Symudwn ymlaen yn awr at y datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a’r Seilwaith: polisi a deddfwriaeth yr amgylchedd hanesyddol. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Seilwaith i wneud y datganiad—Ken Skates.

Diolch, Dirprwy Lywydd dros dro. Ychydig dros flwyddyn yn ôl, cafodd y ddeddfwriaeth gyntaf i Gymru yn unig ar yr amgylchedd hanesyddol Gydsyniad Brenhinol a daeth yn gyfraith. Ers hynny, mae’r rhan fwyaf o Ddeddf yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru) 2016 wedi dod i rym, ac mae corff trawiadol o bolisïau, cyngor a chanllawiau arfer gorau ategol wedi cael eu cyhoeddi. Mae’n adeg briodol yn awr i bwyso a mesur yr hyn yr ydym wedi’i gyflawni ac edrych ymlaen at y dyfodol.

Mae Deddf 2016 wedi rhoi Cymru ar flaen y gad yn DU o ran diogelu a rheoli’r amgylchedd hanesyddol. Er enghraifft, yn dilyn cychwyn y darpariaethau perthnasol ar ddiwedd mis Mai, Cymru yn unig all hawlio cofnodion amgylchedd hanesyddol statudol ar gyfer pob ardal awdurdod leol. Maent yn darparu gwybodaeth hanfodol y mae ei hangen ar awdurdodau lleol, datblygwyr ac eraill i wneud penderfyniadau cytbwys ar reoli’r amgylchedd hanesyddol. Maent hefyd yn chwarae rhan bwysig wrth helpu pobl i ddysgu mwy am yr amgylchedd hanesyddol lleol ac ymgysylltu ag ef. Mae’r ddeddfwriaeth wedi rhoi dyfodol sefydlog i’r cofnodion hanfodol hyn ac mae eu pwysigrwydd wedi cael ei danlinellu gan ganllawiau statudol ar gyfer cyrff cyhoeddus.

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

Mae Cymru hefyd bellach yn ymfalchïo yn yr unig restr statudol o enwau lleoedd hanesyddol yn y DU, ac efallai hyd yn oed y byd. Roedd y rhestr yn cynnwys bron 350,000 o gofnodion pan gafodd ei lansio ddechrau mis Mai. Bydd yn codi ymwybyddiaeth y cyhoedd o bwysigrwydd yr elfennau hyn o’n treftadaeth genedlaethol ac yn annog eu defnydd parhaus gan unigolion a chyrff cyhoeddus. Mae cyfarwyddiadau penodol ar y defnydd o’r rhestr wrth enwi ac ailenwi strydoedd ac eiddo wedi cael eu cynnwys mewn canllawiau statudol. Rydym hefyd yn arwain y ffordd drwy wneud y prosesau ar gyfer cofrestru cofeb neu restru adeilad yn fwy agored, yn fwy tryloyw ac atebol. Rhaid ymgynghori â pherchnogion a deiliaid yn ffurfiol yn awr cyn gwneud dynodiad, ac, yn bwysig iawn, mae safleoedd hanesyddol dan warchodaeth yn ystod y cyfnod hwn o ymgynghori. Mae perchnogion hefyd wedi cael yr hawl i ofyn am adolygiad o’r penderfyniad hwnnw, a fyddai’n cael ei wneud gan yr Arolygiaeth Gynllunio. Mae Deddf 2016 hefyd wedi darparu amrywiaeth o offer newydd neu wedi’i fireinio i roi mwy o warchodaeth i’n hasedau hanesyddol gwerthfawr. Er enghraifft, rydym wedi ei gwneud yn haws i awdurdodau cynllunio lleol wneud gwaith brys ar adeiladau rhestredig sydd wedi dirywio ac, yn hollbwysig, rydym wedi gostwng y risg ariannol trwy wneud unrhyw gostau yn bridiant tir lleol. Rydym wedi cau bylchau mewn deddfwriaeth bresennol a oedd yn llesteirio ymdrechion i erlyn unigolion oedd yn niweidio henebion cofrestredig yn ddifrifol trwy waith heb awdurdod neu ddinistrio maleisus.

Wrth gwrs, mae’n llawer gwell atal difrod yn y lle cyntaf. Felly rydym wedi datblygu adnodd newydd ar y we ochr yn ochr â’r ddeddfwriaeth, Cof Cymru—Asedau Hanesyddol Cenedlaethol Cymru, i roi gwybodaeth awdurdodol am ddim i berchnogion, deiliaid ac aelodau’r cyhoedd am ddisgrifiad, lleoliad a maint asedau hanesyddol dynodedig a chofrestredig ledled Cymru.

O gychwyn y broses ddeddfwriaethol, roeddem yn cydnabod y byddai angen i Ddeddf 2016 gael ei hategu gan bolisi a chyngor cynllunio cyfredol ar gyfer yr amgylchedd hanesyddol. Roedd hyn yn adlewyrchu nid yn unig ddarpariaethau’r Ddeddf ond hefyd athroniaeth ac ymarfer cadwraeth presennol. Rwyf wedi gweithio gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Amgylchedd a Materion Gwledig i gynhyrchu pennod amgylchedd hanesyddol ddiwygiedig ar gyfer Polisi Cynllunio Cymru, a’r nodyn cyngor technegol cyntaf, neu TAN, ar gyfer amgylchedd hanesyddol Cymru. Mae TAN 24 yn ymdrin â phob agwedd ar y gwaith o reoli’r amgylchedd hanesyddol o fewn y system gynllunio ac mae wedi disodli nifer o gylchlythyrau’r Swyddfa Gymreig sydd wedi dyddio. Mae’r mesurau hyn yn cael eu hategu gan ganllawiau arfer gorau a fydd yn helpu awdurdodau lleol, y trydydd sector, datblygwyr a pherchnogion a deiliaid i reoli’r amgylchedd hanesyddol yn ofalus ac yn gynaliadwy er budd cenedlaethau’r presennol a’r dyfodol. Ymddangosodd y naw teitl cyntaf ym mis Mai ac maent ar gael ar wefan Cadw. Maent yn cynnwys rheoli safleoedd treftadaeth y byd a pharciau a gerddi hanesyddol, a hefyd maent yn rhoi cyngor ar baratoi rhestrau o asedau hanesyddol o ddiddordeb lleol arbennig, ac, wrth gwrs, ar fynd i’r afael ag adeiladau rhestredig mewn perygl.

Er y gallwn fod yn falch o’n llwyddiannau yn y flwyddyn ers i Ddeddf yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru) ddod i rym, mae gwaith i’w wneud o hyd. Yn ystod hynt y ddeddfwriaeth, mynegwyd pryder ar draws y Siambr am adeiladau rhestredig a adawyd i ddadfeilio. Arweiniodd hyn at welliant a fydd yn rhoi pwerau i awdurdodau lleol gymryd camau ychwanegol i sicrhau bod adeiladau o’r fath yn cael eu diogelu’n briodol. Fodd bynnag, rhaid i unrhyw reoliadau yr ydym yn eu cyflwyno fod yn wirioneddol ddefnyddiol i awdurdodau lleol a chyfrannu’n gadarnhaol at ddatrys yr heriau cymhleth a gyflwynir gan adeiladau rhestredig yn dadfeilio. Felly, rydym wedi comisiynu ymchwil a fydd yn darparu sylfaen dystiolaeth gadarn ar gyfer ein cynigion ar gyfer rheoliadau. Mae hwn yn gyfle i ddod o hyd i’r ffordd ymlaen ar gyfer nifer o adeiladau sy’n difetha ein cymunedau. Ond bydd angen mewnbwn rhanddeiliaid ar draws y sector amgylchedd hanesyddol i lunio deddfwriaeth effeithiol.

