Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Lesley Griffiths. 

Yr eitem nesaf, felly, yw dadl y Ceidwadwyr Cymreig, ac mae'r ddadl hon ar ymchwiliad cyhoeddus annibynnol i bandemig COVID-19 yng Nghymru. Galwaf ar Russell George i wneud y cynnig.

Cynnig NDM7871 Darren Millar

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn cefnogi ymgyrch COVID-19 Bereaved Families for Justice Cymru ar gyfer ymchwiliad cyhoeddus sy'n benodol i Gymru i'r ffordd y mae Llywodraeth Cymru wedi ymdrin â phandemig COVID-19.

2. Yn croesawu galwadau Comisiynydd Pobl Hŷn Cymru am ymchwiliad COVID-19 sy'n benodol i Gymru.

3. Yn nodi y bydd ymchwiliad COVID-19 a arweinir gan farnwr yn cael ei sefydlu erbyn diwedd y flwyddyn yn yr Alban.

4. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i gomisiynu ymchwiliad cyhoeddus annibynnol i bandemig COVID-19 yng Nghymru.

Cynigiwyd y cynnig.

Diolch, Lywydd. Rwy'n gwneud y cynnig y prynhawn yma yn enw fy nghyd-Aelod, Darren Millar. Heddiw, rwy'n falch o agor y ddadl hon ar y mater y mae'r Ceidwadwyr Cymreig wedi bod yn ei godi'n barhaus dros y 18 mis diwethaf. Galwasom yn gyntaf am ymchwiliad cyhoeddus annibynnol i'r ffordd yr ymdriniwyd â phandemig COVID-19 yng Nghymru, ac rydym yn dal i deimlo bod pobl Cymru sydd wedi colli anwyliaid i'r clefyd erchyll hwn yn haeddu gwybod pob manylyn ynglŷn â sut yr ymdriniwyd â'r pandemig yng Nghymru yn benodol. Yn wir, dylid taflu goleuni ar arferion a phenderfyniadau da a drwg.

Ers ein galwadau am ymchwiliad dros 18 mis yn ôl, gwrthodwyd y galwadau'n barhaus gan y Llywodraeth Lafur, er bod ein galwadau am ymchwiliad cyhoeddus penodol wedi'u hadleisio gan bleidiau gwleidyddol eraill—gyda Phlaid Cymru hefyd yn galw am ymchwiliad cyhoeddus yng Nghymru ers dros 18 mis—a chan weithwyr iechyd proffesiynol a chyrff eraill hefyd wrth gwrs. Ond yn bwysig, y teuluoedd mewn profedigaeth sydd â'r alwad hon. Yn anffodus, rydym wedi gweld 9,000 o bobl yn marw yng Nghymru o ganlyniad i COVID-19, ond y teuluoedd mewn profedigaeth sydd, yn anad dim, yn galw am ymchwiliad cyhoeddus sy'n benodol i Gymru. Rwyf o'r farn fod y bobl sydd wedi colli anwyliaid oherwydd COVID yn haeddu atebion, fel y mae'r bobl sydd wedi wynebu oedi cyn cael llawdriniaethau a phobl sydd wedi wynebu oedi cyn cael diagnosis o ganser, wrth gwrs, a gallai'r rhestr honno barhau. Yn ystod 18 mis cyntaf y pandemig, cafodd dros 50,000 o lawdriniaethau ac 1.3 miliwn o apwyntiadau eu canslo yn ysbytai Cymru.

Mae'r ffigurau'n pwysleisio'r pryderon fod costau'r cyfyngiadau symud yn ymestyn y tu hwnt i'r economi, ac maent yn symud i faes iechyd corfforol yn ogystal â meddyliol. Mae hyn yn atgyfnerthu'r neges hefyd pam ein bod angen ymchwiliad cyhoeddus sy'n benodol i Gymru. Ond mae'n tanlinellu'r anawsterau a gawsom yn GIG Cymru, gyda'r ôl-groniad hiraf o driniaethau yn hanes Cymru, gydag un o bob pump o bobl ar restr aros, yn anffodus. Gan fod iechyd wedi'i ddatganoli, mae llawer o benderfyniadau wedi'u gwneud yma yng Nghymru gan y Prif Weinidog. Mae Llywodraeth Cymru wedi gwneud penderfyniadau gwahanol ac wedi cymryd camau gwahanol i Lywodraethau mewn rhannau eraill o'r DU, a hynny'n gwbl briodol hefyd. Ond ar y cwestiwn hwnnw, byddwn yn dweud mai'r cwestiwn yma yw: pam? Pam y mae Llywodraeth Cymru yn amharod i gael ymchwiliad cyhoeddus sy'n benodol i Gymru, yn ogystal ag ymchwiliad cyhoeddus yn y DU? Pam yr amharodrwydd i gefnogi'r ddau ymchwiliad cyhoeddus?

Mae'r Llywodraeth Lafur wedi gohirio gwaith mewn dau faes arwyddocaol—profi mewn cartrefi gofal ac ap tracio ac olrhain y GIG. Ar ôl i Loegr gyflwyno profion torfol mewn cartrefi gofal yn ystod y don gyntaf yn 2020, dywedodd y Prif Weinidog na allai weld unrhyw werth mewn cyflwyno profion ar draws holl gartrefi gofal Cymru. Ceisiodd Cymru ddatblygu ei hap olrhain ei hun ym mis Ebrill y llynedd—gan golli amser hollbwysig, wrth gwrs, cyn penderfynu bod yn rhan o ap y DU ar 17 Mai. Ni welai Llywodraeth Cymru unrhyw werth ychwaith mewn cyflwyno masgiau wyneb gorfodol dros haf 2020, er gwaethaf cyngor, ffaith a allai fod wedi arwain at gyfradd uwch o haint yng Nghymru. Yn wir, ni chyflwynodd y Prif Weinidog fasgiau gorfodol tan fis Medi 2020. Felly, nid yw'n gyfrinach ychwaith wrth gwrs fod cyfradd yr heintiau a ddaliwyd yn ysbytai Cymru wedi bod yn uchel iawn. Credaf fod rhaid i Lywodraeth Cymru—y Llywodraeth Lafur yma—ateb cwestiynau difrifol am heintiau COVID-19 a ddaliwyd mewn ysbytai yn ystod y pandemig a dangos bod gwersi wedi'u dysgu—hoffwn ddweud ar gyfer pandemig yn y dyfodol, ond yn anffodus ar gyfer adegau fel yr adeg rydym ynddi yn awr.

