wleidyddiaeth ddatganoledig yn arbennig. Mae hynny'n wendid. Wrth nodi'r arferion ragorol mewn rhai ysgolion, cyfaddefodd y Gweinidog Addysg hyd yn oed fod y ddarpariaeth addysg dinasyddiaeth yn amrywio rhwng ysgolion, a chydnabu fod yr angen am gysondeb yn y negeseuon y mae pobl ifanc yn eu cael mewn perthynas ag addysg wleidyddol drwy'r cwricwlwm newydd yn bwysig.

Fodd bynnag, yn fwy cadarnhaol, mae myfyrwyr Cymru yn galw'n daer am well ymgysylltiad ac addysg wleidyddol. Dangosodd arolwg barn yn 2017 fod 60 y cant ohonynt yn anghytuno eu bod wedi cael paratoad gwirioneddol dda ar gyfer gwleidyddiaeth, ond eu bod eisiau iddo fod yn well o lawer. Dywedodd llawer ohonynt, fodd bynnag, fod llawer o'u gwybodaeth yn dod o ffynonellau fel Facebook ar hyn o bryd. Ac unwaith eto, credaf fod angen inni fynd i'r afael â hynny. Heb raglen addysg gref y tu ôl i'r newidiadau hyn, credaf fod perygl y byddwn yn gweld rhai o'r problemau a wynebwyd yn yr Alban, lle'r oedd 25 o'r 32 o awdurdodau wedi datblygu canllawiau i brifathrawon—rwy'n cymryd na wnaeth y gweddill hynny—ond nid oedd llawer o gysondeb canolog, a chredaf y gallem wella pethau yma drwy baratoi'n fwy effeithiol yn gyffredinol a chael yr arweiniad canolog hwnnw. Felly, rwy'n credu bod hwnnw'n faes pwysig.

Rwy'n sylweddoli bod fy amser wedi dod i ben, ond rwy'n gobeithio y goddefwch i mi gyfeirio at yr enw. Mae anawsterau yma ynglŷn â dehongliad cyfreithiol, ond ar y funud, rwy'n credu y byddem i gyd yn cytuno fod adran 2 neu gymal 2—ni allaf fyth gofio os yw'n adran neu gymal—yn dweud:

'(1) Mae Cynulliad Cymru a gyfansoddwyd gan Ddeddf 2006 i’w alw’n “Senedd”.

(2) Caniateir galw’r Senedd hefyd yn Welsh Parliament.'

Wel, pe caem y gair 'congress' i mewn i'r ddwy linell hynny, credaf y byddem wedi cael bingo gwleidyddol ac y byddem wedi gallu gweiddi, 'house'—efallai y byddai wedi bod yn briodol. Rwy'n credu bod angen gwella hyn. Rwy'n credu bod angen enw dwyieithog arnom. Mae hynny'n hynod bwysig. Mae amryw o bethau y byddaf yn eu cyflwyno pan fyddwn yn edrych ar hyn, ond mae ein barn mewn gwirionedd yn—. Dylwn ddweud 'fy marn i', oherwydd nid oes gan y grŵp un yn dechnegol. Ond mae fy marn i'n cyd-fynd yn agos â'r Cwnsler Cyffredinol y dylai ddweud y bydd yna 'parliament' i Gymru, a elwir yn Senedd Cymru. Credaf mai dyna lle mae angen inni ei gyrraedd. Hefyd, buaswn wedi gwneud sylwadau am—

Mae pall ar fy ngoddefgarwch.

Rwy'n gwybod bod fy amser ar ben, ond a gaf fi gofnodi fy niolch, fel cyn Gadeirydd y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol, y bydd yr argymhellion ar anghymhwyso yn mynd ati'n eithaf llawn yn awr i ddatblygu gwaith y pwyllgor yn y pedwerydd Cynulliad? Rwy'n falch o weld hynny.

Allaf innau hefyd groesawu geiriau agoriadol y Llywydd a'i llongyfarch ar ei huchelgais efo'r Bil yma, ac yn naturiol yn cytuno efo egwyddorion cyffredinol Bil Senedd ac Etholiadau (Cymru)? Wedi'r cwbl, mae hyn yn deillio o gyhoeddiad yn Chwefror 2017 ar sefydlu panel arbenigol i ddarparu cyngor gwleidyddol diduedd—dyna oedd y geiriad—ar nifer yr Aelodau Cynulliad, y system etholiadol fwyaf addas, a'r oedran pleidleisio isaf ar gyfer etholiadau Cymru. Yn y Bil yma dŷn ni'n gweld newid enw'r sefydliad—mwy am hynny yn y man—gostwng yr oedran isaf i bleidleisio, a materion eraill fel diwygio'r gyfraith sy'n ymwneud ag anghymhwyso. Ond dim rhagor o sôn am gynyddu nifer yr Aelodau Cynulliad na newid y system etholiadau. Mae’r elfennau yma yn destun dadl Plaid Cymru sydd yn dilyn y ddadl yma'n syth, a chaiff Aelodau gyfle i bleidleisio ar y ddwy elfen yma, sef cynyddu nifer yr Aelodau Cynulliad a newid y system bleidleisio, yn nes ymlaen.

Mae'n bwysig nodi, fel y mae Cadeirydd y pwyllgor materion cyfansoddiadol eisoes wedi'i nodi, pwysigrwydd yr achlysur yma. Dyma gam cyntaf gweithredu ar y cynigion angenrheidiol i greu Senedd sy'n ffit i bwrpas yma yng Nghymru ac y mae pobl Cymru yn haeddiannol ohoni. Ac mae Plaid Cymru yn hollol gefnogol i hynny.