Mae darpariaethau’r Ddeddf ar gyfer cytundebau partneriaeth treftadaeth hefyd yn aros i’w cychwyn. Bydd y cytundebau, sydd wedi cael eu croesawu â brwdfrydedd yn y sector, yn cefnogi rheolaeth tymor hir cyson ar henebion cofrestredig ac adeiladau rhestredig. Byddant o fudd i berchnogion ac awdurdodau cydsynio drwy ymgorffori’r caniatâd angenrheidiol ar gyfer gwaith arferol y cytunwyd arno. Gan y bydd y cytundebau hyn yn para am nifer o flynyddoedd, mae’n bwysig bod y rheoliadau a’r canllawiau wedi cael eu sefydlu yn dda ac yn ymarferol. Felly, rydym yn chwilio am bartneriaid ar gyfer cynlluniau peilot i lywio cynnydd pellach.

Mae gwaith ar y gweill i ddod â’r gofrestr statudol o barciau a gerddi hanesyddol i rym. Gwnaed adolygiad o ffiniau’r bron i 400 o barciau a gerddi ar y gofrestr anstatudol bresennol. Bydd holl berchnogion a deiliaid parciau a gerddi hanesyddol cofrestredig hysbys yn cael gwybod am ffiniau ardaloedd a gofrestrwyd yn ystod gweddill 2017, ac yn gynnar yn 2018. Unwaith y mae’r broses hysbysu wedi ei chwblhau, bydd y gofrestr statudol yn dod i rym.

Yn olaf, rydym yn dod i ddarpariaethau’r Ddeddf ar gyfer y panel ymgynghorol ar gyfer amgylchedd hanesyddol Cymru. Bydd Aelodau’r Cynulliad yn cofio, ar ddiwedd y flwyddyn ddiwethaf, fe wnes i gynnull grŵp llywio Cymru Hanesyddol i gynnal adolygiad o wasanaethau treftadaeth yng Nghymru. Yn dilyn eu hargymhellion, gofynnais am achos busnes yn archwilio’r dewisiadau ar gyfer trefniadau llywodraethu yn y dyfodol ar gyfer Cadw, gan gynnwys goblygiadau deddfwriaethol posibl. Hyd nes y byddaf wedi cael yr achos busnes ac wedi cymryd penderfyniad ar ddyfodol Cadw, byddai’n rhy fuan ystyried y trefniadau manwl ar gyfer y panel cynghori.

Yn ystod y craffu ar yr hyn a oedd yn Fil amgylchedd hanesyddol ar y pryd, mynegodd llawer yma eu dymuniad i atgyfnerthu’r ddeddfwriaeth ar gyfer yr amgylchedd hanesyddol er mwyn sicrhau un corff dwyieithog o gyfreithiau i Gymru a fyddai ar gael ac yn ddealladwy i ymarferwyr a’r cyhoedd fel ei gilydd. Felly, rwyf wrth fy modd, mewn tystiolaeth ddiweddar i’r Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol, bod y Cwnsler Cyffredinol wedi nodi’r ddeddfwriaeth amgylchedd hanesyddol fel peilot addas ar gyfer rhaglen uchelgeisiol Llywodraeth Cymru i atgyfnerthu a chodeiddio’r gyfraith i Gymru. Gan adeiladu ar y gwaith a wnaed gennym eisoes, mae hwn yn gyfle cyffrous i wneud Cymru yn destun eiddigedd gwledydd y DU.

Bydd y gweithgaredd a amlinellais yma heddiw yn darparu sylfaen gydlynol ar gyfer gwell diogelwch a rheolaeth yr amgylchedd hanesyddol ar gyfer y cenedlaethau i ddod. Mae’n cydnabod y cyfraniad sylweddol y mae’r amgylchedd hanesyddol yn ei wneud i’r economi, ffyniant ein cenedl a lles ei dinasyddion, a’i bwysigrwydd wrth feithrin ansawdd lle a balchder a chydnerthedd cymunedau.

A gaf i ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ddatganiad y prynhawn yma? Fel yr eglura datganiad heddiw, mae’r rhan fwyaf o Ddeddf yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru) 2016 bellach mewn grym, ac, yn dilyn cychwyn y ddarpariaeth berthnasol ar ddiwedd mis Mai, mae gan Gymru gofnodion amgylchedd hanesyddol statudol i bob ardal awdurdod leol. Wrth gwrs, dylai’r cofnodion hyn helpu i gyflwyno mwy o dryloywder ac atebolrwydd mewn penderfyniadau a wneir ar yr amgylchedd hanesyddol, a byddant yn arfau pwysig ar gyfer awdurdodau lleol a rhanddeiliaid eraill i ddatblygu rheolaeth gynaliadwy ar yr amgylchedd hanesyddol.

Yn awr, mae creu’r rhestri hyn wedi arwain at gynyddu baich gwaith yr awdurdodau lleol yn y maes hwn, ac mae cost i dalu am hyn yn naturiol. Felly, a all Ysgrifennydd y Cabinet ddweud wrthym a fu unrhyw wthio yn ôl gan awdurdodau lleol ynghylch paratoi rhestrau o asedau hanesyddol o ddiddordeb lleol arbennig, yn enwedig y gost o wneud hyn? Efallai y gallai ddweud wrthym hefyd pa drafodaethau a fu rhyngddo â Chymdeithas y Gyfraith, a Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, am yr adolygiad o ffurflenni chwilio awdurdodau lleol, a ddefnyddir yn gyffredin mewn trawsgludo, er mwyn sicrhau bod ceisiadau am chwiliadau o’r cofrestri amrywiol yn weithdrefn safonol ac nad ydynt yn gost ychwanegol?

Yn awr, mae cynghorau wedi gwneud darpariaethau yn eu cyllidebau i ddefnyddio rhai o’u pwerau newydd i wneud gwaith ar adeilad pan nad yw’r perchennog wedi gwneud hynny, dan amgylchiadau brys ac amgylchiadau nad ydynt yn rhai brys. Er fy mod yn sylweddoli y gall fod braidd yn gynnar i ofyn am asesiad o’r pwerau hynny, o ystyried mai dim ond ym mis Mai y daeth i rym, byddwn yn ddiolchgar, fodd bynnag, pe gallai Ysgrifennydd y Cabinet nodi sut mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu monitro’r defnydd o’r pwerau hyn. Os na fydd y pwerau hyn yn cael eu defnyddio, yna mae angen inni fod yn glir a yw hynny oherwydd y sefyllfa ariannol y gallai rhai awdurdodau lleol eu cael eu hunain ynddi. Nodaf fod datganiad heddiw yn tynnu sylw at y ffaith y gall awdurdodau cynllunio wneud gwaith brys drwy wneud unrhyw gostau yn bridiant tir lleol. Mae hwn yn gam sylweddol ymlaen wrth fynd i’r afael ag adeiladau rhestredig sy’n dirywio, ac efallai y gallai Ysgrifennydd y Cabinet sôn ychydig mwy wrthym am y pridiannau tir hyn a sut y gellir eu defnyddio i helpu i adennill costau sy’n gysylltiedig â gwaith brys. Yn wir, a allai Ysgrifennydd y Cabinet ddarparu asesiad cychwynnol o’r pridiannau tir lleol, ac a ydynt wedi bod yn effeithiol wrth fynd i’r afael â gwaith brys ar unrhyw adeiladau rhestredig a esgeuluswyd hyd yn hyn?

Wrth gwrs, mae’n hanfodol bod Deddf yr amgylchedd hanesyddol yn cael ei chefnogi gan y cyngor polisi cynllunio mwyaf perthnasol a diweddar, ac rwy’n falch o weld y gwaith sydd wedi ei wneud gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Amgylchedd a Materion Gwledig wrth ddatblygu pennod amgylchedd hanesyddol ddiwygiedig ar gyfer ‘Polisi Cynllunio Cymru’. Mae’r nodyn cyngor technegol cyntaf ar gyfer amgylchedd hanesyddol Cymru, TAN 24, yn rhoi arweiniad ar sut y mae’r system gynllunio yn ystyried yr amgylchedd hanesyddol yn ystod paratoi’r cynllun datblygu a gwneud penderfyniadau ar geisiadau cynllunio ac adeiladau rhestredig. Fodd bynnag, mae’n bwysig bod y nodyn cyngor technegol yn cael ei adolygu’n gyson er mwyn sicrhau ei effeithiolrwydd. Felly, gan hynny, a all Ysgrifennydd y Cabinet ddweud wrthym pa mor aml y bydd y canllawiau cynllunio yn cael eu diweddaru, a pha effaith fydd hyn yn ei chael ar awdurdodau cynllunio, yn enwedig mewn cysylltiad â cheisiadau cynllunio dadleuol?