Mae'n debygol neu'n bendant fod 27 y cant o'r bobl a fu farw o COVID-19 wedi dal COVID-19 ar wardiau ysbytai. Yn Hywel Dda, canfu un cais rhyddid gwybodaeth fod un o bob tri o bobl wedi marw o COVID-19 ar ôl dal yr haint mewn ysbyty. A dyma un rheswm pwysig pam fod angen ymchwiliad sy'n benodol i Gymru. Ac yn anffodus wrth gwrs, y tu ôl i bob ystadegyn a chanran, mae pobl go iawn a phobl sydd wedi marw a theuluoedd sy'n galaru.

Ac nid yn y sector iechyd yn unig y mae'r Llywodraeth wedi bod â rheolaeth a dyletswydd i ddiogelu. Yn fy marn i, mae oedi cyn cyhoeddi cynllun ar gyfer busnesau, er gwaethaf galwadau gan y Ceidwadwyr Cymreig, wedi bod yn fethiant arall gan y Llywodraeth hon. A gwelsom y ffordd ofnadwy y cyflwynwyd cam 3 y gronfa cadernid economaidd, a ataliwyd gwta 36 awr ar ôl agor oherwydd nifer y ceisiadau a ddaeth i law. Mae lletygarwch, wrth gwrs, wedi dioddef yn fawr oherwydd y pandemig a'r penderfyniadau a wnaed gan y Llywodraeth yma yng Nghymru. Dyna pam ein bod angen ymchwiliad penodol i Gymru.

Er bod y sylw ar yr amrywiolyn newydd, mae hefyd yn bwysig nad ydym yn anghofio'r nifer di-rif o benderfyniadau sydd wedi'u gwneud dros y ddwy flynedd ddiwethaf, penderfyniadau sy'n rhaid eu harchwilio. Mae'r Prif Weinidog wedi dweud yn barhaus, ac yn dal i ddweud, ei fod yn gwneud penderfyniadau yng Nghymru, ar gyfer Cymru, ac mae hynny'n iawn—yn briodol felly. Mae'n amheus pam nad yw am weld craffu'n digwydd ar y penderfyniadau a wneir yma. Ni ddylid caniatáu i'r Llywodraeth Lafur guddio y tu ôl i ymchwiliad cyhoeddus ar gyfer y DU gyfan. Mae arnaf ofn fod pobl Cymru yn haeddu gwell na gwleidyddiaeth bitw. Mae gan y Prif Weinidog un cyfle olaf i ddangos i'r genedl ei fod yn parchu datganoli ac yn derbyn atebolrwydd a ph'un a yw am wrthod atebion i'r rhai yr effeithiwyd arnynt gan y pandemig hwn. Edrychaf ymlaen at y cyfraniadau yn y ddadl hon gan y Ceidwadwyr Cymreig y prynhawn yma.

Rwyf am ddechrau gyda chyfaddefiad. Pan alwais i a fy nghyd-Aelodau Plaid Cymru am yr ymchwiliad cyhoeddus i’r pandemig yng Nghymru yn ystod misoedd cyntaf y pandemig, efallai na nodais rywbeth yn ddigon clir: pan nododd y Llywodraeth eu bod hwythau hefyd yn cefnogi ymchwiliad, tybiais yn anghywir eu bod hwy, fel finnau, yn cyfeirio at ymchwiliad penodol i Gymru. A phan eglurodd y Llywodraeth eu bod mewn gwirionedd yn cefnogi ymchwiliad ar gyfer y DU gyfan a chynnwys ystyriaeth o'r hyn a ddigwyddodd yng Nghymru fel rhan o'r ymchwiliad ar gyfer y DU gyfan yn unig, roeddwn yn meddwl i gychwyn fy mod wedi camglywed, ond nid oeddwn wedi camglywed. Eglurwyd yn ddiweddarach fod Llywodraeth Cymru yn cyfeirio at bennod, neu benodau, ar Gymru mewn darn o waith ar gyfer y DU gyfan. Pam y rhagdybiais hynny? Oherwydd yn fy meddwl i, roedd hi mor amlwg fod yn rhaid inni gael ymchwiliad sy'n ymroi'n llwyr i ystyried beth ddigwyddodd yma.

Dewisodd Cymru ddatganoli fel y gallem ddechrau ysgwyddo mwy o gyfrifoldeb am ein dyfodol ein hunain—i aeddfedu fel cenedl. Tyfodd y gefnogaeth gychwynnol fain honno o blaid sefydlu'r Cynulliad yn gefnogaeth aruthrol o blaid deddfu llawn. Bellach, mae gennym Senedd—Senedd Cymru, ac mae Llywodraeth a ffurfir ohoni'n cael y fraint o'n harwain drwy unrhyw gyfnodau anodd y gallem eu hwynebu fel cenedl.

Her COVID, wrth gwrs, yw'r her fwyaf o bell ffordd a wynebwyd gan unrhyw Lywodraeth Cymru, ac yn sicr, gallwn wneud rhai sylwadau cyffredinol am weithredoedd Llywodraeth Cymru wrth fynd i'r afael â'r her honno. Heb os, mae wedi bod o ddifrif ynglŷn â'i dyletswyddau. Mae wedi gwneud ei gorau gyda chywirdeb, yn fy marn i, i geisio cyflawni'r canlyniadau gorau i bobl Cymru. Yna, gallwn graffu ar elfennau penodol o'i gweithredoedd. Mae wedi gwneud llawer o bethau'n dda. Mae wedi gwneud camgymeriadau hefyd. Mae wedi gweithredu'n gyflym ar brydiau. Mae wedi llusgo'i thraed ar adegau eraill. Ar brydiau, mae wedi manteisio ar ein gallu i fod yn ystwyth fel cenedl fach. Ar adegau eraill, mae wedi methu achub ar rai cyfleoedd. Mae rhai pethau y byddem yn dymuno'u hailadrodd gyda mwy fyth o frwdfrydedd, pe baem yn wynebu her o'r fath eto, a phethau eraill, heb os, y byddem am eu hosgoi. Mae rhai penderfyniadau wedi achub bywydau, ac mae eraill wedi achosi risgiau diangen. Nawr, mae hynny oll, mewn sawl ffordd, yn anochel. Mae wedi bod yn oddeutu 21 mis o benderfyniadau anodd a phwysau di-baid ar y Llywodraeth ac ar Weinidogion, ond un peth nad oes unrhyw amheuaeth yn ei gylch yw bod yn rhaid inni ddysgu. Byddwn yn wynebu heriau tebyg eto. Rhai anoddach fyth, o bosibl. Efallai y bydd hynny yn ystod ein hoes ni, efallai na fydd, ond ni yw'r rhai, y funud hon, a all sicrhau ein bod yn gwneud popeth a allwn yn ein hymdrech i ddod o hyd i atebion.

