Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Darren Millar, a gwelliant 2 yn enw Lesley Griffiths. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol.

Nesaf yw eitem 11, dadl Plaid Cymru—costau byw. Galwaf ar Sioned Williams i wneud y cynnig.

Cynnig NDM8073 Siân Gwenllian

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn credu bod y cynnydd presennol mewn biliau ynni yn anghynaladwy ac y bydd yn achosi straen ariannol a chaledi i aelwydydd, busnesau, a grwpiau cymunedol, tra bod cwmnïau tanwydd ffosil yn gwneud yr elw mwyaf erioed.

2. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i weithredu mesurau argyfwng costau byw ehangach ar unwaith, fel:

a) haneru prisiau trenau a gosod cap ar brisiau bws;

b) gweithio gydag awdurdodau lleol i glirio rhai o'r ôl-ddyledion treth gyngor sylweddol sydd wedi cronni yn ystod cyfnod y pandemig; 

c) rhewi rhent; 

d) ailgyflwyno mesurau i wahardd troi allan yn y gaeaf; 

e) ehangu'r cynllun prydau ysgol am ddim i blant ysgol uwchradd;

f) cynyddu'r lwfans cynhaliaeth addysgol i £45.

Cynigiwyd y cynnig.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Pwrpas cynnig Plaid Cymru heddiw a'n dadl gyntaf yn y tymor newydd hwn yw amlygu'r angen am weithredu pellach ar unwaith ac ar frys gan Lywodraeth Cymru ar yr argyfwng costau byw i gefnogi pobl Cymru sy'n wynebu caledi a ddisgrifiwyd gan nifer o bobl sy'n gweithio ym maes tlodi fel 'tlodi Fictoraidd'. Mae'n argyfwng wrth gwrs, ond mae'n argyfwng a fu'n datblygu ers amser maith—nid daeargryn economaidd sydyn mohono. Mae Brexit, pandemig COVID-19, geowleidyddiaeth a rhyfel wedi chwarae eu rhan wrth gwrs, fel y mae polisïau cyni creulon y Ceidwadwyr, polisïau a orfodwyd ar ein pobl gan Lywodraeth San Steffan na wnaethant bleidleisio drostynt.

Mae pobl Cymru'n dioddef oherwydd bod y prif ddulliau a'r adnoddau a allai helpu i ddiogelu teuluoedd Cymru yn dal i fod yn San Steffan, ac nid yw'n syndod fod y mesurau a amlinellwyd hyd yma gan Lywodraethau'r Torïaid yn Llundain dan Johnson a Truss yn gwbl annigonol a heb fod wedi eu targedu'n ddigonol at y rhai sydd fwyaf mewn angen. Ni all fod unrhyw amheuaeth fod hwn yn argyfwng go iawn. Fe wyddoch fod yr economi mewn trafferth pan fo hyd yn oed cyflogwyr pobl sydd ar gyflogau uchel yn pryderu am eu staff. Bydd Lloyd's of London yn talu £2,500 yn ychwanegol i staff sydd ar gyflog sylfaenol o £75,000 y flwyddyn i helpu i dalu am gostau byw cynyddol.

Mae'r cynnydd a welsom mewn biliau ynni, sy'n golygu y bydd biliau cyfartalog ar lefel o £2,500 y flwyddyn, 'yn annormal' fel y gwnaeth pennaeth National Energy Action Cymru, Ben Saltmarsh, ei ddisgrifio'n gryno pan ddaeth newyddion o'r diwedd am rywfaint o weithredu gan San Steffan. Mae'r biliau hyn ddwywaith cymaint â'r hyn a oeddent flwyddyn yn ôl, ac yn gwbl anghynaladwy. Nid yw'r gwaith ar ben. Ac mae'n rhaid cofio hefyd nad cap yw hwn—nid yw'n derfyn ar faint fydd eich bil. Bydd llawer o aelwydydd yn wynebu biliau uwch na hyn. Os ydych yn anabl, er enghraifft, bydd costau byw cynyddol yn effeithio arnoch yn anghymesur oherwydd eich bod yn fwy tebygol o fod ar incwm is, gyda chostau byw uwch ac angen trafnidiaeth hygyrch, deiet arbenigol, a bod gennych gostau uwch am nwy a thrydan i gadw'ch tymheredd yn sefydlog ac i bweru offer hanfodol. Ac nid oes gennych ddewis ynglŷn â diffodd peiriant anadlu neu beidio â phweru chyfarpar codi.

Grŵp arall sy'n cael eu taro'n galed yw meddygon, nyrsys, athrawon, peirianwyr a gwyddonwyr y dyfodol, ein dysgwyr a'n myfyrwyr. Bydd Heledd Fychan yn siarad am yr angen i gynyddu lefel y lwfans cynhaliaeth addysg i'w cefnogi. Ac fel llefarydd Plaid Cymru dros addysg ôl-16, rwyf am godi llais dros y 92 y cant o fyfyrwyr Cymru sydd wedi dweud wrth Undeb Cenedlaethol y Myfyrwyr eu bod yn pryderu ynglŷn â'u gallu i ymdopi'n ariannol. Mae 11 y cant ohonynt yn defnyddio banciau bwyd. Mae rhent myfyrwyr wedi codi 29 y cant yng Nghymru yn ystod y tair blynedd ddiwethaf ac nid yw cymorth cynhaliaeth yn cadw gyfuwch â chwyddiant. Byddai rhewi rhenti ar draws pob sector yn helpu i fynd i'r afael â hyn. Mae myfyrwyr hefyd wedi wynebu loteri cod post o ran gallu cael ad-daliad y dreth gyngor ar gyfer costau byw oherwydd anghysondeb yn y ffordd y mae awdurdodau lleol wedi dosbarthu'r cymorth. 

Mae'r mesurau sydd eisoes wedi'u cyhoeddi gan Lywodraeth Cymru fel y cyfeirir atynt yn eu gwelliannau i'w croesawu wrth gwrs. Bydd rhai, fel prydau ysgol am ddim, yn drawsnewidiol. Ond mae angen gwneud llawer mwy; crafu'r wyneb yn unig y bydd rhai o'r pethau hyn. Clywsom y Prif Weinidog ddoe yn cyhoeddi un mesur newydd yn unig, cefnogaeth i fanciau cynhesu, ac yn mynnu na ddylai ymdrechion ganolbwyntio ar ariannu cynlluniau newydd i fynd i'r afael â'r argyfwng hwn ond yn hytrach ar sicrhau bod cymaint â phosibl o bobl yn manteisio ar y cynlluniau sydd eisoes ar gael. Pwrpas ein cynnig, a basiwyd cyn y toriad, ar wneud y cynllun cymorth tanwydd gaeaf yn addas i'r diben oedd tynnu sylw at yr angen hanfodol i'r cymorth sydd ar gael gyrraedd pocedi'r bobl sy'n gymwys i'w gael.

Roedd y data a gyhoeddwyd yn ddiweddar mewn ymateb i gwestiynau gan y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol ynghylch darparu taliadau o dan y cynllun hwn, a fydd yn dechrau eto'n fuan, yn rhestru taliadau a wnaed gan awdurdodau lleol ond ni chynigiai unrhyw gyfeiriad naill ai at gyfran yr aelwydydd cymwys sy'n derbyn y taliadau neu os oedd gan unrhyw rai o'r aelwydydd hynny nodweddion gwarchodedig. Hoffwn wybod sut a phryd y cynhaliwyd yr adolygiad o'r rownd ddiwethaf, y cefais sicrwydd gan y Prif Weinidog ei fod wedi digwydd pan ofynnais iddo ddoe. Pa wersi hollbwysig a ddysgwyd er mwyn sicrhau bod help yn cyrraedd y rhai sydd ei angen?

Fe'i gwneuthum yn glir yn gynharach nad trychineb sydyn yw hwn. Mae un o bob tri o'n plant wedi bod yn byw mewn tlodi dros y ddau ddegawd diwethaf, y lefel uchaf o holl wledydd y DU, a ni oedd yr unig wlad yn y DU i weld tlodi plant yn codi yn lle gostwng dros gyfnod y pandemig. Yn ogystal â'r ffactorau y cyfeiriais atynt eisoes sydd wedi cyfrannu at y sefyllfa enbyd hon, rhaid tynnu sylw at syrthni ac annigonolrwydd Llywodraethau olynol yng Nghymru i fynd i'r afael â lefelau cywilyddus o dlodi, a adawodd aelwydydd Cymru mor agored i niwed yn wyneb y storm sydd bellach wedi cyrraedd. Yn ôl yn 2009, dywedodd Victoria Winckler o Sefydliad Bevan, mewn ymateb i ymchwil gan Sefydliad Joseph Rowntree ar yr hyn yr oedd ei angen i ddileu tlodi plant erbyn 2020, ac rwy'n dyfynnu:

'Dylid ystyried y cyfle i Lywodraeth Cynulliad Cymru geisio rhagor o bwerau deddfwriaethol i fynd i'r afael â thlodi plant.'