O ran y prif ddarpariaethau, mi wnaf i ddechrau efo gostwng yr oedran pleidleisio i 16. Wrth gwrs, mae gostwng yr oedran pleidleisio i 16 ar gyfer etholiadau'r Senedd yn rhywbeth rydym ni'n ei groesawu'n frwd fel plaid. Rai wythnosau'n ôl, fe gawsom ni'r fraint o gynnal dadl ar y cyd yma yn y Siambr rhwng Aelodau'r Senedd yma ac Aelodau Senedd Ieuenctid Cymru. Edrychwn ymlaen, felly, a rhown ein cefnogaeth frwd felly i'r ddarpariaeth yn y Bil ar gyfer sicrhau y gall holl bobl ifanc Cymru ddylanwadu ar y Senedd yma.

Yn nhermau enw'r Senedd, mae'r blaid yma o'r farn y dylai'r enw 'Senedd' gael ei arddel fel enw swyddogol y sefydliad yn y ddwy iaith, gan fod y Gymraeg, fel y Senedd yma ei hun, yn perthyn i holl bobl Cymru ac yn cynrychioli'r holl ddinasyddion. Wrth gwrs, mae enghreifftiau fel Dáil, Knesset a Duma yn dod o brofiad rhyngwladol, ac wrth gwrs yn cyfoethogi ein profiad ninnau. Mae yna ddefnydd helaeth o'r enw 'Senedd' yn barod yma dros y misoedd diwethaf. Mae pobl yn sylfaenol yn gwybod beth yw Senedd. Dwi'n credu ei bod hi braidd yn ddilornus ac yn sarhad i awgrymu bod pobl Cymru, hynny yw, y sawl sydd ddim yn gallu siarad Cymraeg, ryw ffordd ddim yn gallu deall beth yw Senedd. Dwi yn credu bod hynny'n gallu bod yn sarhad ar y sawl sydd ddim yn naturiol yn siarad Cymraeg.

Mae'n bwysig nodi bod y ddarpariaeth yn y Bil yn pwysleisio felly mai 'Members of the Senedd' y bydd enwau Aelodau’r Senedd yn y ddwy iaith, ac mai'r 'Senedd Comission' fydd yr enw swyddogol ar y Comisiwn yn y ddwy iaith. O ran y bwriad i gyflwyno'r descriptor 'Welsh Parliament', fe allaf i weld yr achos dros gael strapline yn y Saesneg yn esbonio swyddogaeth y Senedd, ond mae yna drafodaeth i'w chael yn ystod Cyfnod 2, wrth inni graffu'n fanylach, ynghylch ai'r ddarpariaeth fel ag y mae yn y Bil ar hyn o bryd yw'r ffordd orau o gyflawni'r nod hwnnw. Mae cynnig amgen y Llywodraeth yn awgrym diddorol o ran sut i gyflawni hyn.

Felly, dwi'n falch bod y ddadl hon yn gosod y tir yn berffaith ar gyfer dadl Plaid Cymru, nawr yn y man, ar fwrw ymlaen gyda'r gwaith diwygio i allu trawsnewid ein Senedd a'n gwleidyddiaeth yma yng Nghymru. Pleidleisiwch o blaid y cynnig. Diolch yn fawr.

A gaf fi ddechrau drwy ddweud pa mor gyffrous ydw i i gael y sgwrs hon a'r ddadl hon yn y lle hwn y prynhawn yma? Ddirprwy Lywydd, credaf fod yna adegau, a dywedaf hyn gyda'r parch mwyaf at bawb sy'n cymryd rhan yn y ddadl hon, pan all gormes y broses seneddol sugno'r bywyd allan o unrhyw uchelgais a'r weledigaeth fwyaf argyhoeddiadol. I lawer ohonom, mae a wnelo hyn â chyflawni ymgyrch canrif o hyd am ymreolaeth a sefydlu seneddau ar ynysoedd Prydain. Keir Hardie, pan etholwyd ef gyntaf i gynrychioli Merthyr Tudful ac Aberdâr—nid yw Vikki yma, ond fe gaiff glywed os anghofiaf hynny—pan etholwyd ef gyntaf, cafodd ei ethol ar lwyfan ymreolaeth, ac rwy'n gobeithio y gallwn oll, neu'r rhan fwyaf ohonom o leiaf, uno o amgylch yr uchelgais hwnnw.

Credaf fod datganoli yn air hyll ofnadwy; mae'n ymwneud â phroses a dim byd am gyrchfan. I mi, rwy'n gobeithio y bydd y bobl rwy'n eu cynrychioli'n rhannu fy ngweledigaeth ynghylch Senedd ymreolaethol yma yng Nghymru. Fel y dywedodd Donald Dewar, mae hunanlywodraeth o fewn y Deyrnas Unedig, yn cyflawni dros bobl Cymru, yn cyflawni dros y bobl a'n hetholodd ni yma, gan ganolbwyntio nid yn unig ar y sefydliad ond ar yr hyn yr ydym yma i'w wneud ac yma i'w gyflawni. Cytunaf â phopeth a ddywedodd David Melding ar yr holl faterion eraill. Roeddwn yn meddwl ei bod hi'n araith a estynnodd ein gweledigaethau yma y prynhawn yma. Buaswn yn cymeradwyo'r holl argymhellion a wnaeth. Nid af ar ôl y ddadl honno am y rheswm hwnnw.

Ond gadewch i mi ddweud hyn: rydym yn dioddef mewn sawl ffordd heddiw oherwydd diffyg paratoi yn ystod y 1990au ar gyfer creu Llywodraeth ddatganoledig yng Nghymru. Digwyddodd y paratoadau hynny yn yr Alban wrth gwrs ac mae eu taith wedi bod yn fwy esmwyth o lawer o ganlyniad i hynny rwy'n credu. Ond ers hynny rydym wedi cael llu o gomisiynau a phwyllgorau'n edrych ar amrywiol agweddau ar weithrediad llywodraethu datganoledig yng Nghymru. Ac rydym wedi methu—wedi methu'n llwyr—â nodi'r holl bobl hynny a'r holl waith hwnnw. Rhaid i'r methiant hwnnw ddod i ben heddiw a rhaid iddo ddod i ben yn awr. Mae arnom angen y dewrder gwleidyddol a'r weledigaeth ar ôl 1999 i gyflawni'r hyn y ceisiwn ei gyflawni.  