Pan alwais i a fy nghyd-Aelodau Plaid Cymru am sefydlu ymchwiliad yn gynnar, dywedwyd wrthym y byddai'n tynnu sylw oddi ar y gwaith o fynd i'r afael â'r pandemig. Yr hyn sy'n tynnu sylw oddi ar yr ymdrech i sicrhau ein bod yn dysgu'r gwersi gorau posibl yw treigl amser. Fe wnaethom ddadlau y gellid penodi cadeirydd fan lleiaf. Efallai y gellid rhoi fframweithiau ar waith. Gellid dechrau casglu tystiolaeth tra bo'r atgofion yn dal i fod yn fyw, mewn amser real, mewn ffyrdd nad oeddent yn torri ar draws y gwaith o ymladd y pandemig. A dyma ni, yn wynebu ail Nadolig mewn pandemig, a thrwy gydgysylltu ein hunain ag ymchwiliad y DU, nid oes gennym amserlen o hyd. Nid oes gennym hanfodion ymchwiliad go iawn hyd yn oed. Mae'n parhau i fod yn ymrwymiad mewn egwyddor, tra bo cwestiynau go iawn heb eu hateb ynghylch cymaint o feysydd: profi, cartrefi gofal, ymyrraeth gynnar, cyfarpar diogelu personol, brechu, awyru, cau ysgolion, digwyddiadau mawr, ymweliadau â chartrefi gofal, y rhestr warchod, gwisgo masgiau, iechyd meddwl, cymorth economaidd a llawer mwy.

Bydd cyd-Aelodau ar draws y Siambr, rwy'n siŵr, yn canolbwyntio ar wahanol elfennau. Ym mhob un o'r meysydd hyn, ein profiadau: colli anwyliaid, dioddef afiechyd, gweithio ym maes iechyd a gofal a sectorau allweddol eraill, colli addysg, busnesau dan bwysau—digwyddodd y cyfan yng nghyd-destun penderfyniadau a wnaed yng Nghymru, a bydd persbectif yn allweddol os ydym am gael atebion gonest. Drwy ddiffiniad, ni fydd ymchwiliad y DU yn edrych ar bethau o bersbectif Cymreig. Efallai y bydd yn ystyried, o'r tu allan, yr hyn a ddigwyddodd yng Nghymru, ond ni fydd ganddo bersbectif Cymreig. Efallai y bydd yn ystyried y rhyngweithio rhwng penderfyniadau mewn gwahanol rannau o'r DU, ond ni fydd yn ystyried y rhyngweithio hwnnw o bersbectif Cymreig.

Lywydd, i gloi, byddwn yn cefnogi cynnig y Ceidwadwyr heddiw, er fy mod, ar yr un pryd, mae'n rhaid imi ddweud, yn gresynu'n fawr at natur gweithredoedd Llywodraeth Geidwadol y DU mewn perthynas â'r pandemig mewn cymaint o ffyrdd. Ac rydym yn gwrthod gwelliant Llywodraeth Cymru. Nid yw dweud eich bod wedi cael sicrwydd gan Lywodraeth y DU, eich bod wedi cael y sicrwydd rydych yn ei geisio gan Brif Weinidog y DU, yn ddigon da. Heb amheuaeth, mae'r ffordd y mae Prif Weinidog y DU ei hun wedi tanseilio ymddiriedaeth pobl drwy ei weithredoedd dro ar ôl tro, yn tanseilio ein hymddiriedaeth ni ymhellach y byddai ymchwiliad ar gyfer y DU gyfan yn rhoi'r ateb y mae Cymru'n chwilio amdano. Rydym bellach yn gwneud penderfyniadau drosom ein hunain yng Nghymru drwy Lywodraeth Cymru, a hynny'n briodol. Rydym yn croesawu hynny fel cenedl, ac mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru groesawu'r craffu mwyaf manwl.

Cyn galw Rhun ap Iorwerth, mi ddylwn fod wedi galw ar y Gweinidog iechyd i gyflwyno'n ffurfiol gwelliant 1 yn enw Lesley Griffiths.

Gwelliant 1—Lesley Griffiths

Dileu popeth a rhoi yn ei le:

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn nodi:

a) cyfarfodydd Prif Weinidog Cymru ag aelodau grŵp COVID-19 Bereaved Families for Justice Cymru,

b) ymchwiliad ar draws y DU ynghylch y pandemig a fydd yn ystyried y penderfyniadau a wnaed a’r camau a gafodd eu cymryd gan ac o fewn y pedair gwlad.

c) bydd ymchwiliad COVID-19 o dan arweiniad barnwr yn cael ei sefydlu erbyn diwedd y flwyddyn yn yr Alban.

2.Yn croesawu’r sicrwydd gan y Prif Weinidog y bydd ymchwiliad y DU yn cynnwys sylw priodol i Gymru.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Yn ffurfiol.

Diolch. Laura Jones i siarad nesaf.

Diolch. Lywydd, roedd Llywodraeth Cymru a Llywodraeth yr Alban yn dymuno ystwytho'u cyhyrau datganoli a gwneud eu penderfyniadau eu hunain mewn perthynas â'r pandemig hwn, felly dylai Llywodraeth Cymru fod yn barod i sefyll dros ei hegwyddorion a bod yn agored a derbyn craffu priodol ar y penderfyniadau hyn. Boed y penderfyniadau a wnaethant yn gywir neu'n anghywir, penderfyniadau'r Prif Weinidog hwn a Llywodraeth Cymru oeddent.