Gadewch inni atgoffa ein hunain mai Llywodraeth Lafur oedd mewn grym yn San Steffan ar y pryd. Gadewch inni atgoffa ein hunain mai yn 2009 y dywedwyd hynny. Mae Llywodraeth Lafur Cymru wedi cael cyfle i greu newid, ac eto wedi llusgo eu traed. A nawr, yn 2022, mae ein pobl yn wynebu'r gaeaf caletaf ers i'n gwlad gael Llywodraeth Cymru i'w gwasanaethu a'u cefnogi. Y casgliad rhesymegol ehangach i ddod o'n cynnig ni heddiw yw bod angen mwy o rym ar Gymru i amddiffyn ei phobl. Hyd yn oed gyda'r holl fesurau a gyhoeddwyd, mae degau ar filoedd o bobl yng Nghymru yn dal i wynebu gaeaf o fynd heb bethau hanfodol fel bwyd neu'r gallu i ymolchi â dŵr poeth, neu orfod benthyg arian ar gyfraddau llog cynyddol er mwyn talu costau byw cynyddol. Os ydych chi'n cydnabod yr argyfwng hwn, pleidleisiwch dros ein cynnig. Pleidleisiwch dros ein cynnig os ydych yn credu y gallwn ni, drwy basio'r gyfres o fesurau brys yr ydym yn galw amdanynt, sicrhau bod gan bobl arian yn eu pocedi pan fydd ei angen arnynt a bod rhagor o ffyrdd y gall Llywodraeth Cymru helpu'r bobl y mae i fod i'w gwasanaethu yn wyneb y biliau cynyddol hyn, cyflogau disymud, toriadau creulon i les a chynnydd uwch nag erioed mewn prisiau bwyd a hanfodion.

Gall hyn olygu edrych eto ar gyllidebau adrannol. Rwy'n credu bod maint yr argyfwng yn galw am wneud hynny. Rydym yn awgrymu y dylid ystyried camau eang, nifer ohonynt yn gamau y mae Llywodraethau eraill yn eu gweithredu—capio costau trafnidiaeth, rhewi rhenti, gwahardd troi allan yn y gaeaf. Pleidleisiwch dros ein cynnig os ydych yn cytuno mai dyletswydd Llywodraeth Cymru yw gweithredu'n gymesur â maint yr argyfwng, yn gyfannol ac yn gyflym. Bydd fy nghyd-Aelodau o Blaid Cymru'n amlinellu pam ein bod yn galw am y mesurau penodol, a da o beth fyddai clywed barn yr Aelodau ar y mesurau a'r awgrymiadau hyn ar gyfer camau pellach y gellid eu cymryd. Edrychaf ymlaen at glywed barn yr Aelodau ac rwy'n eich annog i ddangos i'ch etholwyr fod eu Senedd yn eu clywed ac y bydd yn eu cefnogi.

Rwyf wedi dethol y ddau welliant i'r cynnig. Os caiff gwelliant 1 ei dderbyn, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol. Galwaf ar Peter Fox i gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar.

Gwelliant 1—Darren Millar

Dileu popeth a rhoi yn ei le:

Yn nodi bod Llywodraeth y DU wedi cyflwyno ardoll ar elw ynni.

Yn croesawu'r camau a gymerwyd gan Lywodraeth y DU i fynd i'r afael â chostau byw, gan gynnwys:

a) gwarant pris ynni, sy’n rhoi cap ar gostau ynni;

b) taliadau costau byw i bob ar fudd-daliadau incwm isel a chredydau treth gwerth £650;

c) taliad costau byw anabledd gwerth £150;

d) gostyngiadau misol mewn biliau tanwydd o fis Hydref ymlaen gwerth £400;

e) cynnydd yn y Cyflog Byw Cenedlaethol i £9.50 yr awr;

f) gostyngiad yn y gyfradd tapro credyd cynhwysol;

g) rhewi’r dreth tanwydd;

h) rhewi ffi'r drwydded teledu am dwy flynedd;

i) taliadau tanwydd gaeaf ychwanegol.

Yn galw ar Lywodraeth Cymru i weithio gyda Llywodraeth y DU i gefnogi pobl, busnesau a'r trydydd sector i wynebu'r heriau sydd i ddod.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n cynnig y gwelliant a gyflwynwyd yn enw'r Aelod dros Orllewin Clwyd, Darren Millar. Afraid dweud bod y blynyddoedd diwethaf wedi bod yn anodd iawn—a dweud y lleiaf—i deuluoedd a chymunedau ledled Cymru a thu hwnt, ac mae'r argyfwng costau byw yn faich enfawr arall sy'n wynebu bron bob teulu a gynrychiolir gennym, ac nid wyf am chwarae gwleidyddiaeth plaid yn y ddadl hon; mae'n rhy bwysig. Mae angen gweithredu.

Ond nid ni yng Nghymru'n unig sy'n wynebu hyn. Ar draws y byd, mae gwledydd yn ymrafael â'r materion hyn. Yn ddiweddar cyfarfûm â theulu o Bafaria, un o Ffrainc ac un o'r Eidal, pob un yn wynebu sefyllfaoedd tebyg iawn yn eu gwledydd eu hunain, ac felly nid yw'n unigryw i ni. Ac wrth gwrs, fel mae ein gwelliant yn disgrifio, mae Llywodraeth y DU wedi cyflwyno pecyn sylweddol o fesurau hyd yma, gwerth tua £37 biliwn, i helpu i gefnogi cymunedau ar hyd a lled y wlad: taliadau costau byw i deuluoedd, yn ogystal â'r cynnydd yn y cyflog byw cenedlaethol.

Rwy'n croesawu'r gwarant pris ynni diweddar yn fawr, a gwyddom y bydd yn capio prisiau cyfartalog ar £2,500, lle'r oeddem yn ofni eu bod am godi i £3,500. Gwyddom fod £2,500 yn dal i fod yn llawer mwy nag y byddent wedi'i dalu y llynedd a bod mwy i'w wneud. Ac rwyf hefyd yn croesawu'r cyhoeddiad y bore yma y bydd 50 y cant o gostau ynni busnesau'n cael eu talu am chwe mis, a'i adolygu ymhen tri mis i weld a all hynny barhau. Ac rwy'n gwybod bod llawer o bobl wedi galw am dreth ffawdelw ychwanegol i helpu i dalu am y cynlluniau hyn, ond ar hyn o bryd mae gwir angen i gwmnïau fuddsoddi mewn cyflenwadau ynni gwyrdd newydd i hybu diogeledd ynni ac i atal pethau o'r fath rhag digwydd eto. Gellid gwneud mwy, fodd bynnag, i sicrhau bod elw'n cael ei ail-fuddsoddi yn y cymunedau.

Rwyf hefyd yn edrych ymlaen at glywed am y mesurau ychwanegol y mae disgwyl i Lywodraeth newydd y DU eu gweithredu yn ddiweddarach yr wythnos hon i helpu pobl i gadw mwy o'u harian yn eu pocedi. Ond Ddirprwy Lywydd, fel y dywedais dro ar ôl tro yn y Siambr hon, mae angen mwy o gefnogaeth dros yr wythnosau a'r misoedd nesaf, ac ar y cyd, mae angen i Lywodraethau Cymru a'r DU, yn ogystal â ni yn y Senedd, weithio gyda'r holl bartneriaid i gyflwyno cymorth i helpu pobl i ymateb i unrhyw heriau sydd ar y gorwel, ac mae angen i Lywodraeth Cymru ddefnyddio'r holl ddulliau ariannol sydd ar gael iddi i sicrhau bod pobl yn cael yr holl gymorth sydd ei angen arnynt.

Mae rhai o'r awgrymiadau a nodwyd yn y cynnig gwreiddiol yn bethau y cytunaf y gellid edrych arnynt yn ystod y cyfnod anodd hwn: er enghraifft, sut i gyfyngu ar gost trafnidiaeth gyhoeddus, rhoi cymorth i'r rhai sydd ag ôl-ddyledion treth gyngor sylweddol heb unrhyw fai arnynt hwy, a rhoi cymorth i fyfyrwyr a phobl ifanc o gefndiroedd incwm is. Fel y dywedodd Sioned, mae Undeb Cenedlaethol Myfyrwyr Cymru wedi tynnu sylw at fyfyrwyr sy'n wynebu loteri côd post o ran cael ad-daliad treth gyngor, am ei fod yn dibynnu ar sut yr aeth awdurdodau lleol unigol ati i ddosbarthu'r cymorth.

Ond hefyd hoffwn weld Llywodraeth Cymru yn rhoi cefnogaeth ychwanegol fel ehangu cymhwysedd cynlluniau sydd eisoes yn bodoli i gynnwys teuluoedd nad oes angen cymorth arnynt fel arfer, er enghraifft, teuluoedd nad ydynt yn derbyn budd-daliadau. Mae angen ei gwneud yn haws i bobl gael y cymorth sydd ei angen arnynt, megis un pwynt mynediad a phasbort awtomatig i gynlluniau ar gyfer cartrefi difreintiedig, tra gallai Llywodraeth Cymru hefyd geisio cefnogi cynghorau lleol yn well i helpu teuluoedd drwy'r argyfwng hwn, megis gweithio gyda hwy i gynyddu capasiti'r gwasanaethau cymorth lleol, yn ogystal â lleddfu'r baich cynyddol ar y dreth gyngor.