I mi, mae'r term 'Parliament' yn bwysig, ac rwy'n derbyn fy mod wedi newid fy safbwynt ar hyn. Fe'm perswadiwyd gan Ddirprwy Weinidog yr economi, sydd wedi fy mherswadio ynghylch llawer o bethau yn y gorffennol, mae arnaf ofn—nid yw helynt byth yn bell i ffwrdd—fod modd adnabod y term 'Senedd', mewn ffordd debyg iawn i'r ffordd y mae Dai Lloyd wedi'i disgrifio. Fodd bynnag, rwyf wedi fy narbwyllo. Nid oes gennyf wrthwynebiad, dylwn ddweud, i ddefnyddio'r term 'Senedd' yn y Gymraeg a'r Saesneg. Ond daeth yn amlwg i mi wrth i'r ddadl hon esblygu fod pobl am inni ddefnyddio'r ddwy iaith yn gyfartal, ac mae'r rhai nad yw'r Gymraeg yn iaith gyntaf iddynt am inni ddefnyddio'r term 'Parliament' ac nid y term 'Senedd' yn unig. Nid ein sefydliad ni yw hwn. Mae'n sefydliad sy'n perthyn i'r bobl a gynrychiolwn. Mae gennym gyfrifoldeb llwyr i sicrhau bod pawb yn teimlo eu bod yn cael eu cynrychioli'n gyfartal gan y sefydliad hwn ac o fewn y sefydliad hwn. Ac i mi, mae hynny'n ei gwneud hi'n gwbl glir mai Senedd i Gymru yw hon, i bawb yng Nghymru; ein Senedd ni, Senedd Cymru, ond mae'n Parliament ac yn Senedd, sy'n cynrychioli pawb yn gyfartal, ac mae angen inni allu gwneud hynny a gwneud hynny yn nheitl y sefydliad hwn.  

Gwrandewais ar y sylwadau a wnaethpwyd gan fy nghyfaill o Bontypridd, a darllenais yr adroddiad gan y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol ar sut yr awn ati i sicrhau'r newid hwn, ac mae'n rhaid imi ddweud ei fod wedi crynhoi'r holl anawsterau gyda newid cyfansoddiadol yng Nghymru dros yr 20 mlynedd diwethaf. Mae'n ymddangos bod dadl o ran ein gallu i wneud popeth sydd angen i ni ei wneud oherwydd deddfwriaeth 2006 ac yn y blaen. Mae angen inni allu symud yn gyflymach, yn gliriach ac yn fwy syml i wneud y newid hwn, ac mae angen inni wneud hynny ar hyd y llinellau ac o fewn yr amserlen sy'n cael ei chyflwyno gan y Llywydd.

A phan fyddwn yn creu'r Senedd hon, rydym yn galw ein hunain yn Aelodau ohoni. Rwyf wedi clywed pob math o ddadleuon gwahanol, ac rwy'n credu bod yn rhaid i ni symud i ffwrdd o bryfocio cae chwarae yn y ddadl hon. Mae hon yn ddadl ddifrifol, aeddfed ynglŷn â phwy ydym ni a beth ydym ni fel cenedl. Rwyf am fod yn Aelod o Senedd Cymru, sef ASC, sy'n gweddu'n dda i ddealltwriaeth a disgwyliadau pobl o'r modd y caiff pobl fel ni ein disgrifio. Mae pobl wedi arfer ag ASA, ASE ac AS, a bydd pobl yn dod i arfer ag ASC. Efallai nad ydynt ar hyn o bryd, ond mae'n amlwg bod angen inni wneud hynny.  

Mae fy amser wedi dod i ben, Ddirprwy Lywydd, ond hoffwn innau ofyn i chi fod yn oddefgar hefyd. Mae Senedd yn fwy na chasgliad o bobl ac yn fwy na phennawd llythyr, mae'n fwy na theitl. Mae angen inni gael yr Aelodau a chyfreithlondeb system etholiadol sy'n ethol yr Aelodau hynny i wneud i'r lle hwn weithio'n effeithiol ac i fod yn Senedd y mae'r bobl am ei chael. Mae'n ofid i mi fod Plaid Cymru wedi cyflwyno'u dadl a'u cynnig y prynhawn yma, sy'n ceisio rhannu yn hytrach nag uno. Gobeithio y bydd fy mhlaid yn chwarae ei rhan i sicrhau bod gennym y niferoedd yma i wneud y gwaith, wedi'u hethol yn y fath fodd fel eu bod yn darparu ar gyfer cydraddoldeb ac atebolrwydd. Nid oes gennym yr un o'r pethau hynny ar hyn o bryd, ond os ydym am greu Senedd a fydd wedi ei gwreiddio nid yn unig yn neddfwriaeth y wlad hon ond yng nghalonnau a meddyliau pobl y wlad hon, mae arnom angen dewrder gwleidyddol i fynd â'r ddadl honno allan, i wneud y newidiadau, i basio'r ddeddf, i greu'r Senedd honno. Diolch yn fawr.  

Rwy'n cytuno â'r sylwadau a wnaeth yr Aelod yn awr mewn perthynas â bod yn Senedd i Gymru a bod yn Aelodau o Senedd Cymru. Gresynaf ei fod, mae'n debyg, wedi dweud y gwrthwyneb yn y broses a arweiniodd at ddod â'r Bil i ni ar y ffurf y mae ynddi heddiw, oherwydd ym memorandwm esboniadol y Llywydd, mae'n dweud, yn gryno:

'Diben y Bil yw: ailenwi’r Cynulliad yn “Senedd”.'

Yna mae'n gwneud dau bwynt arall:

'gostwng yr oedran pleidleisio isaf', ac yna cyflwyno nifer o ddiwygiadau eraill.