Bydd pob Aelod yn y Siambr hon wedi cael e-byst dirifedi yn nodi enghreifftiau o sut y mae penderfyniadau a wnaed gan y Llywodraeth hon yng Nghymru wedi effeithio ar fywydau eu hetholwyr a'u hanwyliaid, ond nid wyf am roi'r enghreifftiau hynny yn awr, gan nad ydym yn dadlau yma heddiw a oedd y penderfyniadau hynny'n gywir ai peidio. Yn syml iawn, rydym yn nodi wrth Lywodraeth Cymru fod cynnal ymchwiliad sy'n benodol i Gymru i'r penderfyniadau tyngedfennol a wnaethant nid yn unig yn angenrheidiol, ond mai dyna'r peth iawn i wneud. Mae peidio â dymuno cael ymchwiliad penodol i Gymru yn edrych fel pe bai gennych rywbeth i'w guddio, ac a dweud y gwir, mae'n sarhad ar y teuluoedd yng Nghymru sy'n chwilio am atebion. Mae'r Prif Weinidog a'r Llywodraeth yn gwneud anghyfiawnder drwy wrthod rhoi'r atebion hynny i bobl. Roedd Llywodraeth Cymru eisiau bod yn wahanol; cawsant gyfle i fod yn wahanol. Dylai'r Llywodraeth hon felly gynnal ei hymchwiliad cyhoeddus ei hun i'r modd yr ymdriniwyd â phandemig COVID-19 yng Nghymru.

Nid ydym yn galw am ymchwiliad i Gymru heb reswm; gwnawn hynny am mai dyna'r peth iawn i'w wneud. Mae angen ateb cwestiynau ynghylch y canlyniadau a ddeilliodd o weithredoedd Llywodraeth Cymru a chanfod pam mai yng Nghymru y gwelwyd y gyfradd farwolaethau COVID uchaf yn y DU. Mae'n ymwneud â'r ffordd y mae'r Llywodraeth hon yng Nghymru yn edrych ar wleidyddiaeth Cymru a'r Senedd hon mewn gwirionedd. A ydynt yn parchu'r sefydliad fel y maent yn ei honni, neu a ydynt yn credu bod y Senedd hon mor amherthnasol fel nad oes angen craffu arni'n drylwyr ac yn briodol? Ni allwn ddysgu o'r pandemig hwn oni bai ein bod yn craffu ar y penderfyniadau a wnaed gan y Llywodraeth hon. Nid ydym yn dysgu unrhyw beth o gladdu'r penderfyniadau hynny mewn ymchwiliad ar gyfer y DU gyfan.

Gwnaeth Llywodraeth Cymru benderfyniadau anodd ac ni fydd unrhyw un yn dadlau ynghylch pa mor anodd oedd rhai o'r penderfyniadau hynny. Ond hefyd, gellid dadlau bod Llywodraeth Cymru wedi gwneud penderfyniadau er mwyn bod yn wahanol i Lywodraeth y DU a dim mwy na hynny, gan chwarae gwleidyddiaeth bleidiol gyda'n bywydau. Mae'n hen bryd i Lywodraeth Cymru roi'r gorau i chwarae gwleidyddiaeth bleidiol, Lywydd, i ysgrifennu llythyrau amrywiol at Rif 10, a chyhoeddi'r hyn y dylent fod wedi'i wneud fisoedd yn ôl—y byddant yn cynnal ymchwiliad sy'n benodol i Gymru. Mae angen atebion ar Gymru. Diolch.

I gychwyn, byddwn yn dweud nad wyf yn amau ​​ymrwymiad y Gweinidogion a’r Prif Weinidog, a wynebodd amgylchiadau erchyll y llynedd. Ni ddylai hyn ymwneud ag ymosodiadau personol. Rwy'n mynd i ganolbwyntio ar fater penodol sydd, yn fy marn i, yn enghraifft o'r angen am ymchwiliad COVID sy'n benodol i Gymru.

Ar 27 Ebrill 2020, cysylltodd rheolwr cartref gofal â mi am ei bod yn credu bod preswylydd wedi dod â COVID i'w chartref gofal ar ôl bod yn yr ysbyty am reswm nad oedd yn gysylltiedig â COVID. Credai fod oddeutu 15 o breswylwyr wedi marw yn sgil cyflwyno COVID drwy'r llwybr hwn. Dywedodd nad oedd y claf wedi cael prawf am COVID cyn dychwelyd gan mai polisi Llywodraeth Cymru ar y pryd oedd peidio â phrofi pobl asymptomatig. Siaradais â rheolwyr cartrefi gofal eraill a oedd yn adrodd straeon tebyg. Roedd rhai ohonynt wedi gofyn i'w preswylwyr gael eu profi cyn dod yn ôl i mewn i'r cartref, ond gwrthodwyd eu ceisiadau. Roeddent yn dweud mai polisi Llywodraeth Cymru hyd at 23 Ebrill oedd nid yn unig peidio â phrofi pobl asymptomatig a oedd yn mynd o'r ysbyty i gartrefi gofal, ond i wrthod caniatáu profion, hyd yn oed pe gofynnid am brawf.

Ar 29 Ebrill, codais hyn yn y cwestiynau i’r Prif Weinidog, a dywedwyd wrthyf na chynhaliwyd y profion am nad oeddent yn cynnig unrhyw beth defnyddiol. Roedd hyn er gwaethaf y ffaith bod tystiolaeth wyddonol ar gael ar y pryd yn dangos bod cludwyr asymptomatig yn profi'n bositif os oedd ganddynt y feirws. Nawr, pan newidiodd y polisi hwnnw maes o law, nid y ffaith bod y dystiolaeth glinigol wedi newid oedd y rheswm a roddwyd, ond oherwydd bod y Llywodraeth yn cydnabod yr angen i roi hyder i bobl yn y sector. Y diwrnod wedyn, cafodd safbwynt y Llywodraeth ynghylch defnyddioldeb profi pobl asymptomatig ei wrth-ddweud gan y prif swyddog meddygol, a ddywedodd ei fod yn gwybod y gallent brofi’n bositif am COVID ac awgrymodd mai’r gwir reswm dros beidio â chynnal y profion oedd capasiti. Ac ar 1 Mai, dywedodd y Prif Weinidog, yn wir, fod yna ddiben profi pobl asymptomatig.

Ar 21 Mehefin, Lywydd, datgelodd WalesOnline fod 1,097 o bobl wedi'u hanfon o ysbytai i gartrefi gofal heb gael prawf tra bo'r polisi ar waith. Wrth ymateb i'r stori, rhoddodd y Prif Weinidog reswm newydd pam y newidiwyd y polisi. Meddai, ac rwy'n dyfynnu,

'Pan newidiodd y cyngor, fe wnaethom newid yr arfer.'