Yn olaf, mae angen dull wedi'i dargedu'n well, megis help i bobl sy'n wynebu salwch hirdymor a'r rhai sy'n derbyn gofal diwedd oes. Bydd rhai ohonoch a ymwelodd â digwyddiad Macmillan ddoe wedi clywed sut y mae gan yr unigolyn cyffredin sy'n dioddef o ganser gost ychwanegol fisol barhaus o tua £800 y mis. O'r herwydd, mae angen darparu cymorth ychwanegol i'r unigolion hynny, megis ymestyn y cymorth dewisol presennol neu gyflwyno pethau fel pasys bws am ddim efallai i'r rhai yr effeithir arnynt.

Ddirprwy Lywydd, rwy'n gwybod bod safbwyntiau gwahanol yn bodoli ar y ffordd orau o fynd i'r afael â'r argyfwng hwn, a gadewch inni beidio â thwyllo ein hunain fod yna ateb syml a all roi diwedd ar hyn, ond drwy weithio'n adeiladol gyda'n gilydd, rwy'n gobeithio y gallwn helpu i leihau'r straen ar bobl a busnesau, a goresgyn yr argyfwng ofnadwy hwn yn y pen draw. Diolch.

Galwaf ar y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol i gynnig yn ffurfiol welliant 2 a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths.

Gwelliant 2—Lesley Griffiths

Dileu popeth ar ôl pwynt 1 a rhoi’r canlynol yn ei le:

Yn credu bod Llywodraeth y DU yn methu â dirnad difrifoldeb yr argyfwng hwn, ac y byddai’n caniatáu i bobl sy’n gweithio dalu cost cap ynni yn hytrach na threthu elw digynsail cynhyrchwyr nwy ac olew.

Yn croesawu’r £1.6bn a fuddsoddir yn benodol i helpu gyda chostau byw a’r rhaglenni cyffredinol sy’n rhoi arian yn ôl ym mhocedi pobl a ddarperir gan Lywodraeth Cymru y flwyddyn ariannol hon, gan gynnwys:

a) ehangu Taliad Cymorth Tanwydd y Gaeaf o £200 ar gyfer 400,000 o aelwydydd y gaeaf hwn;

b) dechrau cyflwyno prydau ysgol am ddim i bob disgybl cynradd o fis Medi 2022;

c) buddsoddi £51.6m yn y Gronfa Cymorth Dewisol i arbed pobl sydd mewn argyfwng ariannol difrifol;

d) £4m ar gyfer talebau tanwydd i helpu pobl sydd ar fesuryddion talu ymlaen llaw a banc tanwydd i bobl nad ydynt ar y prif gyflenwad nwy.

Cynigiwyd gwelliant 2.

Yn ffurfiol.

Nid yw argyfyngau'n cilio pan fo'n anghyfleus iddynt barhau. Os ydym yn eu hanwybyddu, nid ydynt yn diflannu, ac nid yw'r argyfwng costau byw yn argyfwng sydd wedi pylu yn ei arwyddocâd, fel y gwnaeth un darlledwr ei roi, oherwydd digwyddiadau'r wythnos diwethaf, ac ni fu toriad yn y cythrwfl a'r panig a deimlid gan bobl ledled y DU pan roddodd Llywodraeth San Steffan doriad iddi hi ei hun dros yr haf. Na, mae argyfyngau'n difa popeth.

Mae pobl yn siarad am y gaeaf o anniddigrwydd, ond yr hyn a gawsom yn yr argyfwng hwn sy'n difa popeth yw haf o anwybyddiad, o ddifaterwch ar ran y rhai sydd mewn grym, haf o Gabinet absennol, ac un Prif Weinidog baeddedig yn trosglwyddo pŵer i un arall cwbl amhrofedig a wrthododd ddweud wrthym am fisoedd sut y byddai'n ymdrin â'r argyfwng hwn.

Ond yn awr, o'r diwedd, rydym yn gwybod sut y mae Truss yn bwriadu cadw'r bobl fwyaf enbyd eu byd yn fyw dros y gaeaf, oni bai, wrth gwrs, eu bod yn digwydd bod yn ddigon anffodus i fod â mesuryddion talu ymlaen llaw neu fod oddi ar y grid nwy. Bydd biliau i bawb arall yn cael eu rhewi ar lefel arteithiol a fydd yn gwthio pobl i ddyled echrydus. Mae tlodi, tlodi go iawn, wrth y drws i filoedd o bobl.

Os na chaiff y cap prisiau ei dynnu'n ôl i lawr i'r lefelau a welwyd cyn mis Ebrill fel yr argymhellwyd gennym, fe welwn farwolaethau y gellid bod wedi'u hosgoi. Am hynny y soniwn yma mewn gwirionedd, ac nid yn unig y mae'r cap hwn yn rhy uchel, mae'r ffordd y mae Truss wedi penderfynu y bydd yn cael ei ariannu yn llechgïaidd. Bydd cwmnïau ynni sydd wedi gwneud biliynau o elw anhaeddiannol dros ben yn cadw'r elw hwnnw. Ni fyddant yn wynebu treth ychwanegol. Yn hytrach, bydd trethdalwyr yn sybsideiddio'r biliau. Byddwn ni'n dal i dalu drwy ein trwynau, ond dros gyfnod hirach. Mae'r cyfoeth sydd ar y brig, y cyfoeth anfoesol, trachwantus hwnnw, yn aros yn gyfan, heb ei gyffwrdd, heb ei gyrraedd gan y bobl ar y gwaelod.

A oes unrhyw ryfedd fod pobl yn dweud, 'Digon yw digon'? Digon o'r system ben-i-waered hon lle mae San Steffan yn ffafrio atebion hawdd tymor byr fel ffracio er mwyn cynnal y foment hon mewn amser a'r ddogn honno o arian ar gyfer y cyfranddalwyr, y gwneuthurwyr arian amheus hynny nad oes neb yn eu gweld, heb unrhyw ystyriaeth o'r dyfodol, yr awyr y maent yn ei llygru, y ddaear y maent yn ei gwenwyno. Maent wedi methu cynnal y cyflenwadau nwy sydd eu hangen arnom oherwydd yr obsesiwn â'r presennol, a gwneud cymaint o arian â phosibl tra gallant, heb unrhyw ystyriaeth o'r hyn sy'n digwydd pan fydd ddaw'r cyfan i ben.

Mor wahanol y gallai pethau fod wedi bod i Gymru pe bai morlyn llanw bae Abertawe wedi cael caniatâd? Gyda phwerau dros gynhyrchu ynni, gydag elw o Ystad y Goron, mor wahanol y gallai pethau edrych pe bai gennym system a fyddai'n buddsoddi elw yn ein dyfodol cyfunol, yn hytrach na'i gloi allan o gyrraedd? Yn lle hynny, wrth gwrs, bydd yr aelwydydd cyfoethocaf yn cael dwywaith cymaint o help o gymharu â'r rhai tlotaf, ac wrth gwrs, mae Cabinet Truss yn bachu ar y cyfle hwn i danseilio sero net—unrhyw beth sy'n cadw'r peiriant arian i droi ar gyfer y cyfoethocaf. Maent yn gwbl fyddar i'r cyfan arall.

Felly, nid yw'r sgrech o ofn, y waedd o ofid a leisir gan filiynau o bobl erioed wedi'u cyffwrdd hwy, ac maent yn fyddar i apeliadau ein planed. Ond Ddirprwy Lywydd, ni fydd y trychineb hinsawdd yn cilio tra bydd y biliwnyddion yn mynd yn gyfoethocach ychwaith. Os ydym yn anwybyddu hwnnw, ni fydd yn diflannu. Dyma'r adeg i ddod â chwmnïau ynni i ddwylo cyhoeddus, i fuddsoddi mewn ynni gwyrdd, i inswleiddio ein cartrefi, i achub ein planed, i gryfhau ein dyfodol. Dyma'r adeg i feddwl yn radical, gostwng costau trafnidiaeth gyhoeddus, hepgor ôl-ddyledion y dreth gyngor, rhewi rhenti, a helpu pobl i aros yn fyw. Oherwydd mae argyfyngau'n difa popeth, fel fflamau, ac os nad ydym yn eu diffodd yn gyflym, ni fydd y creithiau y byddant yn eu gadael byth yn gwella.

Fe gaf drafferth dilyn hynny, Delyth. Roedd yn dda iawn.