Yn awr, rwy’n deall y bydd Llywodraeth Cymru yn llunio cofrestr statudol ar gyfer parciau a gerddi hanesyddol, a fydd yn sicr o helpu perchnogion, awdurdodau cynllunio lleol, a rhanddeiliaid eraill, i ofalu am y safleoedd mewn ffordd llawer mwy gwybodus. Felly, efallai y gall Ysgrifennydd y Cabinet ddweud wrthym ychydig mwy am yr adolygiad o ffiniau’r parciau a’r gerddi hynny yng Nghymru, a rhoi rhai amserlenni o ran pryd y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu gweld y gofrestr statudol hon yn dod i rym.

Mae datganiad heddiw yn cyfeirio hefyd at drefniadau llywodraethu gwasanaethau treftadaeth, ac rwy’n deall bod Ysgrifennydd y Cabinet yn dal i ystyried gweithredu yn y maes penodol hwn. Deallaf fod cryn dipyn o waith yn dal i fod yn digwydd ar hyn. Ond efallai y gallai Ysgrifennydd y Cabinet roi syniad o’r amserlenni y mae’n eu hystyried wrth fynd i’r afael â threfniadau llywodraethu, fel y gall Aelodau ddeall yn well pan fydd y panel ymgynghorol statudol ar gyfer amgylchedd hanesyddol Cymru yn cael ei sefydlu’n llawn.

Llywydd, a gaf i unwaith eto ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ddatganiad y prynhawn yma, yn diweddaru’r Aelodau o ran y llwybr a ddilynir gan Lywodraeth Cymru yn y maes hwn? Efallai y gallai Ysgrifennydd y Cabinet nodi pa rannau o Ddeddf yr amgylchedd hanesyddol sydd eto i ddod i rym, a dweud wrthym pa fath o amserlen sydd ynghlwm â sicrhau bod pob agwedd ar y Ddeddf yn cael ei gweithredu’n llawn? Ac, yn olaf, mae Ysgrifennydd y Cabinet yn ymwybodol o’m diddordeb i mewn cofebion rhyfel, ac felly efallai y gallaf gael rhywfaint o wybodaeth ganddo am sut y mae’r Ddeddf hon, a pholisi cyffredinol Llywodraeth Cymru yn y maes hwn, yn gwarchod cofebion rhyfel yn well ar draws Cymru. Mae mor bwysig bod canllawiau’n cael eu datblygu i helpu awdurdodau lleol a’r holl randdeiliaid i reoli amgylchedd hanesyddol Cymru yn ofalus ac yn gynaliadwy er budd cenedlaethau’r presennol a’r dyfodol. Edrychaf ymlaen at graffu ar Lywodraeth Cymru yn y maes hwn i ddiogelu a chefnogi ein safleoedd hanesyddol yn well ar gyfer y dyfodol. Diolch.

Hoffwn ddiolch i Paul Davies am ei gyfraniad ac am ei gwestiynau, ac, yn wir, yr holl Aelodau yn y Siambr, am y diddordeb brwd sydd wedi cael ei ddangos yn natblygiad y ddeddfwriaeth hon dros gyfnod eithaf hir o amser ac am eu diddordeb parhaus yn y pwnc dan sylw.

Mae’r amgylchedd hanesyddol yn hanfodol bwysig, nid yn unig i falchder cenedlaethol a chymunedol, ond hefyd i’r economi. Fel y dywedais yn fy natganiad, mae’n cyflogi mwy na 40,000 o bobl, mae’n hynod bwysig i’r sector twristiaeth, gan gyfrannu oddeutu £900 miliwn i’r economi bob blwyddyn, ac, felly, mae’n iawn ac yn briodol ein bod yn sicrhau bod diogelu a hyrwyddo’r amgylchedd hanesyddol yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru.

Rydw i’n mynd i fynd i’r afael yn gyntaf oll â’r cwestiwn sy’n ymwneud â gallu llywodraeth leol, oherwydd, wrth gwrs, mae hyn yn hanfodol bwysig wrth gyflwyno'r darpariaethau o fewn deddfwriaeth yn llwyddiannus. Rwy’n cydnabod bod pwysau difrifol ar lywodraeth leol, ac, yn benodol, ar feysydd anstatudol o ddarpariaethau gwasanaethau, megis cadwraeth, nid yn unig yma yng Nghymru, ond ar draws y DU. Ac mae’r pwysau hynny yn debygol o barhau; ni fyddant yn gwella, o ystyried y lefel debygol o ostyngiadau gwariant ar draws y sector cyhoeddus. A dyna pam y sefydlais y grŵp gorchwyl a gorffen, a arweinir gan Cadw a Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, i ystyried cydnerthedd a hefyd allu gwasanaethau cadwraeth ledled Cymru, ac i nodi opsiynau ar gyfer cydweithredu mewn ymateb i faterion megis cysondeb y cyngor y gellir ei gynnig, amseroldeb wrth wneud penderfyniadau, mynd i’r afael ag adeiladau sydd mewn perygl, a hefyd y gallu i ddefnyddio pwerau newydd.

Dydw i ddim yn ymwybodol o unrhyw wthio’n ôl gan lywodraeth leol i Ddeddf yr amgylchedd hanesyddol. Fodd bynnag, rwy’n benderfynol o sicrhau bod gan lywodraeth leol yr offer, yr arbenigedd, a’r gallu i ddiogelu’r amgylchedd hanesyddol yn gywir ac yn gyflawn. Mae’n un o’r rhesymau pam yr wyf yn credu ei bod yn bwysig bod darpariaeth ranbarthol yn cael ei hystyried o ran cadwraeth, ac mae hynny’n rhywbeth yr wyf yn gwybod bod fy ffrind a’m cydweithiwr Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol yn awyddus i fynd ar ei drywydd ac i’w hyrwyddo.

Rwy’n cadw mewn cysylltiad ynghylch y cwestiwn o gofnodion amgylchedd hanesyddol, sydd weithiau’n cael eu cyfuno’n â rhestrau o ddiddordeb lleol. Mae’r cofnodion amgylchedd hanesyddol yn gofnod amgylchedd hanesyddol statudol sy’n bodoli yn y DU, yr unig gofnodion hanesyddol sy’n bodoli yn y Deyrnas Unedig. Mae pedair ymddiriedolaeth archeolegol ranbarthol yng Nghymru yn cyflawni’r ddyletswydd o lunio a chadw’r rhain yn gyfredol, yn hytrach na’r awdurdodau lleol. Ac mae’r ymddiriedolaethau archeolegol hynny, sy’n cael eu cefnogi gan Lywodraeth Cymru, rhaid i mi ddweud, yn gwneud gwaith eithriadol o ran sicrhau bod y cofnodion yn cael eu cynnal a’u cadw’n briodol a’u cadw’n briodol gyfredol. Maent ar gael drwy wefan Archwilio, a sefydlwyd yn benodol ar gyfer cofnodion amgylchedd hanesyddol. Ac mae’r holl gofnodion newydd a grëwyd ar ôl 1 Ebrill 2016 ar gael yn ddwyieithog.

I gefnogi hyn, cyhoeddwyd canllawiau statudol ar gofnodion yr amgylchedd hanesyddol ar gyfer awdurdodau lleol a pharciau cenedlaethol, a hefyd ar gyfer Cyfoeth Naturiol Cymru, a bydd Comisiwn Brenhinol Henebion Cymru yn monitro’r safonau a hefyd lefelau gwasanaeth y cofnodion amgylchedd hanesyddol. Mae hynny er mwyn sicrhau eu bod yn cael eu cynnal a’u monitro gan yr ymddiriedolaethau hynny sy’n gyfrifol amdanynt yn gyson. Bydd hefyd yn cynnwys cydlynu a dilysu archwiliadau, ar gylch pum mlynedd.