Roedd hyn yn gwrth-ddweud yr honiad cynharach na chafodd y polisi ei newid oherwydd newid yn y cyngor, ond ei fod wedi'i newid er mwyn rhoi hyder i'r sector. Y diwrnod wedyn, dywedodd y Gweinidog iechyd na chafwyd unrhyw farwolaethau yn sgil methiant i gynnal y profion hyn. Felly, roedd gennym y Prif Weinidog ar gofnod yn dweud nad oedd y polisi wedi'i newid oherwydd newid yn y cyngor, a'i fod wedi'i newid oherwydd newid yn y cyngor. Nawr, digwyddodd rhyw fath o gamgyfathrebu neu gamgysylltu, nid ydym yn gwybod beth. Rwy'n siŵr y byddai wedi bod yn anfwriadol. Ni fyddai unrhyw un wedi dewis i hynny ddigwydd, ond fe ddigwyddodd.

Gofynnais i Lywodraeth Cymru gyhoeddi'r cyngor a gawsant, ond fe wnaethant wrthod. Nid oes gennyf unrhyw rym gwysio a fyddai’n gorfodi ei gyhoeddi, ond byddai gan ymchwiliad swyddogol i Gymru'r grym hwnnw. Nid oes gennyf unrhyw hyder, Lywydd, y byddai ymchwiliad ar gyfer y DU yn rhoi ffocws haeddiannol i’r mater hwn. Ac mae'n haeddu ffocws, oherwydd bu farw pobl o ganlyniad i'r polisi—polisi nad oedd yn gwneud synnwyr o'r cychwyn, polisi na roddwyd cyfiawnhad clir drosto erioed, polisi lle rhoddwyd rhesymau gwrthgyferbyniol dros ei newid, polisi sy'n sicr yn golygu bod angen dysgu gwersi.

Nawr, hoffwn gofnodi eto nad oes dadl yma ynghylch aberth a gwaith anhygoel o galed y Gweinidogion, y gweision sifil na'r Prif Weinidog yn enwedig; roedd ei aberth ef yn eithriadol.

I gloi, nid oes angen i'r ddadl hon fod yn ymarfer annymunol mewn sgorio pwyntiau ynghylch yr hyn a ddigwyddodd mewn amgylchiadau erchyll, ond cafwyd prosesau nad oeddent yn gwneud synnwyr y llynedd—methiannau a arweiniodd at farwolaethau; teuluoedd, gan gynnwys fy un i, a gollodd anwyliaid a oedd yn byw mewn cartrefi gofal. Nid yw'n beth cyffyrddus i'w godi, ond byddai peidio â'i godi a pheidio â cheisio gwneud popeth a allwn i ddysgu o'r hyn a ddigwyddodd yn gamgymeriad trychinebus.

Ychydig iawn y gallaf fi fel Aelod neu unigolyn ei ychwanegu at y ddadl hon, felly os caf, Lywydd, hoffwn achub ar y cyfle i rannu stori fy etholwr, Robert Leyland. Roedd Robert, neu Bob i'w deulu a'i ffrindiau, yn un o lawer a fu farw yn ystod y pandemig, nid oherwydd COVID, ond oherwydd llu o fethiannau yn ymwneud â llywodraethiant ein gwasanaeth iechyd. Ysgrifennodd Jacqueline, gwraig Bob ers 23 mlynedd, ataf gyntaf rai wythnosau yn ôl, gan ddisgrifio'r gyfres dorcalonnus o ddigwyddiadau a arweiniodd at farwolaeth ei gŵr. Rhoddodd ganiatâd imi rannu stori Bob gyda chi heddiw.

Bob oedd yr unigolyn dewraf, cryfaf, mwyaf gwydn iddi ei adnabod. Yn wirfoddolwr cymunedol, mae Bob yn gadael nid yn unig Jacqueline, ond ei ddwy ferch hefyd. Fel cymaint o bobl, fodd bynnag, cafodd gam gan yr union system a oedd i fod i ofalu amdano. Yn y misoedd cyn ei farwolaeth, dioddefodd Bob lu o broblemau anadlol. Fodd bynnag, un ymgynghoriad ffôn yn unig—un yn unig—a gafodd gyda meddyg ymgynghorol anadlol. Canslwyd apwyntiad wyneb yn wyneb a oedd wedi'i drefnu ar gyfer mis Ebrill eleni, a threfnwyd apwyntiad ffôn arall. Serch hynny, ni dderbyniodd yr alwad honno, heb unrhyw esboniad pam. Wrth i gyflwr Bob barhau i ddirywio'n gyflym, ei wraig a frwydrodd iddo gael ei dderbyn i'r ysbyty. Roedd Bob wedi colli pedair stôn o bwysau, nid oedd yn gallu cerdded, ac roedd angen cyflenwad ocsigen arno i anadlu. Chwe diwrnod yn ddiweddarach, bu farw. Nodwyd mai prif achos ei farwolaeth oedd ffeibrosis yr ysgyfaint. Fodd bynnag, fel y dywed ei wraig, ni chafodd ei archwilio gan feddyg ymgynghorol anadlol. Pe bai Bob wedi cael ei archwilio gan arbenigwr, efallai y byddai wedi cael cynllun triniaeth effeithlon ac effeithiol, ni fyddai ei wraig yn weddw a byddai gan ei blant dad o hyd.

Yn anffodus, mae stori Bob yn debyg i stori cynifer o bobl eraill. Ni wnaed y penderfyniadau a arweiniodd at ei farwolaeth gan y staff ymroddedig a fu'n gweithio o amgylch y cloc i ofalu amdano; roeddent yn benderfyniadau a wnaed gan Lywodraeth Cymru a'i swyddogion, ac mae'n rhaid cael atebolrwydd am y penderfyniadau hyn. Dyna pam ei bod mor bwysig cael ymchwiliad cyhoeddus penodol i Gymru, lle gellir dwyn Llywodraeth Cymru i gyfrif am ei phenderfyniadau, yn rhai da a rhai gwael. Fel gyda phob Llywodraeth drwy gydol y pandemig, gwnaed penderfyniadau anodd, yn gyfeiliornus weithiau, ac o ganlyniad, fe gollwyd bywydau. Felly, rwy'n apelio, ar ran Bob, ar ran ei weddw, Jacqueline, a'u teulu, ac ar ran y nifer o deuluoedd ledled Cymru sydd wedi colli anwyliaid, eu bod yn cael y cyfle y byddai ymchwiliad COVID ar gyfer Cymru yn ei roi iddynt i rannu eu tystiolaeth ac i gael yr atebion y maent yn eu haeddu.