Credaf yn gryf na ddylai cwmnïau tanwydd ffosil a chyfranddalwyr fod yn gwneud elw o bris uchel tanwydd ffosil, tra bo cartrefi, busnesau a gwasanaethau cyhoeddus yn dioddef caledi mor ddifrifol. Mae cynghorau a grwpiau cymunedol yn ystyried sefydlu cartrefi cynnes a cheginau cawl. Sut y mae hyn wedi cael digwydd ym Mhrydain yr unfed ganrif ar hugain? Mae'r UE yn ystyried codi treth o 33 y cant ar elw, a bydd hyn yn golygu cymryd £140 biliwn yn ôl gan y cwmnïau ynni. Ond yn hytrach na threth ffawdelw, byddai'n well gan y Torïaid weld pobl sy'n gweithio yn ysgwyddo'r baich. Mae'r Trysorlys yn rhagweld £170 biliwn o elw dros ben, ond eto bydd cymorth ariannol y Prif Weinidog yn costio £150 biliwn o arian trethdalwyr, gan roi'r wlad mewn dyled bellach am genedlaethau i ddod. Mae gweithwyr eisoes yn gweithio shifftiau hir, ac oriau anghymdeithasol yn aml am yr un tâl, gan effeithio ar iechyd meddwl, teuluoedd a gofal plant. Maent wedi wynebu canlyniadau ras i'r gwaelod dros y degawd neu fwy diwethaf.

Mae Llywodraeth y DU yn siarad am dyfu'r economi drwy fusnes a chreu swyddi da sy'n talu'n dda. Wel, mae digon o swyddi gwag ym maes iechyd a'r sector cyhoeddus y maent yn ei chael hi'n anodd eu llenwi—swyddi a oedd ar un adeg yn talu'n dda. Mae'n bryd i Lywodraeth y DU ddechrau tyfu'r economi drwy ariannu ein gwasanaethau cyhoeddus yn briodol. Rydym eu hangen yn awr yn fwy nag erioed. Wedyn gallwn fuddsoddi yn ein seilwaith trafnidiaeth, ailadeiladu ein GIG a'n cartrefi gofal, adeiladu tai cymdeithasol di-garbon a rhoi arian yn ôl ym mhocedi pobl. Roedd gennym GIG a gwasanaethau cyhoeddus teilwng cyn y cyni ariannol, ond cawsom wybod bod yn rhaid inni dynhau ein gwregysau flwyddyn ar ôl blwyddyn, gan dorri 30 y cant bob tro oddi ar ofal cymdeithasol, addysg a thrafnidiaeth. Y sector cyhoeddus a gamodd i'r adwy yma yng Nghymru i helpu gyda'r pandemig, a'r sector cyhoeddus fydd yn gorfod darparu'r grantiau, helpu i greu ystafelloedd cynnes a darparu bwyd i bobl.

Mae Llywodraeth y DU yn beio rhyfel Putin, ond roedd yr argyfwng costau byw yn broblem cyn hynny. Mae prisiau bwyd wedi cynyddu'n sylweddol oherwydd y ffordd wael yr aethpwyd i'r afael â Brexit. Ac er gwaethaf gostyngiad mewn cyllid termau real, nodaf o ddadleuon y gorffennol fod Llywodraeth Cymru yn rhoi dwywaith cymaint o gymorth i drigolion ag a dderbyniodd gan Lywodraeth y DU i'r pwrpas hwnnw. Mae'r talebau tanwydd a'r holl becynnau cyllid grant yn wych, ond nid yw'n gynaliadwy; mae'n fiwrocrataidd ac yn gostus i'w gyflawni.

Gwelais awdurdod lleol yn hysbysebu am 12 o staff budd-daliadau i ddosbarthu cyllid grant am £19,500 y flwyddyn, sy'n golygu y byddant hwy angen budd-daliadau hefyd yn ôl pob tebyg—ac felly mae'r cylch yn parhau—a help gyda gwresogi a bwyd. Ni ddylai'r cap ar brisiau ynni fod wedi cael ei godi. Dylai Llywodraeth y DU fod wedi bod yn feiddgar a chadw'r cap prisiau a fodolai cyn mis Ebrill, sef £1,277. Mae angen codiad cyflog gwirioneddol i weithwyr a chodi credyd cynhwysol yn sylweddol. A gallwn wneud hyn drwy drethu'r 10 y cant cyfoethocaf. A, Delyth, digon yw digon.

Hoffwn ddechrau drwy adleisio galwadau Sioned Williams. Os ydym o ddifrif ynglŷn â mynd i'r afael â'r argyfwng hwn, mae'n rhaid inni gefnogi'r cynigion yma. A hoffwn anghytuno â honiad Peter Fox fod ein cynnig yn bleidiol wleidyddol. Nid yw hynny'n wir. Mae'n cynnig camau ymarferol y gallwn eu rhoi ar waith yma nawr. Os oes unrhyw beth yn bleidiol wleidyddol, eich gwelliant chi yw hwnnw, sy'n rhestru'r hyn mae Llywodraeth y DU wedi bod yn ei wneud, a hefyd, mae gwelliant Llafur hefyd yn rhestr o bethau sydd wedi'u gwneud, nid pethau ychwanegol y gallwn eu gwneud, oherwydd nid yw'r camau sydd wedi'u rhoi ar waith gan y ddwy Lywodraeth yn mynd yn ddigon pell, ac mae mwy y gallwn ei wneud. Mae'n rhaid inni dderbyn mai penderfyniadau gwleidyddol sy'n gyfrifol am yr argyfwng hwn, a rhaid inni ystyried bod yna bethau sydd o fewn ein rheolaeth yma, a dylai'r rhestr sydd gennym yn ein cynnig ni gael ei chefnogi gan bawb os ydym yn cydnabod maint yr argyfwng.

Diolch i'r cytundeb cydweithio rhwng Plaid Cymru a Llywodraeth Cymru, mae mwy o ddisgyblion yn derbyn prydau ysgol am ddim ers dechrau'r mis hwn, fel rhan o'r broses o gyflwyno prydau ysgol am ddim i holl blant ysgolion cynradd erbyn 2024. Ond fe ddylen ni fod yn ymdrechu i ehangu'r cynllun prydau ysgol am ddim i bob disgybl ysgol uwchradd hefyd, fel mater o frys, i helpu i fynd i'r afael ag effaith yr argyfwng costau byw hwn ar ein plant a'n pobl ifanc, a hefyd i fynd i'r afael â thlodi plant, sydd yn broblem gynyddol yma yng Nghymru. Ac fel y soniais ddoe hefyd, mae'n rhaid edrych rŵan ar ymestyn cymhwysedd ar gyfer prydau ysgol am ddim i ystod ehangach o blant a phobl ifanc. Fel y canfu adolygiad tlodi plant Llywodraeth Cymru, nid yw pawb sydd angen prydau ysgol am ddim yn eu derbyn.

Mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn ceisio mynd i'r afael â'r lefelau uchel o dlodi yng Nghymru ers blynyddoedd, a gellir dadlau ers dechrau'r Senedd hon, ac eto mae'r mater yn gwaethygu. Dwi'n siŵr bod nifer ohonom yn cofio'r uchelgais i ddiddymu tlodi plant erbyn 2020 yn sgil y ffaith bod Llywodraeth Cymru wedi comisiynu yn 2003 y grŵp gorchwyl tlodi plant i ymchwilio i effeithiau tlodi plant difrifol yng Nghymru, ar adeg pan oedd un o bob tri o blant yn byw mewn tlodi.

Bron i ddau ddegawd yn ddiweddarach, nid yw'r ffigwr hwn wedi newid fawr ddim. Nid oes un ward cyngor yn unman yng Nghymru gyda chyfradd tlodi plant o dan 12 y cant. Hyd yn oed cyn y pandemig, roedd tua 195,000 o blant yn byw mewn cartrefi o dan y llinell dlodi. Oherwydd y cyfraddau tlodi plant uchel hyn, mae ein plant yn cael eu heffeithio'n anghymesur gan yr argyfwng costau byw. Rydyn ni'n gwybod bod tlodi plant yn achosi niwed dwfn a gydol oes i ganlyniadau plant, sy'n gwaethygu po hiraf y bydd plentyn yn parhau mewn tlodi.

Mae tyfu i fyny mewn tlodi a phrofi'r straen a ddaw yn ei sgil yn golygu profiad plentyndod andwyol, a fydd yn effeithio ar yr unigolion hynny drwy gydol eu hoes. Mae'n drawmatig fel plentyn i dyfu i fyny heb i'ch anghenion gael eu diwallu. Mae'n debygol o gael effaith negyddol ar eu hiechyd meddwl, hunanddelwedd a hunan-werth, iechyd corfforol, addysg a llwybr gyrfa dilynol, y gallu i gymdeithasu'n normal a rhyngweithio â'u cyfoedion, a'r tebygolrwydd y byddant yn ymwneud â throsedd, naill ai fel dioddefwr neu droseddwr.

Cododd prisiau bwyd ar y gyfradd gyflymaf ym mis Awst ers 27 mlynedd. Mae cyfran y bobl sy'n byw ar aelwydydd ag un neu ddau o blant sy'n gorfod torri yn ôl ar fwyd i blant bron wedi dyblu ers mis Tachwedd 2021—ers inni gael ein hethol i'r chweched Senedd hon. O ystyried y ffaith bod corff sylweddol o dystiolaeth yn dangos effaith maeth gwael yn ystod plentyndod ar ragolygon iechyd tymor hir plentyn, mae'r ffaith bod un o bob pump cartref gyda dau o blant yn torri yn ôl ar fwyd i'r plant yn arbennig o bryderus. Mae'n rhaid gwneud mwy o ran hyn.