Byddwn yn gwrthwynebu'r Bil hwn heddiw am nad ydym yn cefnogi ailenwi'r Cynulliad yn 'Senedd'. Nid ydym wedi ein hargyhoeddi—eto o leiaf, er fy mod yn rhannu barn rhai o'r Aelodau sydd â diddordeb arbennig a ddaeth i'r sesiwn a gawsom ar y cyd â'r Senedd Ieuenctid. Roeddwn innau'n llawn edmygedd hefyd; nid wyf yn diystyru cael fy argyhoeddi o'r achos dros newid yr oedran pleidleisio ar bwynt diweddarach, ond nid ydym wedi cael ein hargyhoeddi eto. A'r diwygiadau eraill—mae gennym farn gymysg ar y rheini.

Fe'm trawyd, ychydig flynyddoedd yn ôl, gan yr ymateb pan ddywedodd Andrew R.T. Davies, a oedd yn arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig ar y pryd, neu arweinydd grŵp y Cynulliad o leiaf, fod y Ceidwadwyr o blaid ailenwi'r sefydliad hwn yn 'Welsh Parliament'. Ac rwy'n credu bod hynny wedi cael cryn dipyn o sylw yn y wasg. Nid oeddwn yn meddwl ei fod yn beth ofnadwy o ddadleuol i'w ddweud, ond gan fod y blaid wedi bod yn fwy amheus o ddatganoli, yn y gorffennol o leiaf efallai, câi ei weld fel rhywbeth arwyddocaol. Nid wyf yn ei weld mor ddadleuol y dylem gael ein galw'n 'Welsh Parliament', gan mai dyna ydym ni. Ers y refferendwm diwethaf, rydym wedi cael pwerau deddfu llawn, o leiaf yn y meysydd sydd gennym, ac rydym yn deddfu—dyna'r hyn y mae deddfwrfa'n ei wneud—ac rydym hefyd yn codi trethi. Cyn hynny, rwy'n meddwl ein bod wedi rheoleiddio'r hyn yr oedd cynghorau lleol yn ei wneud o ran sut y câi'r dreth gyngor ac ardrethi busnes eu codi, ond roeddwn yn aelod o'r Pwyllgor Cyllid ar gyfer y ddwy dreth newydd a gyflwynwyd gennym, ac erbyn hyn mae gennym gyfraddau treth incwm Cymru hefyd. Felly, credaf fod corff sy'n pasio deddfau ac yn codi symiau sylweddol o drethi yn Senedd a dylid ei galw'n hynny. Mae'n ddrwg gennyf nad yw hynny wedi'i gynnig ar wyneb y Bil dyna i gyd. Iawn, fe wnaf ildio.

Hoffwn wybod beth yw safbwynt plaid Brexit—. Gwyddom beth yw safbwynt plaid Brexit ar Ewrop ond fawr o ddim arall. Ai safbwynt plaid Brexit yn awr yw diystyru mabwysiadu polisi UKIP o ddiddymu'r Cynulliad? Felly, nid ydych yn llwyr o blaid diddymu'r Cynulliad.

Nid ydym o blaid diddymu'r Cynulliad.

Nawr, ar y pwynt iaith, cawsom ymgynghoriad, ac mae memorandwm esboniadol y Llywydd yn dweud wrthym fod 53 y cant yn credu bod yr enw 'Senedd' yn disgrifio'n dda yr hyn y mae'r sefydliad hwn yn ei wneud. Nid yw'r memorandwm esboniadol yn dweud wrthym fod yr ymgynghoriad wedi dangos—neu nid wyf wedi darllen ynddo, ac rwyf wedi edrych yn weddol ofalus—fod 73 y cant o'r ymgynghoriad wedi dweud y dylem gael ein galw'n 'Welsh Parliament'. Ac yn Neddf Cynulliad Cenedlaethol Cymru (Ieithoedd Swyddogol) 2012—mae'n datgan y bydd gan Gynulliad Cenedlaethol Cymru ddwy iaith swyddogol, sef y Gymraeg a'r Saesneg, ac y dylid eu trin yn gyfartal. Nid yw hynny'n wir yn y Bil fel y mae ar hyn o bryd. Rhoddir blaenoriaeth i 'Senedd' dros 'Welsh Parliament', ac mae'r fersiwn Saesneg o'r Bil yn dweud 'Senedd' yn hytrach na 'Welsh Parliament'. Credaf fod hynny'n anghywir, a chredaf ei fod yn peri pryder gwirioneddol nad yw pobl allan yno yn ymgysylltu cymaint ag y byddem yn ei hoffi â'r lle hwn. Ac mae arnaf ofn fod hynny'n fwy gwir ymysg pobl nad ydynt yn siarad Cymraeg na'r rhai sy'n gwneud hynny.

Cyfeiriaf yn unig at y sylw arweiniol ar yr ymgynghoriad a gynhaliwyd gennym mewn perthynas ag a ddylem gael enw uniaith Gymraeg:

Dylid cymryd gofal mawr i sicrhau ei fod yn adlewyrchu holl boblogaeth Cymru yn hytrach na pharhau i atgyfnerthu'r canfyddiad o'r Senedd fel rhywbeth ar gyfer elît sy'n siarad Cymraeg.

Rwy'n gresynu bod y Bil wedi cael ei gyflwyno yn y ffordd a wnaethpwyd.