Rwyf am orffen drwy ddyfynnu Jacqueline yn uniongyrchol o'i llythyr:

'Nid yw ond yn iawn ac yn deg tynnu sylw at hanes trist y bobl a gollodd eu bywydau yn ystod y pandemig oherwydd methiannau systemig, a'n bod yn cael cyfiawnder. Rwy'n dymuno'n dda i chi gyda'ch ymgyrch dros ymchwiliad cyhoeddus mawr ei angen.'

Rwy’n annog yr Aelodau i gefnogi’r cynnig.

Yn ôl y ffigurau a gyhoeddwyd ddoe gan y Swyddfa Ystadegau Gwladol, mae dwy o’r ardaloedd awdurdodau lleol yn fy rhanbarth yn gyntaf ac yn ail o ran y nifer uchaf o farwolaethau COVID yng Nghymru hyd yn hyn: 1,003 o bobl yn Rhondda Cynon Taf, 993 yng Nghaerdydd. Mae ychwanegu'r 356 o bobl ym Mro Morgannwg yn gwneud 2,352 o bobl yng Nghanol De Cymru, 26 y cant o gyfanswm marwolaethau Cymru. Ac fel y nododd Samuel Kurtz yn ei atgofion a'i sylwadau am Bob, y tu ôl i bob rhif ac ystadegyn, wrth gwrs, mae unigolyn a'u teuluoedd a'u ffrindiau.

Hoffwn siarad heddiw i gynrychioli barn pob unigolyn mewn profedigaeth sydd wedi cysylltu â mi i rannu eu straeon personol torcalonnus, a hoffwn ddiolch iddynt am eu dewrder yn gwneud hynny. Ar 26 Hydref, cefais fy nhagio mewn trydariad gan etholwr. Yn y trydariad, roedd cyfres o ffotograffau o'i thad a'r testun canlynol: '55 mlynedd yn ôl i heddiw, pan gyfarfu fy mam â fy nhad. Roeddent yn briod am 54 ohonynt, ond bu hebddo am dair wythnos ac ar y diwedd. Dim cyswllt na hwyl fawr, dim "Rwy'n dy garu di". Dyma pam fod angen ymchwiliad arnom yng Nghymru. Dechreuodd eu stori yng Nghymru a daeth i ben yng Nghymru. I mi, nid yw'n ymwneud â bai, mae'n ymwneud â'i gydnabod ef.'

Credaf mai dyna'r peth allweddol yma. Byddai'n hawdd iawn ceisio sgorio pwyntiau gwleidyddol, ond y gwir amdani yw bod pob un ohonom yn ceisio bod yn unedig yma, ac nid oes a wnelo hyn â bai. Rydym yn cydnabod yr aberth a wnaed gan gynifer o bobl, y penderfyniadau anodd a wnaed gan wleidyddion mewn amseroedd nas gwelwyd eu tebyg o'r blaen. Rydym wedi gweld GIG a sector gofal dan ormod o bwysau ac ar fin torri, heb sôn am weld gofalwyr di-dâl a phobl sy'n gofalu am anwyliaid yn cael eu heffeithio hyd yn oed ymhellach. Mae pob un ohonom wedi cyfarfod â theuluoedd, rwy'n siŵr, yn ein rôl fel cynrychiolwyr etholedig, a chanddynt straeon torcalonnus tebyg i stori Bob.

Rhannodd Catherine gyda mi ar Twitter heddiw:

'Bu farw fy nhad mewn cartref gofal… bydd ffarwelio ag ef drwy ffenest gydag ef yn estyn ei freichiau ataf i'w helpu yn hunllef a fydd gyda fi am byth'.

Ac mae'r rhain yn bethau a fydd yn ein trawmateiddio fel cymuned, fel cymdeithas, am ddegawdau lawer. Mae wedi bod yn amser anodd.

Ond i mi, hoffwn ganolbwyntio ar ymgyrch Covid-19 Bereaved Families for Justice Cymru a fu yn y Senedd ar 3 Tachwedd ac a rannodd eu profiadau gyda ni a pham eu bod yn credu bod yr ymchwiliad cyhoeddus hwn mor angenrheidiol. Fel y mae cyfraniadau eraill wedi'i grybwyll eisoes, y tri phrif faes sy'n peri pryder iddynt yw dechrau COVID mewn ysbytai a hefyd mewn cartrefi gofal a'r hawl i fywyd ac i farwolaeth urddasol.

Credaf fod edrych ar yr Alban a'r hyn y maent yn ei wneud yn dangos yn glir pam y dylem fod yn cynnal ymchwiliad tebyg yma yng Nghymru, ac mae'r rhesymau'n syml. Gwnaethom benderfyniadau yma yng Nghymru a oedd yn benodol i Gymru, ac felly, dylai'r craffu fod yma. Os edrychwn ar yr Alban, mae nod yr ymchwiliad yno'n syml iawn: bydd yn craffu ar y ffordd yr ymdriniwyd â phandemig COVID-19 yn yr Alban ac yn dysgu gwersi o hynny i sicrhau bod yr Alban mor barod â phosibl ar gyfer clefydau pandemig yn y dyfodol. Oherwydd fel y gŵyr pob un ohonom, mae'r pandemig hwn ymhell o fod ar ben a rhagwelir clefydau pandemig pellach yn y dyfodol. Mae angen inni ddysgu gwersi hefyd mewn pob math o ffyrdd, nid yn unig mewn perthynas â'r sector iechyd a'r sector gofal, ond yn debyg i'r cwmpas yn yr Alban, drwy edrych ar holl effaith COVID a'r camau a gymerwyd mewn perthynas ag addysg ac ati. Felly, mae fy ngalwad yn syml: mae angen inni sicrhau bod teuluoedd sydd wedi dioddef profedigaeth ac sy'n parhau i ddioddef profedigaeth yn cael yr atebion sydd eu hangen arnynt ac y maent yn eu haeddu, ond hefyd ein bod yn cynllunio'n well ar gyfer clefydau pandemig yn y dyfodol.