Ond, ochr yn ochr ag ehangu prydau ysgol am ddim a chefnogaeth o ran sicrhau y dechrau gorau i bob plentyn, rhaid inni hefyd edrych ar y cynllun lwfans cynhaliaeth addysg. Mae'r swm yma wedi aros ar £30 yr wythnos ers ei gyflwyno yn 2004. Ers ychydig llai nag 20 mlynedd, dydy o ddim wedi cynyddu o gwbl, er bod costau yn parhau i gynyddu. Rydyn ni'n gwybod pa mor hanfodol ydy'r taliad hwn, ac yn gwneud y gwahaniaeth i berson ifanc allu parhau gydag addysg neu beidio; i'w rhieni allu gwneud y dewis i'w cadw nhw mewn addysg.

Mae'n rhaid cynyddu hwn rŵan i £45 yr wythnos fel rhan o'r pecyn o fesurau costau byw brys, i sicrhau nad yw'r argyfwng hwn yn effeithio'n negyddol ar ein pobl ifanc na'n dysgwyr, na'u huchelgeisiau a'r cyfleoedd sydd ar gael iddynt. Mae mwy y gallwn ni ei wneud ac y dylem ni ei wneud, os ydym o ddifrif ynglŷn â rhoi'r dechrau gorau posibl i bob plentyn yng Nghymru.

Diolch yn fawr iawn i Blaid Cymru. Dwi'n cytuno'n hollol efo beth y mae Sioned wedi ei ddweud, Delyth, Carolyn a Heledd. Diolch yn fawr iawn.

Rydym mewn sefyllfa dywyll ac enbyd iawn ar hyn o bryd, ac rydym yn gwybod ers misoedd beth sydd ar y ffordd. Yn hytrach na threulio'r haf yn paratoi ac yn trefnu pecyn cymorth cynhwysfawr i ddiogelu pobl y gaeaf hwn, y cyfan a welsom yw Llywodraeth Geidwadol y DU yn edrych tuag i mewn, arni hi ei hun a sut i warchod ei hun.

Ni allwn orbwysleisio'r effaith wirioneddol y bydd yr argyfwng hwn yn ei chael. Yn bersonol—ac rwy'n gwybod bod eraill yma hefyd—rwy'n llythrennol yn arswydo rhag beth a ddaw yn y misoedd nesaf i bobl yn fy rhanbarth i ac ar draws Cymru, a dylem i gyd arswydo. Mae bywydau pobl mewn perygl, ac os na fydd y mesurau cywir i ddiogelu pobl yn weithredol yn fuan iawn, bydd pobl yn marw, fel y clywsom.

Mae'n rhaid inni sicrhau mai'r rhai sydd â'r pocedi dyfnaf a'r ysgwyddau lletaf—y bobl sy'n gwneud elw annisgwyl ac annirnadwy—sy'n talu. Bydd unrhyw gynllun sy'n gwthio mwy o bobl i ddyled ac yn trosglwyddo'r broblem i genedlaethau'r dyfodol ond yn achosi poen hirdymor. Economeg o'r brig i lawr; wel, rwyf wedi dysgu rhywbeth am hynny. Dysgais rywbeth amdano gan Joe Biden ddoe, a ddywedodd, ac rwy'n dyfynnu,

'Cefais lond bol ar economeg o'r brig i lawr. Nid yw erioed wedi gweithio.'

Ac eto dyna beth y mae Llywodraeth Geidwadol y DU yn mynd i'w wneud. A Peter Fox, gyda'r parch mwyaf, rydych yn dweud gadewch inni gadw gwleidyddiaeth plaid allan o hyn. Wel, pam y bu i'ch Llywodraeth chi gymryd £20 yr wythnos o daliadau credyd cynhwysol i'r tlotaf o'n pobl? Gallwn dreulio'r ddau funud a hanner cyfan sydd gennyf ar ôl yn siarad am Lywodraeth Geidwadol y DU. Byddwn angen llawer mwy o amser, mewn gwirionedd. Ond rwy'n mynd i ganolbwyntio, fel y dywedwyd, ar y materion mwyaf ymarferol y gall Llywodraeth Cymru eu gweithredu i helpu pobl yma yng Nghymru—trafnidiaeth, dyled a thai a digartrefedd. Diolch i Blaid Cymru am nodi hynny'n glir iawn. Oherwydd ychydig iawn y gallwn ei wneud yma, ond fe all ein cymheiriaid draw acw wneud cryn dipyn am ymddygiad cywilyddus Llywodraeth Geidwadol y DU.

Ond mae llawer y gallwn ei wneud yma yng Nghymru, felly gadewch inni ddechrau gyda thrafnidiaeth. Rwyf eisoes wedi cynnig a galw am weithredu brys ar gostau trafnidiaeth gyhoeddus, ac fe wnaethom drafod ym mis Ionawr fy nghynnig i gyflwyno trafnidiaeth gyhoeddus am ddim ar deithiau sy'n dechrau ac yn gorffen yng Nghymru i'r sawl sydd dan 25 oed. Mae angen inni weld hynny'n cael ei roi mewn grym, ac rwy'n gwybod y bydd y Gweinidog yn edrych ar hynny. Mae Sbaen wedi torri costau ar deithiau cymudwyr a theithiau pellter canolig o fis Medi tan ddiwedd y flwyddyn. Mae'r Almaen wedi torri cost pob taith dros €9, ac mae Lwcsembwrg wedi gwneud pob trafnidiaeth gyhoeddus yn rhad ac am ddim ers 2020. Felly, gallwn wneud yr un peth yng Nghymru.

Yn ail, dyled bersonol. Mae effaith dyled bersonol yn fater y mae'r Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol wedi ei ystyried yn y gorffennol. Argymhellodd yr adroddiad 'Dyled a'r pandemig' y dylai'r Llywodraeth edrych ar ddichonoldeb cyflwyno coelcerthi dyledion mewn perthynas ag agweddau ar ddyled sector cyhoeddus. Mae hwn yn gynnig allweddol gan fy mhlaid, ac rwy'n edrych ymlaen at weld Llywodraeth Cymru yn adolygu hyn ac yn ei weithredu yn y dyfodol. Hoffwn fachu ar y cyfle hefyd i gyfeirio'n ôl yn gyflym iawn at fy nghynnig ar gyfer ymestyn y peilot incwm sylfaenol i gynnwys gweithwyr mewn gwaith trwm a charbon-ddwys, sydd mewn perygl o golli eu swyddi.

Ac yn olaf, rhewi rhenti a rhentu preifat. Mae angen inni feddwl am dai a digartrefedd. Rwy'n cytuno bod angen gweithredu ar frys i ddiogelu pobl sydd mewn perygl oherwydd union natur bod mewn llety rhent preifat. Rhenti sy'n codi'n gyflym a methiant i weithredu ar droi allan yw'r sbardun allweddol yma. Rwy'n credu bod oedi amddiffyniad i rentwyr rhag troi allan tan fis Rhagfyr yn benderfyniad cwbl anghywir, ac rwy'n credu bod rhaid inni ofyn a yw Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016 yn addas i'r diben ar hyn o bryd, heb sôn am yn y dyfodol. Mae angen moratoriwm yn awr ar droi allan.

Bydd yna bobl sy'n lladd ar unrhyw ymyrraeth ym maes tai, dyled neu wariant cyhoeddus sylweddol, neu drafnidiaeth sy'n derbyn cymhorthdal. Ond rydym yn wynebu trychineb cymdeithasol os na weithredwn. Y cwestiwn go iawn—ac fe ddof i ben gyda hyn, Ddirprwy Lywydd—yw beth yw cost peidio â gweithredu i atal y trychineb hwnnw. Diolch yn fawr iawn. 

Mae’r argyfwng sydd yn ein hwynebu ni yn un anferthol. Mae chwyddiant ar ei uchaf ers 40 mlynedd, ac wedi chwalu pob rhagamcan a gafwyd gan economegwyr, ac mae’r rhagolygon yn dangos y bydd o’n cynyddu hyd yn oed yn fwy. Mae prisiau ynni wedi chwyddo i lefelau cwbl anghynaliadwy i’r rhan fwyaf o bobl, ac mae’r cynnydd yn y pris ynni yn cael ei adlewyrchu yn y cynnydd ym mhris bwyd, pris trafnidiaeth a phrisiau pethau eraill. Mae hyn oll yn dod ar ben degawdau o gyflogau’n aros yn llonydd, neu yn methu cadw i fyny â chwyddiant, 10 mlynedd o gyni o du Torïaid ciaidd San Steffan, a chwtogi cyson ym mudd-daliadau rhai o’r pobl mwyaf bregus.