O ran mesurau eraill sydd gennym, dywedodd y Llywydd yn ei haraith fod yr Aelodau yn gyffredinol eisiau adeiladu perthynas newydd â'r Comisiwn Etholiadol. Nid ydym eisiau gwneud hynny. Rydym o'r farn nad yw'r Comisiwn Etholiadol yn sefydliad effeithiol na chryf. Rydym yn pryderu nad yw'n dilyn y broses briodol ac nad yw'n gweithredu'n deg. Yn wir, buaswn yn cysylltu fy hun â sylwadau'r Heddlu Metropolitanaidd am y Comisiwn Etholiadol, sylwadau a wnaethant yn ddiweddar, ac nid wyf wedi fy argyhoeddi y byddai cael pwyllgor Llywydd yma, ynghyd â'r problemau a nodwyd gan Aelodau eraill, o gymorth gyda'r Comisiwn Etholiadol a'i safbwynt. Credwn fod angen rhywbeth yn ei le. Mae'n ddrwg gennym fod y rhan fwyaf o'r Bil hwn—nid ydym yn cefnogi dwy o'r elfennau allweddol a nifer o'r diwygiadau eraill. Felly, byddwn yn pleidleisio yn erbyn yr egwyddorion cyffredinol heddiw.

Fe ddechreuaf gydag ymestyn yr etholfraint. O ran cymhwysedd trigolion i bleidleisio, rwy'n cydnabod bod rhai safbwyntiau cryf iawn ar y naill ochr a'r llall i'r ddadl ar ostwng yr oedran pleidleisio i 16. O'm rhan i'n bersonol, mewn egwyddor, nid wyf yn gwrthwynebu'r cynnig i ostwng yr oedran pleidleisio, ond rwy'n credu ei fod yn anghyson tra bo gennym gynifer o weithgareddau sydd wedi'u gwahardd nes bod pobl ifanc yn cyrraedd 18 oed. Mae Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru wedi dod i'r casgliad fod yna nifer o bethau nad yw rhai o dan 18 oed yn llwyr ddeall goblygiadau ymgymryd â hwy ac felly maent wedi deddfu i'w diogelu. Os ydym am gadw at yr egwyddor fod rhai pethau na ddylai'r gyfraith ganiatáu i bobl ifanc eu gwneud nes eu bod yn 18 oed, sut y gallwn ni hefyd arfer yr egwyddor fod pobl 16 oed yn ddigon aeddfed i fod yn rhan o'r broses sy'n penderfynu beth y maent a beth nad ydynt yn ddigon aeddfed i gymryd rhan ynddynt? Mae'n anghyson.

Mae negeseuon anghyson hefyd yn cael eu hanfon at blant 16 i 18 oed yn awr mewn ffyrdd eraill. Ar y naill law, ceir rhestr gyfan o bethau, fel cael twll mewn rhan bersonol o'r corff, yfed alcohol ac ati, y mae'r lle hwn ac eraill wedi pennu bod pobl ifanc yn rhy anaeddfed i benderfynu drostynt eu hunain ynglŷn â'u gwneud o dan 18 oed. Ond ar y llaw arall, mae'r Bil hwn yn dweud wrthynt eu bod nhw'n ddigon aeddfed i bleidleisio i benderfynu pwy sy'n rhedeg y wlad. Hynny yw, pa un yw hi am fod?

O ran elfennau eraill y Bil, gallaf gefnogi'r egwyddor o newid enw'r Cynulliad, ond dim ond ar y sail fod yr enw newydd yn ei gwneud yn haws i bobl Cymru ddeall beth y mae'r lle hwn yn ei wneud mewn gwirionedd. Nid oedd o gymorth yn y lle cyntaf fod y Siambr etholedig yng Nghymru wedi cael ei galw'n Gynulliad, a chytunaf â'r hyn a ddywedodd Alun Davies yn gynharach am ddatganoli ac am newid enw Aelodau'r lle hwn. I bob pwrpas, cafodd Cymru Siambr etholedig a oedd yn senedd israddol, a chafodd Cymru a'r Alban eu hanfon ar lwybr esblygol honedig a olygai y byddai'n rhaid i'r ddau le frwydro dros ddatganoli llywodraethu. Nid oedd o gymorth. Fel y gwyddom i gyd, mae datganoli wedi symud ymlaen erbyn hyn. Felly, rwy'n deall ac rwy'n cefnogi'r cynnig i newid enw'r Cynulliad.

Nawr, nid oes gennyf broblem gyda'r enw 'Senedd' a nodaf hefyd fod adran 2 yn caniatáu i 'Welsh Parliament' gael ei ddefnyddio yn lle 'Senedd', gan adlewyrchu'r ffaith bod dwy iaith swyddogol yng Nghymru, ond dyna lle mae'r dwyieithrwydd yn dod i ben. Mae adrannau 3 i 8 yn ailenwi organau'r Cynulliad yn y Gymraeg yn ogystal â'i Aelodau, sy'n gwbl resymegol wrth gwrs, ond wedyn mae'r cyfieithiad Saesneg yn gymysgedd a allai fod yn gamarweiniol o'r Gymraeg a'r Saesneg, er enghraifft 'Senedd Commission' yn hytrach na 'Welsh Parliament Commission'. Defnyddir yr enw 'Senedd' ar hyn o bryd fel dewis arall yn lle 'Assembly', felly pan ychwanegir 'Welsh Parliament' i'r gymysgedd, gall ymddangos i rai pobl fod 'Welsh Parliament' yn sefydliad ychwanegol yn hytrach na dim ond enw arall. Gallai enwau newydd yr Aelodau, y Comisiwn ac ati arwain at y camddealltwriaeth hefyd fod yna Senedd a 'Welsh Parliament', ac nad yw'r enwau newydd arfaethedig a nodir yn adrannau 3 i 8 yn gwneud ein rolau ni na rolau cyrff y lle hwn yn fwy dealladwy. Ac fe allwch addysgu pobl, ond po fwyaf aneglur y byddwch yn gwneud enwau'r cyrff ac Aelodau'r sefydliad hwn, y mwyaf o arian y trethdalwyr fydd ei angen i addysgu'r boblogaeth.

Bwriad y newid enw yw adlewyrchu realiti cyflwr presennol y Cynulliad fel deddfwrfa go iawn a helpu pobl hefyd i ddeall yr hyn rydym yn ei wneud yma. Nid yw'r newid enw a gynigir yn adrannau 3 i 8 yn ei gwneud yn hawdd i'r cyhoedd ddeall beth y mae'r lle hwn a'i Aelodau yn ei wneud mewn gwirionedd, ac felly nid ydynt yn ei wneud yn fwy hygyrch i'r cyhoedd.  