Gofynnodd yr Aelod hefyd am adeiladau ac, yn benodol, adeiladau sydd mewn perygl, ac a yw awdurdodau lleol ar hyn o bryd yn defnyddio’r pwerau newydd sydd ar gael iddynt ar gyfer gwaith brys. Nid oes ateb syml ar gyfer ymdrin ag adeiladau mewn perygl. Ond rydym wedi cefnogi awdurdodau lleol wrth baratoi cofrestri adeiladau sydd mewn perygl. A chyhoeddwyd canllawiau newydd ar fynd i’r afael â threftadaeth sydd mewn perygl, a rheoli newid i adeiladau rhestredig, ar 31 Mai, ar yr un diwrnod ag y daeth y darpariaethau sy’n ymwneud â gwaith brys ar adeiladau rhestredig i rym, gan roi pwerau ychwanegol i awdurdodau lleol. Ond rwy’n cydnabod bod llawer mwy i’w wneud. Felly, mae’r ddarpariaeth ar gyfer cyflwyno hysbysiadau cadwraeth yn Neddf yr amgylchedd hanesyddol rwy’n credu hefyd yn gyfle i ddatblygu mesurau newydd i fynd i’r afael â’r heriau anhydrin yn aml a achosir gan adeiladau rhestredig yn dadfeilio.

Ond, yn benodol o ran gwaith brys, mae awdurdodau cynllunio lleol yn aml yn cael eu rhwystro rhag defnyddio’r pwerau sydd ganddynt gan y posibilrwydd o gymhlethdodau cyfreithiol a, hyd yn oed yn fwy felly, y posibilrwydd o golled ariannol. Mae Deddf 2016 wedi gwneud y defnydd o waith brys yn haws drwy ei ymestyn i unrhyw adeilad rhestredig, ar yr amod nad yw’n ymyrryd yn afresymol â defnydd preswyl, ac mae hefyd yn lleihau’r risg ariannol trwy wneud unrhyw gostau a geir yn bridiannau tir lleol y mae modd, fel y nododd yr aelod, godi llog arnynt nes y byddant wedi’u hadfer yn llwyr.

Rwy’n credu ei bod yn rhy gynnar asesu a yw hyn wedi bod yn llwyddiannus. Mae cynlluniau ar waith, Llywydd, i gasglu data o bob rhan o’r darpariaethau yn y Ddeddf ac i lywio gwerthusiad ffurfiol o’r Ddeddf. Rhagwelir y bydd yn bum mlynedd cyn y bydd digon o ddata ar gael i fesur a yw’r Ddeddf a’r mesurau cysylltiedig wedi gwneud gwahaniaeth i warchod a rheoli’r amgylchedd hanesyddol. Mae hynny'r un mor berthnasol i effeithiolrwydd TAN 24, a gododd yr Aelod hefyd.

Yna, o ran Cymru Hanesyddol a gwaith y grŵp llywio, mae fy swyddogion wrthi’n datblygu achos busnes ar gyfer newid o fewn Cadw. Bydd hynny’n ystyried yr opsiynau ar gyfer dyfodol Cadw, gan gynnwys ystyried unrhyw welliannau y gellir eu gwneud i’r status quo. Ond, beth bynnag yw’r canlyniad, bydd hefyd yn tynnu sylw at yr arferion gorau, a fydd yn helpu i lunio dyfodol y sefydliad. Rwy’n credu ei bod yn rhy gynnar i ddweud ymlaen llaw a fydd angen unrhyw newid deddfwriaethol, ond, os oes ei angen, yna bydd hyn, wrth gwrs, yn ei dro yn effeithio ar yr amserlen ar gyfer cyflwyno a’r corff cynghori y siaradais amdano.

Cododd yr Aelod gwestiynau ynghylch parciau a gerddi hanesyddol—yn benodol, pryd y byddaf yn rhagweld y gofrestr statudol yn dod i rym. O ystyried bod Cadw wrthi’n ymgysylltu â pherchnogion a deiliaid, yn eu hysbysu, ac y bydd y gwaith hwn yn parhau tan ddechrau 2018, rwy’n rhagweld y bydd y gofrestr yn dod i rym yn ystod yr haf y flwyddyn nesaf. O ran unrhyw newidiadau i’r ffiniau, mae perchnogion a deiliaid parciau cofrestredig a gerddi hanesyddol yn cael eu hysbysu yn y flwyddyn gyfredol.

Rydw i’n mynd i symud ymlaen i sôn am ddarpariaethau eraill y gofynnodd yr Aelod amdanynt—darpariaethau neu fesurau sydd heb eu cyflwyno eto. Mae angen gwaith o hyd ar gytundebau partneriaeth treftadaeth. Mae hynny oherwydd ein bod eisiau gwneud yn siŵr eu bod yn cael eu datblygu ar sail tystiolaeth gadarn. Felly, rydym yn chwilio am bartneriaid a all gymryd rhan mewn cynlluniau peilot i sicrhau bod cytundebau partneriaeth treftadaeth yn effeithiol. Cawsant groeso eang o fewn y sector, ond, er mwyn gwneud yn siŵr eu bod yn gweithredu’n llwyddiannus iawn, rwy’n credu ei bod yn bwysig ein bod yn cael y partneriaid cywir i ddatblygu cynlluniau peilot y gallwn seilio cytundebau yn y dyfodol arnynt.

Hefyd, roedd meysydd eraill o waith a amlinellais lle mae ymdrech bellach i gael ei gwneud i sicrhau y gellir cyflwyno’r Ddeddf yn llawn. Mae’r gwaith hwn yn cynnwys rhai o’r pwyntiau a godais yn fy natganiad ynghylch y pwerau sydd ar gael i awdurdodau lleol o ran dadfeilio adeiladau rhestredig lle mae perchnogion wedi caniatáu o bosibl yn fwriadol i adeiladau rhestredig ddadfeilio. Amlinellais sut y byddai’n rhaid i reoliadau fod yn wirioneddol ddefnyddiol i awdurdodau lleol a gwneud cyfraniad cadarnhaol i ddatrys yr heriau a gyflwynir i awdurdodau lleol, ac felly mae angen sail dystiolaeth gadarn o hyd ar gyfer y darn penodol hwnnw o waith.

Fel y dywedais, rydym hefyd yn credu y bydd angen mewnbwn rhanddeiliaid ar draws y sector amgylchedd hanesyddol i lunio deddfwriaeth effeithiol os yw am gael ei chyflwyno.

A allaf i ddiolch i’r Ysgrifennydd Cabinet am ei ddatganiad ar bolisi a deddfwriaeth yr amgylchedd hanesyddol. Mae nifer o’r pwyntiau eisoes wedi cael eu crybwyll gan Paul Davies, felly ni wnaf ailadrodd, ond mi fuaswn i yn pwyso ychydig bach yn rhagor. Rydych chi’n dweud yn fan hyn, ar yr ail dudalen, mater rydych chi wedi’i grybwyll eisoes: rydych chi wedi’i gwneud hi’n haws i awdurdodau cynllunio lleol i ymgymryd â gwaith mewn argyfwng lle mae yna adeiladau wedi’u rhestri sydd yn gwaethygu yn eu cyflwr, felly. Mae hynny’n iawn am waith argyfyngus. Beth am y gwaith yna sydd yn llai nag argyfyngus, ond yn angenrheidiol, serch hynny, i godi adeilad unwaith eto yn ôl i safon gweladwy digonol, fel y Palace Theatre yn Abertawe, er enghraifft? Mae gwaith angenrheidiol angen ei wneud. Buaswn i ddim yn ei alw fe’n ‘mewn argyfwng’, ond mae angen ei wneud. Mae angen pwerau cryfach ar gynghorau lleol nag sydd ar gael ar hyn o bryd i weithredu yn hyn o beth. Nid wyf yn gwybod os ydy Ysgrifennydd y Cabinet eisiau ymhelaethu ar hynny: lle mae’r angen yn llai nag argyfyngus, ond mae e’n angen, serch hynny. Achos mae rhai o’r adeiladau yma’n gallu bod yn embaras yn lleol.