Yn ôl Sefydliad Bevan, mae tua 180,000 o aelwydydd yma yng Nghymru bellach yn methu â fforddio rhai o bethau mwyaf elfennol bywyd: gwres, bwyd neu nwyddau ymolchi, heb sôn am bethau moethus. Gwn eu bod yn galw hwn yn argyfwng costau byw, ond y gwir ydy ei fod yn argyfwng fforddio byw. Y drasiedi ydy fod pobl yn methu fforddio byw. O'i roi yn y termau yma, rydyn ni'n gweld yr argyfwng am beth ydy o mewn gwirionedd, sef bod cyfalaf yn cael ei flaenoriaethu dros fywydau. Mae yna ddigon o fwyd yma, mae yna ddigon o ynni, mae yna ddigon o dai, ond mae pobl yn marw ac yn dioddef oherwydd bod dogma'r farchnad rydd yn dweud bod gwerth y pethau yma yn fwy na gwerth bywydau pobl. Dyna'r gwir. A chyn hir, bydd hwn hefyd yn argyfwng i'r farchnad rydd wrth i bobl weld nad ydy'r drefn yn gweithio o'u plaid, a gwthio yn ôl. 

Wrth drafod yr argyfwng yma a'r chwyddiant sydd ynghlwm iddi, yr un elfen sy'n ganolog i hyn oll ond sydd braidd byth yn cael sylw ydy'r costau o gael to uwch ein pennau. Rwy'n syrffedu ar orfod sôn am hyn yn y Siambr drosodd a thro, ond mae rhenti yng Nghymru wedi cynyddu yn fwy nag unrhyw ran arall o'r deyrnas anghyfartal yma, gyda'r bobl ar yr incwm isaf yng Nghaerdydd, er enghraifft, yn talu 35 y cant o'u hincwm ar rent yn unig, a'r rhent yn y ddinas hon wedi cynyddu 36 y cant mewn dwy flynedd. Mae chwarter tenantiaid preifat Cymru yn poeni eu bod nhw am golli eu tai yn y tri mis nesaf, a hyn ar ben y ffaith eu bod nhw wedi gweld cynnydd anferthol mewn troi allan di-fai yn barod.

Ac i'r rhai hynny sy'n cael eu troi allan neu'n chwilio am gartref, yna mae'r cyfleoedd i ganfod eiddo addas yn boenus o brin. Heddiw, fe lansiodd Sefydliad Bevan eu hadroddiad ar yr argyfwng tai, gan edrych ar y farchnad rent yng Nghymru dros yr haf diwethaf, a chanfod, credwch neu beidio, mai dim ond 60 eiddo oedd ar gael trwy Gymru benbaladr ar raddfa lwfans tai lleol, a bod yna saith awdurdod lleol heb yr un eiddo ar gael ar y raddfa honno. Gwyddom fod y niferoedd ar y rhestr aros am dai cymdeithasol wedi cynyddu o bron i hanner, a bellach mae'r rhestr honno tua 90,000. Yn wyneb hyn, mae'n rhaid gweithredu, a hynny ar frys. 

Dwi'n falch fod cytundeb Plaid Cymru a Llywodraeth Cymru yn edrych i gyflwyno Papur Gwyn a fydd yn cynnwys edrych ar gapio rhenti, ond mae'n rhaid i ni weithredu cyn hynny. Dyna pam fod yn rhaid i ni edrych ar rewi rhenti dros y tymor byr yma, a sicrhau bod yna bot o bres ar gael i ddigolledu'r sector tai cymdeithasol wrth iddyn nhw edrych i ddadgarboneiddio eu stoc. Byddai rhewi rhenti hefyd yn sicrhau nad ydy landlordiaid preifat yn medru elwa ar gefn trallod eraill yn ystod y cyfnod anodd yma. Dwi'n diolch i Carolyn Thomas am godi'r pwynt yma yn gynharach heddiw, ac yn gwybod ei bod hi'n siarad ar ran y mudiad Llafur yng Nghymru trwy wneud hynny. 

Wedi'r cyfan, mae'n rhaid i ni gofio mai aelodau mwyaf bregus ein cymdeithas—pobl ag anableddau, rhieni sengl ac eraill—sydd yn fwyaf tebygol o fynd i ddyledion ar eu rhenti oherwydd lefelau incwm isel. Mae dyledion o'r fath yn effeithio ar iechyd meddwl ac ar fagwraeth plant, felly mae gweithredu ar atal hyn am fod yn fuddsoddiad hefyd, gan arbed pres i adrannau eraill o'r Llywodraeth yn y pen draw. Felly, dwi'n galw arnoch chi yn y Llywodraeth i ddilyn esiampl Llywodraeth yr Alban a rhewi'r rhenti yma er mwyn galluogi’r mwyaf bregus i oroesi'r gaeaf anodd iawn yma. A dwi'n galw ar yr Aelodau ar feinciau cefn y Blaid Lafur i wrthod gwelliant eu Llywodraeth eu hunain, ac i gadw'n driw at y daliadau hynny a oedd wedi'ch cyflyru chi i roi eich enwau ymlaen fel gwleidyddion, a chefnogi cynnig Plaid Cymru heddiw. 

Rhun ap Iorwerth. Na.

Galwaf ar y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, Jane Hutt. 

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ddechrau drwy ddiolch i Blaid Cymru am gyflwyno’r ddadl hon? Rydym newydd gael dadl bwerus iawn ar adroddiad y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol ar drechu tlodi tanwydd, ac yn wir, ddoe, gwnaeth y Prif Weinidog ddatganiad hefyd ar sut y mae Llywodraeth Cymru yn mynd i’r afael â’r argyfwng costau byw, ac yn ystyried hyn yn flaenoriaeth hollbwysig i’r Llywodraeth hon.

Mae pobl yng Nghymru'n wynebu'r gostyngiad mwyaf mewn safonau byw ers i gofnodion ddechrau. Mae biliau ynni domestig wedi dyblu dros y 12 mis diwethaf, ac mae’r effaith i'w theimlo ar draws ein heconomi a’n cymunedau, yn enwedig ymhlith y rhai ar yr incwm isaf a’r rhai mwyaf agored i niwed, ac mae hynny wedi’i fynegi’n glir heddiw. Yn y flwyddyn ariannol hon yn unig, byddwn ni fel Llywodraeth Cymru yn gwario £1.6 biliwn ar gymorth costau byw wedi’i dargedu a rhaglenni cyffredinol i roi arian yn ôl ym mhocedi pobl a helpu i liniaru’r argyfwng hwn. A ddoe ddiwethaf, cyhoeddodd y Prif Weinidog y tri mesur ychwanegol y byddwn yn eu gweithredu—ar y drydedd ymgyrch 'Hawliwch yr hyn sy’n ddyledus i chi', ar fannau cynnes ac ar fanciau bwyd.

Rydym wedi gwneud llawer yma yng Nghymru, ond gwyddom mai Llywodraeth y DU sydd â'r adnoddau allweddol ar gyfer lliniaru'r argyfwng hwn, hwy sydd wedi caniatáu i'r argyfwng hwn waethygu a dim ond papuro dros y craciau y mae eu hymyriadau wedi'i wneud. Mae angen y warant prisiau ynni gan Lywodraeth y DU. Fodd bynnag, y gwir amdani yw bod 45 y cant o bobl Cymru eisoes yn debygol o fod mewn tlodi tanwydd yn dilyn y cynnydd yn y cap ar brisiau ynni ym mis Ebrill eleni. Mae hynny wedi'i ddweud eisoes. Ychydig iawn sydd yna yn y warant i gefnogi'r rheini y mae'r costau ynni cynyddol eisoes yn effeithio arnynt.

Ar ôl ystyried y warant prisiau ynni, a gwrthdroi, yn ôl y disgwyl, y cynnydd gan y Llywodraeth Dorïaidd flaenorol i gyfraniadau yswiriant gwladol—arhoswn am y cyhoeddiad ddydd Gwener—mae Sefydliad Resolution wedi rhagweld, ar gyfartaledd, y bydd y degfed ran gyfoethocaf o aelwydydd yn cael oddeutu £4,700 y flwyddyn drwy'r mesurau hyn, tra bydd y tlotaf yn cael £2,200, gan ddyfnhau'r anghydraddoldebau sy'n falltod ar fywydau pobl. Ac fel y dywedodd y Prif Weinidog ddoe, mae penderfyniad Llywodraeth y DU i ddefnyddio benthyca i dalu am y cap yn lle treth ffawdelw ar yr elw aruthrol a wneir gan gynhyrchwyr olew a nwy yn ein tynghedu ni oll i ddyfodol o filiau uwch am flynyddoedd lawer i ddod.

Rwy'n cytuno â Phlaid Cymru fod y cynnydd presennol mewn biliau ynni'n anghynaladwy, ac rwy'n cytuno ei bod yn gywilyddus fod pobl yng Nghymru yn wynebu’r cynnydd hwn yn eu biliau tra bo'r cwmnïau tanwydd ffosil yn gwneud elw digynsail. Felly, rydym yn galw ar Lywodraeth y DU, llawer ohonom yma yn y Siambr hon, i gydnabod difrifoldeb yr argyfwng i drethdalwyr, i ailfeddwl eu hymagwedd tuag at dalu am gapiau ar brisiau ynni a threthu elw digynsail y cynhyrchwyr olew a nwy.