Rwy'n teimlo bod y Bil yn colli cyfle i gynyddu ymgysylltiad y cyhoedd â'r lle hwn ar hyn o bryd drwy beri datgysylltiad oddi wrth unrhyw un nad yw'n siarad Cymraeg neu nad yw'n deall ieithwedd y Cynulliad hwn, sef y rhan fwyaf o boblogaeth Cymru, gan fod ffocws anghyfartal ar yr enw 'Senedd'. Hoffwn ofyn i'r Llywydd felly pam y gwnaed y penderfyniad i ddefnyddio'r cymysgedd hwn o Gymraeg a Saesneg yn y cyfieithiad Saesneg honedig o'r enwau Cymraeg yn adrannau 3 i 8—[Torri ar draws.] Rwyf ar fy nhri gair olaf.

A wnaiff yr Aelod gymryd pwynt?

Iawn, o'r gorau.

Wel, mae'r Saesneg am ddeddfwrfa yn defnyddio'r gair benthyg 'parliament' o'r Ffrangeg, ac yn y Gymraeg, rydym yn defnyddio gair benthyg o'r Lladin, 'senedd'.

Wel, diolch, ond nid wyf yn credu bod hynny'n helpu oherwydd y pwynt rwy'n ceisio ei wneud yw bod 'Senedd', er ei fod yn air hollol dderbyniol, nid yw'n hygyrch i lawer o bobl. Hynny yw, faint o bobl allan yno mewn gwirionedd sy'n deall ar unwaith beth y mae 'Member of the Senedd' yn ei olygu? Os ydych chi wedi bod mewn cysylltiad â'r Cynulliad ers peth amser, iawn, fe allech chi—fe fyddwch yn gyfarwydd â'r gair, ond—. Mae hyn yn ymwneud â bod yn ddealladwy ac yn hygyrch.

Felly, fodd bynnag, wedi dweud hynny i gyd, rwy'n cefnogi egwyddorion cyffredinol y Bil mewn gwirionedd, a chyda hynny, fe ddof i ben.

Hoffwn siarad yn fyr iawn am y Bil hwn. Rwy'n codi gyda chalon drom i ddweud y byddaf yn pleidleisio yn erbyn yr egwyddorion cyffredinol heddiw, nid oherwydd nad wyf yn cytuno â'r rhan fwyaf o'r hyn sydd yn y Bil hwn, gan fy mod wedi cael llawer o sgyrsiau gyda'r Llywydd yn y gorffennol, ond oherwydd yr egwyddor hon o ymestyn yr etholfraint i bleidleiswyr iau 16 a 17 oed. Ac nid oherwydd—[Torri ar draws.] Wel, nid yw hynny'n wir, ac mae'n dipyn o honiad i chi ei wneud. Rwy'n hapus i dderbyn ymyriad os ydych am wneud un. Ond rydym yn gwybod bod cael cyfle i bleidleisio yn un o'r breintiau pwysicaf yn ein cymdeithas ac mae'r bleidlais wedi rhoi grym go iawn i ddynion a menywod, gan roi'r gallu iddynt gael gwared ar lywodraethau, i luchio cynghorwyr lleol a gwleidyddion allan, i sefydlu seneddau newydd, a phenderfynu ar ein tynged, wrth gwrs, mewn perthynas â'n haelodaeth o'r UE. A'r ffordd y mae bob amser wedi gweithio yn ein democratiaeth yw bod gan oedolion hawl i bleidleisio ac nad oes gan blant hawl i wneud hynny, ac fel y dywedwyd eisoes, mae oedran cyfrifoldeb cyffredin wedi'i dderbyn ar gyfer y rhan fwyaf o bethau, sef 18 oed. Wrth gwrs, pan oeddwn i'n iau, hyd yn oed pan oeddwn i'n 18, ni chawn bleidleisio—sefyll etholiadau, yn hytrach—[Torri ar draws.]—oherwydd mae'n rhaid ichi fod yn 21 oed i allu sefyll etholiad, er fy mod yn cael pleidleisio'n 18. [Torri ar draws.] Rwy'n fodlon derbyn ymyriad.

Rwy'n ei herio i wneud yr araith honno gerbron y Senedd Ieuenctid.

A wyddoch chi beth sy'n ddiddorol i mi? Clywaf yr her hon yn rheolaidd. Pan af i ysgolion ac mae pobl yn gofyn i mi beth yw fy marn ar hyn, ac rwy'n egluro wrthynt—[Torri ar draws.]—ac rwy'n egluro wrthynt mai fy mhrif bwynt yw hwn: nid fy mod o reidrwydd yn gwrthwynebu i bobl 16 a 17 oed gael y bleidlais, ond fy mod o blaid cael oedran cyfrifoldeb cyffredin yn y wlad hon, ac nid oes gennym hynny ar hyn o bryd, oherwydd mae gennym wahanol oedrannau cyfrifoldeb—[Torri ar draws.]—ar gyfer pob math o wahanol bethau—. Rwy'n fodlon derbyn ymyriad.

A fyddech chi felly'n gwrthwynebu caniatáu i unrhyw un o dan 18 oed i ymuno â'r lluoedd arfog ym Mhrydain?