Troi at beth sydd yn fy niddori i’n naturiol ydy enwau lleol hanesyddol yn y datganiad yma, gan gofio bod cadw enwau lleol hanesyddol yn hanfodol bwysig. Fel rydych chi wedi crybwyll, mae Rhan 4 o Ddeddf yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru) 2016 yn crybwyll

‘llunio rhestr o enwau lleoedd hanesyddol yng Nghymru’, sydd wedi digwydd. Mae’r wefan, fel rydych chi wedi dweud, yn rhestru dros 350,000 o enwau lleoedd hanesyddol Cymru, gan ymgyfuno’r gwahanol ffurfiau a sillafiad o’r lleoedd dros amser. Tra dylid croesawu’r fath adnodd, rhaid pwysleisio nad yw’r rhestr yn sicrhau unrhyw amddiffyniad cyfreithiol o enwau lleoedd hanesyddol ein gwlad. Ar ddiwedd y dydd, dim ond rhestr ydy hi. Rydym ni’n parhau i wynebu sefyllfa lle nad oes unrhyw ddiogelwch i enwau lleoedd hanesyddol Cymru. Mae’r diffyg diogelwch statudol hyn yn warthus wrth ystyried pwysigrwydd yr enwau hyn yng nghyd-destun treftadaeth ac hanes ein gwlad. Heb reoleiddio statudol, bydd peryg go iawn i nifer o’r enwau hyn a gofnodir ar y rhestr o enwau lleoedd hanesyddol wirioneddol fod yn ddim mwy na hanesyddol eu hunain, wrth i’r enwau byw hyn gael eu newid a’u hanghofio.

Efallai i’r Ysgrifennydd Cabinet gofio fy ymgais i i ddod â Bil gerbron ar ddiogelu enwau lleoedd hanesyddol Cymru yn ôl ym mis Mawrth. Bydd yn cofio o’r memorandwm esboniadol i’r Bil hwnnw—ac rydw i’n dyfynnu—pwysigrwydd cadw enwau fel mater amgylcheddol hanesyddol:

‘Mae enwau lleoedd hanesyddol yn dystiolaeth werthfawr o ran hanes cymdeithasol, diwylliannol ac ieithyddol. Mae enwau aneddiadau, tai a ffermydd, caeau a nodweddion naturiol yn darparu gwybodaeth am arferion amaethyddol y presennol a’r gorffennol, diwydiannau lleol, sut mae’r dirwedd wedi newid a chymunedau’r presennol a’r gorffennol. Maent yn dystiolaeth o ddatblygiad treftadaeth ieithyddol gyfoethog—yn Gymraeg, yn Saesneg ac mewn ieithoedd eraill.’

Llawer o ieithoedd eraill: enwau Lladin; Eingl-Sacsonaidd; Llychlynnaidd; Ffrengig; Normanaidd; Saesneg—llawer mwy. Bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn cofio’r ddadl o fis Mawrth. Mae yna enghreifftiau pellach o golli enwau, wrth gwrs: ‘Maes-llwch’ ym Mhowys yn troi yn ‘Foyles’; ‘Cwm Cneifion’ yn Eryri yn troi yn ‘Nameless Cwm’. Dan amodau Deddf yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru) 2016, nid oes dim byd pendant yn atal y newid enwau lleoedd hyn; gallai dal ddigwydd. Gellid dadlau bod gwendid y Ddeddf i amddiffyn yr enwau hyn yn bygwth elfen hollbwysig o’n hamgylchfyd hanesyddol. Cafodd Bil mis Mawrth eleni ei wrthod, fel rydych chi’n gwybod, oherwydd gwnaethoch chi bleidleisio yn ei erbyn o, er bod cefnogaeth selog yn y gymdeithas sifig i ddiogelu enwau lleoedd o du Cymdeithas Enwau Lleoedd Cymru, Mynyddoedd Pawb, Comisiynydd y Gymraeg, ac ymlaen. Nodoch chi, yn hytrach, Ysgrifennydd y Cabinet, eich bwriad, fel rydych chi’n cyhoeddi heddiw, i ehangu defnydd o restr enwau lleoedd a chyflwyno canllawiau yn unig, nid Deddf, ac rydw i’n dyfynnu o’ch datganiad y diwrnod yna yn ôl ym mis Mawrth:

‘bydd defnydd o’r rhestr o enwau lleoedd hanesyddol yn cael ei ystyried yn benodol. Yn gyffredinol, bydd y canllawiau hynny’n cyfarwyddo’r cyrff cyhoeddus hyn i ystyried y rhestr o enwau lleoedd hanesyddol wrth ystyried enwi ac ailenwi strydoedd, adeiladau a lleoedd eraill’.

Ystyried cyn eu diystyru. Sylwer o’i sylwadau mai’r angen i ystyried yn unig fyddai’r fath ganllawiau arfaethedig yn—

O bosibl mod i’n gorfod atgoffa’r Aelod taw cyfle i gwestiynu yr Ysgrifennydd Cabinet yw hyn. Diolch.

Ac mae’r cwestiwn yn dod ac mae yna un cwestiwn eisoes wedi dod, yn fy amddiffyniad, Llywydd.

Gofynnwch eich cwestiwn, Dai Lloyd.

Mae’n werth gwneud y pwyslais, o gofio taw ystyried yn unig mae’n rhaid i bobl wneud o’r rhestr faith o enwau hanesyddol, er mewn gwledydd eraill, megis Seland Newydd, mae yna ddiogelwch statudol—mae yna gyfraith yn diogelu enwau y Maori, er enghraifft—nid yn fan hyn. Felly’r cwestiwn: a ydych chi, Ysgrifennydd Cabinet, yn gallu rhoi eich llaw ar eich calon a dweud bod y gwelliannau rydych chi wedi eu cyflwyno i’r mesur yma yn ddigonol i sicrhau ein bod ni’n genedl sy’n cael ei chysylltu â ‘Cwm Cneifion’, yn hytrach na ‘Nameless Cwm’, neu a ydych chi’n credu eich bod chi wedi gwneud digon i ddiogelu ein hanes a’n treftadaeth ni ai peidio?

A gaf i ddiolch i Dai Lloyd am ei gyfraniad a’i gwestiynau? Rwy’n credu ei fod yn hollol gywir i godi’r mater o adeiladau sydd mewn perygl, ond nid o reidrwydd ag angen gwaith brys. Rwyf eisoes wedi amlinellu pam yr wyf yn credu nad oes unrhyw ateb syml ar gyfer ymdrin ag adeiladau sydd mewn perygl, boed hynny yn y tymor hir, y tymor canolig neu ar unwaith. Ond mae gan awdurdodau cynllunio lleol ar gyfer yr adeiladau hynny nad oes angen gwaith brys arnynt nifer o bwerau eisoes i helpu i fynd i’r afael ag adeiladau a esgeuluswyd, a hoffwn eu gweld yn defnyddio’r pwerau hyn yn fwy aml. Er enghraifft, gall adran 215 hysbysiadau o dan Ddeddf Cynllunio Gwlad a Thref 1990 ei gwneud yn ofynnol i berchennog ymgymryd ag amrywiaeth o waith i fynd i’r afael â chyflwr tir neu adeilad sy’n effeithio’n andwyol ar amwynder. Nid oes unrhyw reswm, yn fy marn i, pam na ellir defnyddio’r rhain yn fwy eang ar adeiladau rhestredig.