Galwaf hefyd ar Lywodraeth y DU i adolygu’r system fudd-daliadau. Gwnaeth Jane Dodds y pwynt am y toriad o £20 i gredyd cynhwysol y llynedd, ac rwyf innau hefyd wedi galw am gael gwared ar y cap ar fudd-daliadau a’r terfyn dau blentyn i gefnogi teuluoedd ac i roi’r dechrau gorau mewn bywyd i blant, ac ailystyried yr argymhellion a wnaed gan y Pwyllgor Materion Cymreig i Lywodraeth y DU i weithio gyda Llywodraeth Cymru ar fynd i’r afael â'r holl gyfrifoldebau ac anghenion mewn perthynas â nawdd cymdeithasol yng Nghymru. Rwyf wedi datgan ar sawl achlysur yn y Senedd hon ymrwymiad Llywodraeth Cymru i wneud popeth yn ein gallu i gefnogi pobl Cymru drwy’r argyfwng digynsail hwn, ac rwy'n gwneud yr ymrwymiad hwn eto heddiw.

Ond mae'n rhaid imi ddweud hefyd nad ydym ni, fel Llywodraeth, yn ddiogel rhag effeithiau'r argyfwng costau byw, ac yn union fel y mae chwyddiant yn erydu'r hyn y gall unigolion a theuluoedd ei brynu, mae'n gwneud hynny i'r Llywodraeth hefyd. Felly, mae setliad yr adolygiad o wariant tair blynedd, a gawsom gan Lywodraeth y DU y llynedd, bellach yn werth o leiaf £600 miliwn yn llai na phan y'i cawsom fis Hydref diwethaf, oherwydd effaith chwyddiant, ac mae’r bwlch hwn yn debygol o gynyddu pan welwn ragolygon diweddaraf y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol, pryd bynnag y cawn eu gweld.

Ond er ein bod yn cydnabod yr angen i weithredu, mae'n anochel fod cyfyngiadau ar ba mor bell y gallwn fynd. Oni bai bod Llywodraeth y DU yn cynyddu gwariant cyhoeddus—[Torri ar draws.] Credaf fod hyn yn rhywbeth sydd mor bwysig, oherwydd mae'n ymwneud â sut y gallwn estyn allan a sicrhau bod yr £1.6 biliwn yr ydym wedi’i ganfod i dargedu cymorth costau byw a rhaglenni cyffredinol yn gallu rhoi arian yn ôl ym mhocedi pobl. Ac mae hynny'n cynnwys y pecyn costau byw o £330 miliwn.

Mae gennych un dull pwysig y cyfeiriwyd ato eisoes, a fyddai’n effeithio'n uniongyrchol ar sefyllfa pobl ar unwaith, sef gorfodi i renti yn y sector preifat gael eu rhewi a gosod moratoriwm ar droi pobl allan yn y sector rhentu preifat. Ni fyddai hynny’n arwain at unrhyw ganlyniadau cyllidol i Lywodraeth Cymru ond byddai’n arwain at ganlyniadau enfawr i lawer iawn o deuluoedd sy’n ei chael hi’n anodd ar hyn o bryd.

Wel, credaf ei bod yn bwysig, fel y dywedodd y Prif Weinidog ddoe ar y pwynt hwn, fod rhenti yn cael eu rhewi yn y sector cyhoeddus yma yng Nghymru tan ddiwedd mis Mawrth. Mae'r rhain yn bethau hollbwysig ar gyfer estyn allan ar faterion rhent, a byddwn yn mynd i'r afael â hwy wrth gwrs. Ond mae rhewi rhenti eisoes yn digwydd. O edrych ar ein pecyn costau byw o £330 miliwn—[Torri ar draws.]

Mae'n ddrwg gennyf, a wnaiff y Gweinidog—? [Anghlywadwy.] Roeddwn yn cyfeirio at orfodi rhenti i gael eu rhewi yn y sector preifat. Nid yw hynny wedi’i orfodi eto gan Lywodraeth Cymru, ac ni fyddai’n arwain at unrhyw ganlyniadau cyllidol, ond byddai’n arwain at ganlyniadau enfawr a buddiol i deuluoedd.

Wel, hynny yw, rwy'n dweud wrth arweinydd Plaid Cymru, rwy'n credu bod hyn yn ymwneud â sut y gallwn gael cymorth i gefnogi ein gwasanaethau cyhoeddus, gan nad oes unrhyw arwydd ein bod yn mynd i gael unrhyw gymorth gan Lywodraeth y DU ddydd Gwener ar ffurf camau gweithredu i gefnogi gwasanaethau cyhoeddus. A dweud y gwir, wrth gwrs, golyga hynny ein bod yn mynd i weld effaith gyrydol iawn ar ein cyllidebau, gan gynnwys cyllidebau ein hawdurdodau lleol wrth gwrs, sy'n golygu nad yw arian yn mynd i fynd mor bell ag yr arferai fynd.

Rwy'n siŵr y byddech yn ymuno â ni fel Llywodraeth Cymru i alw ar Lywodraeth y DU i uwchraddio cyllid ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus fel y gallwn fynd i'r afael â llawer o'r materion hyn yn ogystal ag edrych ar yr holl opsiynau a chyfleoedd sy'n codi. Ond rwy'n gobeithio y gwnewch chi dderbyn hefyd mai’r hyn a wnawn yw rhoi arian ym mhocedi dinasyddion Cymru: y taliad costau byw o £150 i bob cartref; y £15 miliwn ychwanegol mewn cronfeydd cymorth dewisol; ac wrth gwrs, cynllun cymorth tanwydd y gaeaf, y £200 yr ydym wedi ymestyn cymhwysedd ar ei gyfer yn eang, fel y gwyddoch. Credaf ei bod yn bwysig—[Torri ar draws.] Nid wyf am dderbyn ymyriad arall oherwydd yr amser. Mae'n bwysig ein bod yn nodi ar goedd unwaith eto ein bod wedi ehangu'r cymhwysedd, ac yn amlwg, mae hynny'n mynd i fod yn wirioneddol bwysig er mwyn cyrraedd y 400,000 a allai fod yn gymwys wrth i'r cynllun ddechrau ddydd Llun. Rwy'n gobeithio y bydd pawb ohonoch yn cydnabod hynny ac yn rhannu hynny gyda’ch etholwyr gan ei fod bellach yn cynnwys credydau treth plant; credyd pensiwn, y bu galw amdano ar draws y Siambr; mae'n cynnwys y lwfans byw i bobl anabl; taliadau annibyniaeth personol; y lwfans gweini; y lwfans gofalwr; y lwfans cyflogaeth a chymorth a'r budd-dal analluogrwydd. Bydd hwn yn fudd-dal Cymreig, ac rwy'n gobeithio y bydd y Siambr gyfan yn ein cefnogi i ddarparu'r arian hwn.

Felly, rydym yn gwneud llawer iawn mewn perthynas â'n system fudd-daliadau yng Nghymru, un pwynt mynediad, y siarter fudd-daliadau yr ydym yn ei datblygu, gan gydnabod hefyd fod hyn mor hanfodol; mae’n flaenoriaeth hollbwysig i Lywodraeth Cymru. Rydym wedi sefydlu is-bwyllgor Cabinet ar gostau byw, fe wnaethom gyfarfod heddiw, a bydd yn cryfhau ein holl ymyriadau gyda'n partneriaid. Felly, lle gallwn, byddwn yn gwneud mwy ac yn archwilio pob opsiwn a chyfle. Bydd llawer o drafod ynglŷn â hyn: beth y gallwn ei wneud a sut y byddwn yn darparu'r £1.6 biliwn o gyllid gwerthfawr Llywodraeth Cymru i fynd i’r afael â’r argyfwng costau byw. Ond bydd yn golygu gweithio gyda llywodraeth leol; bydd yn golygu gweithio gyda'r trydydd sector; cyfarfod â Sefydliad Bevan, fel y gwneuthum yr wythnos hon; y Grŵp Gweithredu ar Dlodi Plant; National Energy Action; ein comisiynwyr; TUC Cymru. Ond yn anad dim, rydym yn parhau i alw ar Lywodraeth y DU i ddefnyddio’r pwerau sydd ganddi hi a hi yn unig i ddarparu’r cymorth ychwanegol brys sydd ei angen.