Buaswn yn hapus i gael oedran cyfrifoldeb cyson. Ar hyn o bryd, bernir mai 18 yw'r oedran cyfrifoldeb hwnnw ar gyfer y rhan fwyaf o bethau: ar gyfer yfed, er enghraifft. Hyd yn oed ar gyfer defnyddio gwelyau haul; rydym wedi deddfu ar gyfer hynny yma yng Nghymru, ac o ganlyniad i hynny felly, rwy'n meddwl ei fod yn cael ei gydnabod nad yw pobl ifanc o dan 18 oed, gan gynnwys eu gallu meddyliol weithiau, wedi datblygu'n llawn—nid pawb; gwyddom fod pobl yn datblygu ar gyflymder gwahanol. [Torri ar draws.] Gwyddom fod pobl yn datblygu ar gyflymder gwahanol, ond y ffaith amdani yw nad yw eu croen yn datblygu ar y—nid croen oedolion sydd ganddynt, a dyna pam yr ydym yn ceisio eu hamddiffyn. Ac yn y pen draw, er ein bod i gyd yn adnabod pobl sy'n aeddfedu'n llawn yn 14 oed, y realiti yw eich bod yn fwy tebygol o fod ag unigolion sydd wedi datblygu'n llawn yn 18 oed. Ac am y rheswm hwnnw—y rheswm o fod angen oedran cyfrifoldeb cyffredin—y credaf fod angen inni—[Torri ar draws.]—y credaf fod angen newid pethau.

Nawr, os ydym yn sôn am bobl yn dadlau y dylem ganiatáu i bobl ifanc yfed yn 18 oed, am eu bod yn ddigon aeddfed i wneud y penderfyniad hwnnw, sydd, o ddilyn rhesymeg pawb yma, yn ffordd y gallai pobl ddymuno mynd, nid wyf yn argymell hynny. Nid wyf yn credu y dylem ostwng yr oedran y gall pobl ifanc fynd i brynu alcohol ar eu pen eu hunain. Nid wyf yn credu y dylem—[Torri ar draws.] Nid wyf yn credu y dylem ostwng yr oedran i 18, a dyna pam rwy'n credu mai 18 yw'r oedran gorau o ran oedran cyfrifoldeb, a dyna'r un y buaswn i'n ei argymell.

Ac mae'n gamsyniad awgrymu, os nad oes gennych chi bleidlais, na allwch chi ddylanwadu ar wleidyddiaeth, oherwydd y realiti yw ein bod ni, fel gwleidyddion, yn ymwneud â'n hysgolion, yn mynd i ysgolion. Pan fyddaf yn gofyn iddynt beth yw eu barn ynglŷn ag a ydynt yn credu y dylent fod â hawl i bleidleisio, nid yw pawb yn dweud eu bod yn ddigon aeddfed i wneud penderfyniad gwybodus. Dyna pam y mae addysg wleidyddol, wrth gwrs, yn bwysig, ac addysg am ein democratiaeth. Ond y gwir yw nad yw llawer o bobl yn teimlo'n ddigon hyderus ar yr oedran hwnnw ac nad ydynt yn meddwl y dylent ysgwyddo'r cyfrifoldeb hwnnw. Ac mae'r bobl ifanc hynny'n llywio fy marn yn y Siambr. Mae barn eu rhieni a'u teidiau a'u neiniau, wrth gwrs, sydd â diddordeb ym marn pobl ifanc hefyd, yn helpu i siapio'r sylwadau a wnaf i Weinidogion ac eraill yn y Cynulliad Cenedlaethol hwn hefyd.

Felly, o ran ymgysylltu â phobl ifanc, gallwch ddal i gymryd rhan, gallwch ddal i wrando arnynt, gallwn ddal i gynrychioli eu safbwyntiau, hyd yn oed os nad oes ganddynt lais uniongyrchol yn yr etholiadau hynny drwy ymestyn yr etholfraint. Felly, gadewch i ni gael oedran cyfrifoldeb cyffredin a rhywfaint o gytundeb a dadl ar yr hyn y dylai'r oedran cyffredin hwnnw fod, oherwydd rwy'n credu bod honno'n ddadl bwysicach nag ymestyn yr etholfraint pan fo gennym wahanol oedrannau ar gyfer gwahanol gyfrifoldebau ar hyn o bryd.

A gaf fi alw ar y Llywydd yn awr i ymateb i'r ddadl? Lywydd.

Diolch, Dirprwy Lywydd, ac, wrth gyflwyno'r Bil yma, dwi'n falch bod Alun Davies wedi cadarnhau fy mod i wedi gwneud hynny yn nhraddodiad anrhydeddus home rule Keir Hardie a Donald Dewar. Falch iawn roeddwn i wedi sylweddoli pan oeddwn i'n cyflwyno'r Mesur ychydig fisoedd yn ôl taw yn y traddodiad hwnnw roedd hyn yn cael ei gyflwyno. Ond mae'n ddeddfwriaeth gyfansoddiadol bwysig i ni yma yng Nghymru. Diolch am gydnabod hynny a'n hatgoffa ni o'n hanes ar hynny.

Nawr, dwi'n cydnabod hefyd fod y ddau Gadeirydd a'u hadroddiadau nhw wedi gofyn am fwy o wybodaeth, wrth gwrs, a dwi, ynghynt y prynhawn yma, wedi ymrwymo i roi rhywfaint—cymaint ag y gallaf i—o wybodaeth ychwanegol i fod o fudd i'r prosesau sgrwtini pellach sydd yn mynd i'n hwynebu ni ar daith y Mesur yma. Dwi'n falch hefyd o glywed bod y Cwnsler Cyffredinol wedi cadarnhau hefyd y bydd e mewn sefyllfa ar gyfer nifer o agweddau i fod yn rhoi mwy o wybodaeth i gwrdd â gofynion y ddau bwyllgor, a hefyd bod y Cwnsler Cyffredinol hefyd yn ei gyfraniad wedi cadarnhau y bydd y cylch gorchwyl ar gyfer y grŵp strategol a fydd yn arwain ar y gwaith o newid yr etholfraint—fod hwnnw yn cael ei gyhoeddi a bydd mwy o wybodaeth eto ar hynny yn cael ei roi i'r Cynulliad cyn ystyried Cyfnodau 2 a 3.