Fel y soniodd Rhun, mae tanseilio ymddiriedaeth gyda Llywodraeth y DU yn rhywbeth y mae llawer o etholwyr sydd wedi colli anwyliaid wedi’i godi gyda mi, yn dilyn y sylw diweddar yn y wasg i bartïon honedig ac yn y blaen pan nad oedd pobl yn cael gweld anwyliaid a oedd yn marw. Mae angen inni gydnabod diffyg ymddiriedaeth teuluoedd mewn profedigaeth yng Nghymru yng nghymhwysedd Llywodraeth y DU i gynnal ymchwiliad, heb sôn am edrych ar y sefyllfa wirioneddol yma yng Nghymru. Felly, byddwn yn annog pob Aelod i feddwl am y teuluoedd sydd mewn profedigaeth wrth fwrw eu pleidleisiau heddiw a pham y bydd ymchwiliad yn ein helpu yng Nghymru. Nid yw'n ymwneud â thaflu bai; mae'n ymwneud â chyfiawnder a dysgu gwersi ar gyfer y dyfodol.

Fel y dywed y comisiynydd pobl hŷn, yn gwbl gywir:

'Bydd cynnal Ymchwiliad Cyhoeddus penodol i Gymru yn sicrhau bod y Cadeirydd a’r panel a fydd yn gyfrifol am yr Ymchwiliad yn deall datganoli a nodweddion diwylliannol a gwleidyddol arbennig Cymru, yn ogystal â chynrychioli amrywiaeth ein gwlad a bod yn hygyrch mewn ffordd na allai un Ymchwiliad ar gyfer pob rhan o’r DU fod.'

Dyna pam fod yn rhaid inni wrthod gwelliant Llywodraeth Cymru i'r ddadl hon a gwrthod eu safbwynt ar y mater hwn. Gwnaeth Llywodraeth Cymru benderfyniadau a'n harweiniodd ar hyd llwybr gwahanol i Loegr ac at un o'r cyfraddau marwolaeth COVID uchaf yn y byd. Roedd gennym Lywodraeth dan arweiniad Prif Weinidog Cymru a wrthododd dderbyn y dystiolaeth ar fasgiau wyneb am fisoedd, er bod tystiolaeth yn dangos eu heffeithiolrwydd wrth wrthsefyll lledaeniad Syndrom Anadlol Acíwt Difrifol a Syndrom Anadlol y Dwyrain Canol. Gwrthododd y Prif Weinidog gyflwyno eu defnydd yng Nghymru, ac wrth gael ei holi, dywedodd y Prif Weinidog, 'Nid ydynt ar waelod fy rhestr, nid ydynt hyd yn oed ar fy rhestr.' Faint o fywydau a gollwyd o ganlyniad i amharodrwydd y Prif Weinidog i wrando ar y dystiolaeth?

Caniatawyd i feirws SARS-CoV-2 ledaenu'n ddirwystr i raddau helaeth, gan arwain at niferoedd mwy o achosion a oedd angen triniaeth ysbyty, gan roi pwysau yn ei dro ar benaethiaid iechyd i symud cleifion allan o'r GIG ac i gartrefi gofal. Dyma pryd y gwnaeth Llywodraeth Cymru ei chamgymeriad mwyaf a mwyaf difrifol, drwy beidio â phrofi cleifion a'u gosod dan gwarantin cyn eu symud i gartrefi gofal. Caniataodd Llywodraeth Cymru i COVID-19 ledaenu'n ddirwystr i'r sector gofal. Faint o drigolion a staff y sector cartrefi gofal a fu farw o ganlyniad i fethiannau'r Llywodraeth hon? Mae eu methiannau wedi peryglu ein dinasyddion mwyaf agored i niwed a, heb os, wedi cyfrannu at farwolaethau cynifer o bobl. Sefydlwyd ysbytai maes ledled y wlad, ac yn hytrach na'u defnyddio i gadw cleifion agored i niwed yn ddiogel rhag y feirws, prin y gwnaed defnydd ohonynt o gwbl.

Caniatawyd i gleifion â COVID gymysgu â chleifion agored i niwed, gan ganiatáu i heintiau ledaenu'n gymharol ddirwystr. Bu farw un o bob pedwar o ddinasyddion Cymru a gollwyd yn sgil y pandemig o haint COVID a ddaliwyd mewn ysbyty yng Nghymru. Llywodraeth Cymru oedd yn gyfrifol am benderfyniadau a arweiniodd at y trychineb hwn, ac eto nid ydynt yn barod i dderbyn canlyniadau eu penderfyniadau. Yn lle hynny, fe wnaethant ddewis cuddio y tu ôl i ymchwiliad ar gyfer y DU gyfan, yn hytrach na wynebu ymchwiliad annibynnol ar gyfer Cymru yn unig—ymchwiliad a all ganolbwyntio'n gyfan gwbl ar y penderfyniadau a wnaed gan Weinidogion Cymru, ar gamau a effeithiodd ar ddinasyddion Cymru ac ar ddysgu gwersi penodol i Gymru er mwyn sicrhau na fydd Cymru byth yn cael ei rhoi mewn perygl eto fel y digwyddodd yn ystod cyfnodau cynnar y pandemig hwn.

Gwnaeth Gweinidogion Cymru benderfyniadau a effeithiodd yn uniongyrchol ar fywydau pob dinesydd yng Nghymru, penderfyniadau y byddwn yn talu amdanynt am genedlaethau, ac eto, nid ydynt yn barod i amddiffyn y penderfyniadau hynny i bobl Cymru. Mae'n wir y bydd dimensiwn Cymreig i ymchwiliad cyhoeddus ar gyfer y DU gyfan, ond ni fydd yn llawer mwy na throednodyn. Bydd ymchwiliad y DU yn canolbwyntio i raddau helaeth ar GIG Lloegr. Ac wedi'r cyfan, mae poblogaeth Lloegr yn dri chwarter poblogaeth y DU. Mae GIG Lloegr yn gwasanaethu bron i 20 gwaith yn fwy o bobl na’n GIG ni. Yr unig ffordd y caiff pobl Cymru yr atebion y maent eu hangen ac y maent yn eu haeddu yw drwy gynnal ymchwiliad cyhoeddus annibynnol i bandemig COVID-19 yng Nghymru, ac rwy'n annog yr Aelodau i wrando ar eu cydwybod heno, rwy'n ymbil arnoch i wrthod ymdrechion Llywodraeth Cymru i osgoi craffu, ac rwy'n erfyn arnoch i wrando ar deuluoedd mewn profedigaeth ledled Cymru. Pleidleisiwch dros ein cynnig heddiw a gadewch inni gynnal ymchwiliad cyhoeddus yng Nghymru.