Ond mae’n bwysig cydnabod bod y mwyafrif helaeth, rwy’n credu—ac rwy’n siŵr y byddai’r Aelod yn cytuno â mi—o berchnogion adeiladau rhestredig yn cynnal ac yn rheoli newid i’w hadeiladau gyda gofal mawr, gyda balchder ac mewn modd sensitif iawn. Rwy’n credu mai’r hyn sy’n hanfodol yw ein bod yn meithrin, yn cefnogi ac yn annog pob un o berchnogion adeiladau rhestredig, sy’n aml yn rhai o’n cynghreiriaid mwyaf o ran gofalu am ein hadeiladau hanesyddol a drysorir, i fod yn meddu ar yr wybodaeth, y deallusrwydd a’r gefnogaeth sydd eu hangen i fod yn gyfrifol am yr adeiladau y maent yn geidwaid arnynt. Am y rheswm hwnnw, rydym wedi cynhyrchu naw dogfen sy’n ymwneud ag arfer gorau. Mae’r canllawiau yn cynnwys, ‘Rheoli Newid i Adeiladau Rhestredig yng Nghymru’. Mae teitlau pellach ar y gweill, ond rwy’n credu drwy becyn o fesurau o fewn y Ddeddf, byddwn yn annog mwy o gyfrifoldeb yn y gymdeithas sifil ar gyfer cynnal a chadw asedau hanesyddol.

Gwn fod gan yr Aelod ddiddordeb brwd iawn, ac rwy’n edmygu ei ddiddordeb, mewn rhestrau o enwau lleoedd hanesyddol. Gwn fod hwn wedi bod yn fater dadleuol. Mae wedi bod yn fater y mae llawer o’r Aelodau wedi siarad yn angerddol amdano droeon yn y Siambr, ac rwy’n parchu pob barn ar y mater pwysig iawn hwn. Mae’r Comisiwn Brenhinol ar Henebion Hynafol a Hanesyddol Cymru eisoes wedi ymrwymo i lunio a chynnal y rhestr, ac mae’r gwaith hwnnw yn cael ei wneud ar hyn o bryd. Rhaid i mi dalu teyrnged i’r comisiwn brenhinol am yr ymroddiad y mae wedi ei ddangos i’r ymdrech hon. Yn wir, mae aelod llawn amser o staff newydd ddechrau yn ei swydd yr wythnos hon, yn y comisiwn brenhinol, rwy’n credu, i guradu’r rhestr, er mwyn cynorthwyo gydag ymholiadau ac i hyrwyddo’r rhestr a phwysigrwydd enwau lleoedd hanesyddol. Mae’r rhestr yn sylweddol eisoes, yn cynnwys mwy na 350,000 o enwau lleoedd hanesyddol, a bydd yn ddiau yn tyfu yn gyflym iawn gan fod ymchwil yn ildio gwybodaeth newydd. Mae defnyddwyr y rhestr hefyd yn cael eu hannog i gyfrannu eu gwybodaeth eu hunain am enwau lleoedd. Nod y gwaith hwn, unwaith eto, yw datblygu diwylliant ac ymddygiad mwy cyfrifol ar draws Cymru, a mwy o barch, nid yn unig ar gyfer yr amgylchedd hanesyddol, ond yr enwau lleoedd sy’n cael eu priodoli i’n hasedau hanesyddol.

Nododd yr Aelod y canllawiau statudol, ‘Cofnodion yr Amgylchedd Hanesyddol yng Nghymru: Llunio a Defnyddio’. Mae’r rhain yn cyfarwyddo awdurdodau parciau lleol a chenedlaethol, a Chyfoeth Naturiol Cymru, i ystyried y rhestr wrth enwi neu ailenwi wrth ystyried enwi ac ailenwi strydoedd, eiddo a lleoedd eraill. Heb y rhestr a’r cofnodion amgylchedd hanesyddol hynny, sy’n aml yn sail i’r rhestr o enwau lleoedd hanesyddol, nid wyf yn credu y byddai awdurdodau lleol, awdurdodau parciau cenedlaethol neu Gyfoeth Naturiol Cymru mewn sefyllfa i allu gwneud sylwadau cytbwys. Yn awr, diolch byth, byddant mewn sefyllfa i wneud penderfyniadau cytbwys. Ar y canllawiau arfer gorau ar enwau lleoedd hanesyddol, wel, rwyf wedi gofyn i fy swyddogion yn Cadw ddechrau paratoi cyhoeddiad newydd ar enwau lleoedd hanesyddol yn rhan o’r canllawiau arfer gorau sy’n ategu’r Ddeddf. Bydd yn cael ei anelu at gynulleidfa eang i gyfleu pwysigrwydd enwau lleoedd hanesyddol i dreftadaeth Cymru, a hefyd i egluro beth mae’r rhestr yn ei gynnig i’r rhai sy’n cymryd rhan yn y gwaith o reoli’r dreftadaeth honno.

O ran y cwestiwn o ddiogelwch cyfreithiol enwau lleoedd hanesyddol, unwaith eto, mae hwn yn fater sydd wedi’i godi a’i drafod yn y Siambr droeon, ac rwy’n parchu barn yr Aelod a gwaith yr Aelod yn y maes penodol hwn. Cafodd opsiynau ar gyfer diogelwch cyfreithiol enwau lleoedd hanesyddol Cymru, rwy’n credu, eu hystyried yn drylwyr yn ystod hynt Deddf 2016. Byddai gwarchodaeth gyfreithiol ffurfiol yn gofyn am drefn ganiatâd fyddai’n gymhleth, byddai’n gostus ac yn anodd ei rhedeg, os nad yn amhosibl i’w gorfodi. Mae’r dull yr ydym wedi ystyried yn un—. Rwy’n parchu barn yr Aelodau ar y mater hwn, ond yn yr un modd rwy’n credu bod y dull yr ydym wedi’i gymryd yn gymesur ac, yn hollbwysig, yn un y gellir ei gyflawni. Mae’r rhestr yn cofnodi ein hetifeddiaeth gyfoethog o enwau lleoedd hanesyddol ar gyfer y dyfodol. Bydd hefyd yn codi ymwybyddiaeth y cyhoedd o’u pwysigrwydd fel elfennau annatod o hanes ein cenedl, gyda’r bwriad, fel yr amlinellwyd, o wella’r parch tuag at enwau lleoedd hanesyddol yng Nghymru. Bydd hyn, ynghyd â’r canllawiau statudol a gyhoeddwyd i gyrff cyhoeddus, yn fy marn i, yn annog y defnydd parhaus o enwau lleoedd hanesyddol mewn bywyd bob dydd.

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ddatganiad, ac a gaf i ddweud bod UKIP Cymru yn croesawu llawer o agweddau ar y ddeddfwriaeth hon? Yn benodol, bod y Llywodraeth yn gwneud y broses gofrestru ar gyfer henebion ac adeiladau yn fwy agored ac atebol. Rydym hefyd yn croesawu’r cynnig i roi perchnogion a deiliaid wrth wraidd y broses ymgynghori, gyda hawl i ofyn am adolygiad o benderfyniad gan yr Arolygiaeth Gynllunio. A all Ysgrifennydd y Cabinet gadarnhau y bydd y broses apelio hon yn cael ei hasesu yn annibynnol?

Unwaith eto, rydym yn nodi ac yn cefnogi ymchwil a gomisiynwyd ar yr heriau cymhleth a gyflwynir gan adeiladau rhestredig sy’n dadfeilio. Yn hyn o beth, a all Ysgrifennydd Cabinet os gwelwch yn dda gadarnhau y bydd yr ymchwil hon yn ystyried barn y rhai nad ydynt yn arbenigwyr a’r farn leol, yn ogystal â rhanddeiliaid ac awdurdodau lleol? Rydych hefyd wedi sôn yn eich datganiad am eich bwriad i sefydlu cofrestr statudol o barciau hanesyddol, ac rydych wedi rhoi yn gynharach ryw fath o amserlen o ran hynny i ni. Ond a allwch chi hefyd ddweud wrthym pa warchodaeth fydd y parciau hanesyddol hyn yn ei chael nes bydd y gofrestr ar waith?

Gallaf. A gaf i ddiolch i’r Aelod am ei gyfraniad a’i gwestiynau? Rwy’n cytuno mai fy mai i yw bod y gyfundrefn ganiatâd i restru henebion a rhestru adeiladau yn dryloyw, ei bod yn agored i graffu a’i bod yn dryloyw, ac am y rheswm hwnnw, rydym wedi ymdrechu i sicrhau bod gan y rhai a allai gael eu heffeithio gan gofrestru heneb neu restru adeilad y gallu i ofyn am adolygiad. Yn awr, mae’n gwbl hanfodol yn ei thro, fel yr amlinellwyd gan yr Aelod, bod y broses adolygu yn annibynnol. Felly, am y rheswm hwnnw, byddem yn disgwyl i’r Arolygiaeth Gynllunio wneud penderfyniad yn achos adolygiad i sicrhau bod annibyniaeth, a bod y cyfrifoldebau yn cael eu cadw’n ddiogel ar wahân i rai Cadw.