Hefyd, fe wnaeth y Cwnsler Cyffredinol, yn ei gyfraniad, gadarnhau ym marn y Llywodraeth taw nid y Mesur llywodraeth leol yw'r Mesur priodol i gyflwyno atebolrwydd y Comisiwn Etholiadol mewn deddfwriaeth ac felly taw'r Bil etholiadau yma yw'r cyfrwng mwyaf priodol i wneud hynny, a dwi'n cytuno ar hynny. Mae'r pwynt hefyd, wrth gwrs, o ran datganoli gwaith y Comisiwn Etholiadol a'u gwneud nhw'n atebol o ran cyllid ac atebolrwydd cyffredinol i'r Cynulliad yma, fod yr un gwaith yn mynd yn ei flaen yn Senedd yr Alban ar hyn o bryd a bod yna ddeddfwriaeth o flaen Senedd yr Alban i gyflwyno'r atebolrwydd yma erbyn 2021 hefyd. Dwi'n credu y byddai'n dda o beth, felly, ein bod ni'n cydredeg y gwaith yma, ac yn sicr mae'r Comisiwn Etholiadol yn awyddus i hynny ddigwydd yng Nghymru ac yn yr Alban ar yr un pryd.

Diolch i David Melding am ei gyfraniad i'r ddadl a bod mor gryf ac mor frwdfrydig o blaid cyflwyno pleidleisiau i 16 ac 17; brwdfrydedd gafodd ei ddilyn gan Dai Lloyd hefyd—ambell i un yn y Siambr ychydig yn llai brwdfrydig ar y pwyntiau yma, ond cofiwch, wrth gwrs, fod y Cynulliad yma mewn pleidlais flaenorol wedi cefnogi'r egwyddor o gyflwyno pleidleisiau i 16 ac 17. Dwi'n mawr hyderu bod y mwyafrif yna yn bodoli, yn parhau, o blaid cyflwyno pleidleisiau i 16 ac 17.

Ar newid enw'r Cynulliad, fe oedd yna amrywiaeth barn—ambell i un yn newid eu barn o un ddadl i'r nesaf ac yn cydnabod hynny. Dwi'n falch—. Ar un pwynt manwl ynglŷn â'r cymhwysedd deddfwriaethol ar newid yr enw, dwi'n falch bod y Cwnsler Cyffredinol wedi rhoi ar y record ei farn e ei bod hi'n annhebygol ar y pwynt yma y medrid cael Gorchymyn—Order in Council—er mwyn rhoi eglurder ar y mater cymhwysedd ac felly dyw hynny ddim yn debygol o fod yn gyfrwng i egluro'r cymhwysedd yn wahanol i'r hyn sydd o eglurdeb ar hyn o bryd.

Mae'n amlwg, felly, o'r hyn sydd wedi cael ei gyflwyno mewn cyfraniadau'r prynhawn yma, fod yna amrywiaeth barn ar newid yr enw. Nid mater i fi, bellach, yw cyflwyno unrhyw welliannau ar y newid hwnnw, gan, yn enwedig, fod y pwyllgor cyfansoddiadol a deddfwriaethol heb gyflwyno unrhyw argymhellion penodol ar hynny, ond mae'n siŵr y daw yna welliannau ar hynny o beth wrth inni symud at Gyfnodau 2 a 3.

I orffen, felly, dwi eisiau'r prynhawn yma diolch i'm cyd-Gomisiynwyr am eu hymrwymiad i gydweithio—

A wnewch chi ildio?

Ie, ie. Wrth gwrs, ie.

Dwi'n cydnabod y ffordd dŷch chi wedi ymateb i'r drafodaeth. Dwi'n gwerthfawrogi hynny. Mae yna newidiadau barn ar draws y Siambr, ond mae yna hefyd gytundeb ar draws y Siambr. A fuasai'n bosibl i chi fel Llywydd gynnal trafodaethau tu fas i'r broses ddeddfu rhwng Aelodau i weld lle mae yna ofod ar gael i ddod at gytundeb a chael cytundeb ehangach ar draws y Siambr cyn bod y Bil yma'n mynd trwy'r broses ddeddfu?

Dwi, wrth gwrs, yn cydnabod pwysigrwydd gwneud hynna, ac, os caf i ddweud, fe wnes i geisio gwneud hynna cyn cyflwyno'r ddeddfwriaeth yn y lle cyntaf, wrth geisio cynnal trafodaethau rhwng pleidiau, gydag Aelodau yn unigol hefyd, i weld lle'r oedd y mwyafrif, yr uwch fwyafrif, yn bodoli. Mae'n amlwg bod angen parhau i wneud hynna. Byddwn i'n falch iawn o farn a chydweithio gyda phawb yn y lle yma i ffeindio modd o gyrraedd yr uwch fwyafrif yna o 40 o Aelodau fydd angen i bleidleisio dros unrhyw newid enw, dros unrhyw newid etholfraint, pan ddaw i basio ac i gyrraedd Cyfnod 4 yn y lle yma. Wrth ddweud hynny i gyd, mae'n briodol i atgoffa Aelodau fe fydd Cyfnod 2 a 3 yn digwydd yn yr hydref, ac fe fydd yna welliannau bryd hynny. Cadwch mewn cof, felly, yr angen, mewn deddfwriaeth o'r math yma, i gael mwyafrif o 40 allan o 60 cyn cyflwyno unrhyw welliannau yn ystod y drafodaeth. Parhewch i drafod â'ch gilydd ynglŷn â materion lle does yna ddim consensws llawn ar hyn o bryd, a dwi'n siŵr y gallwn ni weld, maes o law, y bydd y darn yma o ddeddfwriaeth gyfansoddiadol ddiddorol a phwysig yn derbyn cymeradwyaeth y Cynulliad yma. Diolch ichi am gyfrannu y prynhawn yma, ac fe wnawn ni symud ymlaen at Gyfnod 2 a 3 yn yr hydref.

Diolch. Y cynnig yw derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Felly, gohiriwn y bleidlais o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.