Galwaf ar Luke Fletcher i ymateb i'r ddadl.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch i’r Aelodau a’r Gweinidog a gyfrannodd at y ddadl hon. Heddiw, rydym wedi clywed llawer o ystadegau, ffigurau a chyfrifon sy’n nodi graddau brawychus yr argyfwng costau byw, ond ni all dim o hyn gyfleu na disgrifio effaith yr amddifadedd a’r tlodi hwn ar y rhai sy’n ei brofi. Mae mwy na phedwar o bob 10 oedolyn yng Nghymru—sef 43 y cant o oedolion yng Nghymru—wedi dweud bod eu sefyllfa ariannol bresennol wedi cael effaith negyddol ar eu hiechyd meddwl, gyda 30 y cant yn dweud bod eu sefyllfa ariannol bresennol wedi cael effaith negyddol ar eu hiechyd corfforol. Mae tlodi'n lladd. Nid oes dianc rhag y ffaith honno. Ac wrth inni fynd i mewn i'r gaeaf hwn, rwy'n ofnus iawn—yn ofnus iawn—gan wybod beth y mae pobl yn mynd i fod yn ei wynebu. Pobl dda. Pobl nad ydynt yn haeddu hyn. Y bobl y tyfais i fyny gyda hwy. Y bobl rwy'n poeni amdanynt. A all unrhyw un ohonom—unrhyw un ohonom—ddweud yn onest ein bod yn cynrychioli’r bobl os nad ydym yn symud mynyddoedd i ddatrys yr argyfwng hwn?

Mae'n rhaid inni weithredu'n gyflym ac yn radical, a dyna pam na fyddwn yn cefnogi’r gwelliannau a gyflwynwyd gan y Llywodraeth a’r Torïaid. A dweud y gwir, nid ydynt yn ddim mwy na gwelliannau hunanlongyfarchol. Ond dyma'r realiti: nid yw canmol eich hunain yn ddigon da, oherwydd hyd yn oed gyda phopeth sy'n cael ei gyflwyno a'i wneud, mae pobl yn dal i'w chael hi'n anodd. Mae etholwyr yn dod atom yn ddyddiol. Dywedodd un o fy etholwyr: 'Bûm yn gweithio ac yn gweithio ac yn gweithio drwy gydol y pandemig. Cafodd y bonws ei dalu i mi fel cyflog. Collais fy nghredyd cynhwysol i gyd. Mae'r ychydig fonws a oedd yn weddill wedi diflannu yn sgil cost syfrdanol petrol a bwyd, a'r cyfan er mwyn imi allu parhau i weithio er mwyn parhau i oroesi.' Un arall: 'Gweithwyr gofal ydym ni. Cawsom y taliad bonws i weithwyr gofal cymdeithasol. I ni, roedd hynny'n golygu bod £800 yn cael ei dynnu o'n credyd cynhwysol, a daeth ein cymorth gyda'r dreth gyngor i ben. Rydym yn dal i fod heb fwyd, heb arian, heb drydan. Rydym yn gweithio mor galed i ofalu am bobl. Ai peth fel hyn yw 'help'?'

Wrth edrych ymlaen at ddydd Gwener, mae'n mynd i fod yn adeg dyngedfennol i gynifer o bobl—adeg pan fyddant naill ai'n cael rhywfaint o dawelwch meddwl neu ddim byd o gwbl. Ac mae'n rhaid imi ddweud, nid wyf yn hyderus iawn ynglŷn â dydd Gwener nesaf. Ymddengys mai'r cyfan a gawn yw'r un hen sbwriel marchnad rydd, economi ryddfrydol yr ydym bob amser wedi'i gael o ochr arall y Siambr, nad yw'n gwneud dim—dim byd o gwbl—i bobl ddosbarth gweithiol. [Torri ar draws.] Ewch yn eich blaen.

Rwyf wedi eistedd yma'n gwrando ar y ddadl hon am yr awr ddiwethaf gyda diddordeb, a dim ond unwaith gan Carolyn Thomas y clywais gyfeiriad at ryfel Vladimir Putin yn erbyn Rwsia, ac yn enwedig gyda'r geiriau iasoer gan Arlywydd Rwsia y bore yma, yn rhoi coed ar dân y rhyfel eto gydag Wcráin ac yn creu tensiynau gyda'r gorllewin. Felly, onid ydych yn barod i wneud unrhyw gyfeiriad o gwbl at y rhyfel rhwng Rwsia ac Wcráin am yr hyn sy'n digwydd, neu a ydych yn mynd i ddefnyddio'r awr gyfan i ladd ar Lywodraeth y DU?

Iawn, wel, mae'n amlwg nad oeddech yn gwrando'n ddigon da, Gareth, gan fod Sioned wedi crybwyll hynny yn ei chyfraniad. Rwyf fi am ddweud wrthych am roi'r gorau i wyro'r sgwrs drwy'r amser. Rydym wedi gweld Prif Weinidog y DU yn dadlau o blaid economeg o'r brig i lawr, toriadau treth, cael gwared ar y cap ar fonysau bancwyr, a gyda llaw, dim treth ffawdelw o gwbl ar gwmnïau ynni, sy’n gwneud biliynau wrth i filiau pobl godi—biliynau, maent yn gwneud arian fel slecs—ac yn lle hynny, rydych chi'n disgwyl i'r bobl dalu. Calliwch. Er mwyn Duw, calliwch. Ni allaf oddef unrhyw un sy'n dal i ddadlau o ddifrif o blaid economeg o'r brig i lawr ar hyn o bryd. Nid yw erioed wedi gweithio, ac ni fydd byth yn gweithio.

Yr hyn yr hoffwn ei ddweud wrth Lywodraeth Cymru yn wyneb yr elyniaeth gynyddol tuag at bobl ddosbarth gweithiol gan Lywodraeth y DU yw gwnewch y peth iawn. Mae ymateb y Llywodraeth i rai o’r polisïau a gynigiwyd gan Blaid Cymru wedi bod yn gwbl syfrdanol. Ai dyma gyflwr sosialaeth radical yng Nghymru? Amharodrwydd i rewi rhenti a gwahardd troi allan yn y sector preifat yng Nghymru, lle mae cynigion i helpu pobl bob amser yn ennyn y cwestiwn 'Sut y bwriadwch dalu amdanynt?' Nid dyna iaith sosialaeth. Dyna iaith y dosbarth rheolaethol, pobl sydd wedi derbyn ideoleg cyni, boed yn anymwybodol neu'n ymwybodol. I aralleirio, blaenoriaethau yw iaith sosialaeth, ac yn anad dim, fel llawer o’r Aelodau Llafur yn y Siambr hon, a bod yn deg, fy mlaenoriaeth i yw’r bobl, a diogelu'r bobl rhag yr argyfwng costau byw—y bobl sy'n ffynnu pan fydd Llywodraeth yn gofalu amdanynt, ac sy'n dioddef pan nad yw'n gwneud hynny. Bydd hwn yn bandemig o fath hollol wahanol. Er bod maint yr argyfwng yn golygu ei fod yn effeithio ar bron bawb yn ein cymdeithas, mae'n gwbl ddinistriol i'n pobl dlotaf a mwyaf agored i niwed.

Rydym eisoes wedi clywed sut yr effeithir yn anghymesur ar blant a phobl ifanc yng Nghymru, ynghyd â phobl anabl a rhentwyr. Mae mwy nag un o bob pedwar o deuluoedd un rhiant sydd â phlant ifanc yn cael trafferth fforddio pethau bob dydd—nid moethau, ond hanfodion bob dydd.

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Wrth gwrs.

A fyddech chi hefyd yn cytuno mai'r peth hawsaf i'w wneud, mae'n debyg, a'r peth y mae angen ei wneud ar unwaith, yw rhoi diwedd ar daliadau sefydlog? Mae pobl yn rhoi £10, y maent wedi cymryd wythnos i'w gynilo, yn y mesurydd, ac mae chwarter i draean ohono eisoes wedi mynd ar daliadau sefydlog pan nad oeddent yn defnyddio'r ynni. Mae hynny'n syml. Ni ddylai orfod costio unrhyw beth i’r Llywodraeth. Gallent ei ychwanegu at gost ynni, ond byddai hynny’n helpu pobl dlawd yn fwy na dim arall.

Da iawn, Mike. Un peth arall i'w ychwanegu at y rhestr o ofynion y mae Plaid Cymru yn gofyn amdanynt.

Rwyf am gloi gyda hyn. Mewn seminar a gefais yn y brifysgol gyda Richard Wyn Jones, dywedodd yn gellweirus efallai y dylai fod cerflun o Thatcher y tu allan i'r Senedd—fe ofynnaf i'r Aelodau fod yn amyneddgar gyda mi ar hyn. [Chwerthin.] Heb os, roedd Thatcher yn ffactor a gyfrannodd at dderbyn datganoli yng Nghymru a sefydlu’r lle hwn oherwydd yr uffern lwyr y rhoddodd Llywodraeth y DU bobl ddosbarth gweithiol drwyddi yn ystod ei phrifweinidogaeth. Nid oedd ganddynt Senedd bryd hynny, ond mae gennym un bellach. Ac er y byddwn yn galw ar Lywodraeth y DU i dynnu ei bys allan, yn yr un modd, byddwn yn dweud yr un peth wrth Lywodraeth Cymru. Os na fyddant yn gweithredu, Llywodraeth y DU, hynny yw, yr unig beth sy'n mynd i amddiffyn pobl Cymru yw’r lle hwn. Cefnogwch ein galwadau, a gadewch inni fwrw ymlaen â'r gwaith.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes. Gohiriwn y bleidlais ar y cynnig tan y cyfnod pleidleisio. 

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.