Cyn belled ag y mae’r ymgynghoriad ar y gwaith pellach sy’n mynd i gael ei wneud yn y cwestiwn, rwy’n meddwl fy mod i wedi amlinellu yn fy natganiad fy mod yn credu bod angen i ni ymgynghori mor eang ag y bo modd ar draws y sector, ac mae hynny’n cynnwys nid yn unig arbenigwyr, ond hefyd bobl y gellid effeithio arnynt. Rwy’n credu ei fod yn hollol hanfodol bod perchnogion a deiliaid adeiladau hanesyddol yn cael cyfle i gyfrannu at y ddadl, y drafodaeth ac, yn y pen draw, at ddeddfwriaeth pe digwydd iddi gael ei chyflwyno.

O ran gerddi a pharciau a’r rhestr o barciau a gerddi hanesyddol, rydym yn credu bod bron 400 o’r rhain yng Nghymru. Mae’r gwaith sydd wedi digwydd hyd yn hyn wedi cynnwys nifer fawr o berchnogion a deiliaid. Nod y rhestr yw sicrhau bod gennym gofnod hanesyddol sylweddol a chynhwysfawr o’r holl barciau a gerddi yng Nghymru. Mae gorfodaeth yn fater mwy anodd i ymdrin â hi oherwydd yn aml ni ellir cyflwyno gorfodaeth mewn modd cyflawn a theg i berchenogion. Rhaid cofio bod parciau a gerddi hanesyddol yn agored i newid yn yr hinsawdd ac na allant fod yn gyfrifol am ddigwyddiadau neu am ddirywiad parc neu ardd. Roedd hyn yn rhywbeth a ystyriwyd—trefn orfodi ac amddiffyn—ond ystyriwyd ei bod yn rhy anodd ei reoli mewn ffordd debyg i’r cynigion ar gyfer amddiffyniad cyfreithiol i enwau lleoedd hanesyddol. Mae gwneud yn siŵr bod rhywbeth yn gymesur ac yn ymarferol yn hanfodol, ond mewn cysylltiad â pharciau a gerddi hanesyddol, ystyriwyd efallai na fyddai modd cyflawni camau o’r fath.

Ar ddiwedd yr wythnos hon, Ysgrifennydd y Cabinet, byddaf yn teithio i ogledd fy etholaeth i. Yn wir, byddaf yn teithio i Harlech. Pan ddaw’n fater o drefnu cyfarfodydd neu unrhyw ddigwyddiadau eraill yn Harlech, mae lle naturiol y byddwn yn setlo arno sy’n gyfleus i’r ddwy ochr ac yn eithriadol o bwysig i’r ardal, ac wrth gwrs rwy’n siarad am gastell Harlech. Gwn fod y gymuned, fel fi, yn hynod ddiolchgar am fuddsoddiad £6 miliwn yn ddiweddar gan Lywodraeth Cymru yn y castell. O ganlyniad i hynny cafodd ei adfer i gyflwr da, ac mae bellach wedi denu dros 100,000 o ymwelwyr y llynedd, cynnydd o 35 y cant. Felly, mae’r diogelwch ychwanegol a roddir i leoedd o’r fath—henebion hanesyddol—yn hynod bwysig. Nid yn unig mae’n bwysig i warchod y strwythur corfforol, ond i les yr ardal leol. Fel y gwyddoch yn dda, mae’n safle treftadaeth y byd ac mae o fewn ardal gadwraeth gyfagos, mae’n safle o ddiddordeb gwyddonol arbennig, ac yn ardal o gadwraeth arbennig.

Felly, y cwestiwn sydd gennyf yw hyn: er ein bod yn gofalu am yr adeiladau a’r ardaloedd hynny ac yn cadw ac yn cyflwyno Deddfau sy’n eu diogelu, byddwch yn gwybod fwy neu lai o fewn yr un ôl troed â’r safle hwnnw mae gennym westy Dewi Sant, sydd bron â mynd â’i ben iddo. Byddai rhai yn hoffi ei weld yn syrthio i lawr yn fuan iawn. Mae’n debyg mai fy nghwestiwn i yw hwn: er ein bod yn rhoi’r holl fuddsoddiad i’r ardal, ac er ein bod yn rhoi llawer o warchodaeth i’r castell, mae’r cyfan yn cael ei ddifetha gan ei fod yn edrych dros yr hyn sydd bellach yn adeilad adfeiliedig. Ar ben hynny, wrth gwrs, mae ansicrwydd ynghylch safle’r coleg a hefyd y theatr. Ond rwy’n gwybod, Ysgrifennydd y Cabinet, eich bod wedi rhoi rhywfaint o arian i mewn i gyd-gyllido rhywfaint o waith adfywio, ac rwy’n meddwl tybed a fyddwch yn gallu dweud wrthyf faint oedd y buddsoddiad hwnnw. Rwy’n deall ac yn gwerthfawrogi eich bod yn siarad â Chyngor Gwynedd yn ceisio datrys rhai o’r problemau hyn, yn ogystal â Pharc Cenedlaethol Eryri. Ond rwyf hefyd yn meddwl tybed a ydych yn gallu cadarnhau, Ysgrifennydd y Cabinet, a ydych yn siarad â’ch cydweithiwr, Gweinidog y Gymraeg a Dysgu Gydol Oes, ynglŷn â dyfodol y coleg, y theatr a’r safle, ac felly pan fyddwn yn rhoi gwarchodaeth ac yn rhoi rhywfaint o fuddsoddiad sydd mewn gwirionedd yn sicrhau newid cadarnhaol, nad yw’n cael ei ddifetha gan y pethau y mae’n edrych drostynt.

A gaf i ddiolch i’r Aelod am ei chyfraniad ac am ei chwestiynau? Mae Joyce Watson yn hyrwyddwr gwych o gastell Harlech, yn hyrwyddwr mawr y rhanbarth, y dref ei hun, a hefyd yn bencampwr gwych o’r amgylchedd naturiol a thwristiaeth bywyd gwyllt, yr ydym hefyd yn gwybod sy’n cyfrannu’n enfawr at economi Cymru. Hoffwn hefyd dalu teyrnged i’r diddordeb brwd y mae Joyce Watson wedi’i ddangos i adfywio Harlech, sydd wedi cael ei sbarduno gan ein buddsoddiad sylweddol yn y castell.

Nododd yr Aelod yn iawn ein bod wedi cymeradwyo swm nid ansylweddol o arian yn ddiweddar i gefnogi adfywio pellach yn Harlech. Fy ngobaith yw y bydd yr awdurdod lleol yn gallu gweithio gyda rhanddeiliaid lleol, siopwyr ac arweinwyr cymunedol a grwpiau gweithredu i sicrhau bod y prosiectau iawn yn cael eu nodi ar gyfer gwaith â blaenoriaeth. A hoffwn weld sylw’n cael ei roi i rai o’r heriau mawr sy’n ymwneud ag asedau eraill yn yr ardal—gallai rhai eu disgrifio’n ‘ddolur llygad’—oherwydd rwy’n rhannu rhwystredigaeth yr Aelod ar rywfaint o’r dadfeilio sy’n amlwg heb fod ymhell oddi wrth y castell yr ydym wedi pwmpio miliynau o bunnoedd iddo.

O ganlyniad i’r buddsoddiad a wnaed yng nghastell Harlech, rydym wedi gweld cynnydd aruthrol yn nifer yr ymwelwyr. Tyfodd nifer yr ymwelwyr y llynedd 11.2 y cant, ac mae’r Aelod yn iawn; erbyn hyn cafwyd mwy na 100,000 o ymwelwyr i gyd. Dyna 8,000 o ymwelwyr ychwanegol sy’n talu, ac mae hynny, yn ei dro, yn golygu buddsoddiad yn ôl i mewn i safle Cadw. Ac mae’n werth nodi hefyd fod y bont newydd a gafodd ei gosod yn y castell wedi cael ei chydnabod—mae’n bont arobryn, ac mae wedi dod yn rhyw fath o nodwedd eiconig yn lleol. Mae prosiect gwella castell Harlech wedi bod yn llwyddiannus ac wedi derbyn gwobr diwylliant a threftadaeth RICS.

Fy marn i yw bod angen i ni sicrhau ein bod yn ystyried y ffaith bod y castell yn rhan o amgylchedd naturiol anhygoel. Nododd yr Aelod safle treftadaeth y byd a’r parc cenedlaethol fel cydrannau cyflenwol. Rydym wedi datblygu canllawiau ar gynnal a rheoli safleoedd treftadaeth y byd, er mwyn cyfrannu at waith grwpiau eraill sy’n cadw a hyrwyddo’r amgylchedd hanesyddol. Ond credaf, o ran Harlech yn benodol, ei bod yn hanfodol bod yr holl bartïon ar lefel leol iawn ac ar lefel gwaith awdurdod lleol at ei gilydd, yn goresgyn rhwystredigaethau domestig a allai fodoli, ac yn canolbwyntio ar yr un pwrpas o nodi’r heriau, eu goresgyn, a sicrhau y gellir cyflwyno adfywiad. Ac mae Llywodraeth Cymru yn hapus iawn i roi help llaw lle bo hynny’n bosibl.

Ac yn olaf, Rhianon Passmore.

Diolch, Llywydd. Hoffwn innau hefyd groesawu’n fawr y datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a’r Seilwaith. Hoffwn achub ar y cyfle hwn i ganmol y dull angerddol ac ymrwymedig o ymdrin â’r maes cyfrifoldeb pwysig hwn y mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi’i gymryd bob tro?

Mae Deddf yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru) 2016 yn ddarn pwysig o ddeddfwriaeth, a nodaf yn y datganiad fod Deddf 2016 yn cael ei chanmol yn briodol am ddarparu ystod o offer newydd neu offer sydd wedi’i fireinio i roi mwy o warchodaeth i’n hasedau hanesyddol gwerthfawr. Mae’r rhain yn asedau hanesyddol hollgynhwysol o fywyd Cymru ac, yn fy etholaeth i yn Islwyn, mae’r Navigation yng Nghrymlyn yn safle pwll glo Cymreig hanesyddol, eiconig a phwysig. Mae ymhlith y 10 adeilad Fictoraidd ac Edwardaidd sydd fwyaf mewn perygl yng Nghymru ac yn Lloegr, ac mae’r Navigation yn cynnwys nifer o adeiladau rhestredig.

Cefais fy nghalonogi o glywed yn eich datganiad, Ysgrifennydd y Cabinet, yr adnodd newydd ar y we Cof Cymru—Asedau Hanesyddol Cenedlaethol Cymru. Mae hwn yn rhoi gwybodaeth awdurdodol am ddim i berchnogion, deiliaid ac aelodau’r cyhoedd am ddisgrifiad, lleoliad a maint asedau hanesyddol dynodedig a chofrestredig ar draws Cymru. Rwyf wedi gwneud rhywfaint o waith cartref ac wedi ymweld â’r wefan ddefnyddiol hon, ac rwyf wrth fy modd o fod wedi gallu gweld yn glir yr adeiladau rhestredig amrywiol yn y Navigation, sy’n cynnwys y tŷ peiriant weindio, y tŷ ffan, gweithdai, storfeydd, baddondai pen pwll ac adeiladau allanol. Dyna 11 i gyd—pob un ohonynt yn rhestredig gradd II ac yn gofnod pwysig a hanesyddol i Gymru. A fyddai Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno â mi ei bod yn hanfodol bod Llywodraeth Cymru yn gwneud popeth o fewn ei gallu i sicrhau bod yr asedau hanesyddol pwysig hyn yn adrodd hanes ein cenedl a’u bod yn cael eu cadw ar gyfer cenedlaethau’r dyfodol, fel yr amlygwyd gan y Memo hanesyddol yn Nhrecelyn, sydd bellach yn cael ei ddefnyddio’n llawn ac yn hyfyw yn y gymuned? Rydym yn gwybod bod gofynion ariannu yn rhoi pwysau mawr arnom i gyd— £1.2 biliwn wedi ei ysgubo oddi ar gyllideb Cymru yn y toriadau diweddar gan y DU—ac rwy’n falch o glywed am y grant £250,000 gan Lywodraeth Cymru yn 2015 ar gyfer y pwll glo.

Rwyf am gofnodi fy ngwerthfawrogiad i Gyfeillion Navigation, sydd yn grŵp o wirfoddolwyr lleol angerddol, ymroddedig iawn sy’n cynnal ac yn rheoli’r safle hwn gyda’r nod o adfer y safle a’r adeiladau, er mwyn gallu eu defnyddio eto. Rwy’n rhannu’r nod hwn yn llwyr, ynghyd â gweld, yn y dyfodol agos, yr orsaf reilffordd yn cael ei hailgyflwyno yng Nghrymlyn, er mwyn agor ein cymunedau yn y Cymoedd.

Ysgrifennydd y Cabinet, sut mae egwyddorion a dibenion Deddf 2016—Deddf arloesol, yn fy marn i—a’r egwyddorion gorau dilynol, yn arwain, yn diogelu ac yn adfywio ein henebion hanesyddol pwysig megis y Navigation? Mae’n safle pwll glo lle bu fy nhad-cu a fy hynafiaid yn gweithio ynddo, ac sydd heddiw yn etifeddiaeth gadarn, ond yn araf ymddatod, o dreftadaeth ryngwladol, hanesyddol, diwylliannol a diwydiannol. Yn yr un modd, rhaid iddo chwarae rhan yn y weledigaeth Gymreig newydd ar gyfer cenedlaethau’r dyfodol i ddod.

A gaf i ddiolch i Rhianon Passmore am ei chyfraniad a thalu teyrnged i’w diddordeb brwd yn y pwnc hwn ers cael ei hethol i’r Cynulliad Cenedlaethol y llynedd? Mae hi’n angerddol, yn amlwg, am yr amgylchedd hanesyddol, ac yn arbennig yr asedau hanesyddol yn ei hetholaeth hi. Hoffwn hefyd dalu teyrnged i wirfoddolwyr y pwll glo. Rwy’n credu eu bod yn gwneud gwaith gwych. Nid yn unig maent yn arddangos un o’n hasedau hanesyddol pwysicaf yng Nghymru, ond maent hefyd yn gwneud yn siŵr ei fod yn cael ei gynnal mewn modd a fyddai, heb eu hymdrechion nhw, heb eu gwaith caled nhw, o bosibl yn adfeilio. Felly hoffwn ddiolch i iddynt am eu hymroddiad a’u hymrwymiad. Rwy’n edmygu’n fawr hefyd bod yr Aelod wedi cymryd amser i bori drwy ein hadnodd ar-lein. Rwy’n falch iawn ei bod hi’n ei ystyried yn adnodd effeithiol, ac rwy’n gobeithio y bydd hi’n rhannu ei phrofiad ag eraill. Os yw’n mynd i roi sgôr TripAdvisor iddo, gobeithio y bydd yn bum seren.

Rwy’n cytuno bod yn rhaid inni sicrhau ein bod yn adrodd hanes treftadaeth Cymru. Mae’n gwbl hanfodol ein bod yn parhau i ddehongli’r gorffennol gwych sydd gennym: hanes Cymru dros y milenia. Am y rheswm hwnnw, mae’n hanfodol ein bod yn cefnogi’r cynllun dehongli arloesol ledled Cymru. Credaf iddo fod yn gynllun hynod bwysig wrth ddwyn ynghyd agweddau niferus ein hamgylchedd hanesyddol a chreu naratif cymhellol ohonynt.

Diolch i’r Ysgrifennydd Cabinet.