Mae'n rhaid imi ddweud bod hon yn un o'r dadleuon anoddaf y gall unrhyw un ohonom gyfrannu ati yn ôl pob tebyg, a chyn imi wneud fy nghyfraniad, hoffwn wneud apêl i'r Prif Weinidog a'i Gabinet: hanner Aelodau'r Senedd yn ôl y sôn fydd yn galw am hyn, ond mae cynifer o bobl yn galw am yr ymchwiliad hwn, felly byddwch yn barod i sefyll dros eich egwyddorion, a gadewch i ni gael ymchwiliad os gwelwch yn dda.

Roeddwn yn meddwl o ddifrif, o ddechrau'r pandemig, y byddai ymchwiliad yn digwydd yn awtomatig. Nid oeddwn yn meddwl y byddwn yn eistedd yma heno yn ymbil ar y Prif Weinidog i wneud hyn. Ond roedd hyd yn oed yn fwy trist pan gyfarfûm â Covid-19 Bereaved Families for Justice Cymru yn y Senedd y mis diwethaf, ac roedd eu straeon torcalonnus am golled bersonol, galar a chaledi unwaith eto'n amlygu ac yn tanlinellu eu hymbil taer am atebion. 

Felly, gadewch imi fod yn glir: drwy ei chefnogaeth ddiysgog i ymchwiliad pedair gwlad gan Lywodraeth y DU, mae Llywodraeth Cymru mewn gwirionedd yn amddifadu'r cyhoedd yng Nghymru o atebion ynghylch y penderfyniadau a wnaeth ar ei phen ei hun. Mae rhai wedi awgrymu mai ffordd y Prif Weinidog a Llywodraeth Cymru o arddangos eu grym oedd y penderfyniadau hynny. Y cyfan rwy'n ei wybod yw hyn, roedd yna adegau pan oeddem fel pe baem yn crwydro i gyfeiriad gwahanol yma. Cafwyd dull anhrefnus o lacio cyfyngiadau symud, yn amrywio o'r rheol pum milltir anghredadwy, a fethodd gydnabod realiti cefn gwlad Cymru, i gael gwared yn sydyn ar y cyfyngiadau symud yn llwyr yng Nghymru ar ôl y cyfnod atal byr. Mae gwrthod yr ymchwiliad hwn yn golygu na allwn werthuso effaith dulliau cyfyngu penodol, ac mae'n eironig ein bod yn gofyn yn awr am yr ymchwiliad hwn ar ddechrau cyfnod dieithr arall yn y pandemig.

Wrth i nifer y bobl sy'n mynd i ysbytai yng Nghymru ar gyfer triniaeth canser ostwng dros 40,000, a chyda Llywodraeth Cymru yn gwrthod bod yn rhan o borth profi Llywodraeth y DU, gan ddweud y byddech yn datblygu un eich hun, dim ond i gael gwared ar y syniad lai na mis yn ddiweddarach, drwy wrthod yr ymchwiliad hwn, nid yw Cymru bellach yn gallu bwrw ymlaen ag unrhyw baratoadau pandemig newydd. O ystyried bod Llywodraeth Cymru wedi postio mwy na 13,000 o lythyrau gwarchod i'r cyfeiriadau anghywir ym mis Ebrill a mis Mai 2020, a bod hyn wedi'i waethygu ymhellach pan gafodd manylion mwy na 18,000 o unigolion eu postio'n ddamweiniol ar wefan Iechyd Cyhoeddus Cymru, mae gwrthod yr ymchwiliad hwn yn golygu na allwn ddeall yn llawn y rhesymeg a oedd yn sail i'r dewisiadau a wnaed ar y pryd. Gwyddom y byddai cynnal ymchwiliad cyhoeddus sy'n benodol i Gymru o fudd i Lywodraeth Cymru mewn gwirionedd. Ymhell o fod yn droednodyn yn nogfen ymchwiliad mwy y DU, fel y mae Comisiynydd Pobl Hŷn Cymru wedi dweud yn glir, bydd cynnal ymchwiliad cyhoeddus sy'n benodol i Gymru yn sicrhau bod y panel yn deall yn union beth aeth o'i le, pryd aeth o'i le, a sut y gallant wneud gwahaniaeth mewn gwirionedd.

Hyd heddiw, mae gennyf fusnesau lletygarwch sy'n pryderu y byddwch unwaith eto'n penderfynu gwahardd gwerthu alcohol mewn tafarndai, cyfyngiad anghymesur a niweidiodd y diwydiant, yn enwedig ym mis Rhagfyr, lle gall busnesau bellach wneud hyd at 25 y cant o'u trosiant blynyddol. Mae gennyf etholwyr sy'n parhau i fod yn ddryslyd ynghylch yr oedi cyn profi a rhyddhau cleifion o'r ysbyty i gartrefi gofal yn ogystal â'r oedi cyn ymuno ag ap profi ac olrhain y GIG. Cymru bellach sydd â'r nifer fwyaf o farwolaethau yn y DU gyfan, gyda chyfradd farwolaethau o 282 ym mhob 100,000. Drwy guddio y tu ôl i ymchwiliadau i benderfyniadau Llywodraeth y DU ar COVID-19, mae Llywodraeth Cymru yn tanseilio ein gallu i ystyried, cofio a pharatoi ar gyfer yr hyn sydd i ddod nesaf. Lywydd, atebolrwydd yw conglfaen unrhyw ddemocratiaeth. Rwy'n ymuno â chyd-Aelodau yn y Siambr hon a thrigolion o bob rhan o Gymru sydd wedi colli teuluoedd i annog Llywodraeth Cymru i gomisiynu ymchwiliad cyhoeddus annibynnol i'r pandemig COVID yng Nghymru. Diolch.

Dwi nawr yn galw ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol i gyfrannu, Eluned Morgan.

Llywydd, mae'r pandemig hwn wedi bod yn hir ac yn anodd, ac mae wedi effeithio ar bob agwedd o'n bywydau ni o ddydd i ddydd. Mewn byd delfrydol, byddem ni'n edrych ymlaen at y Nadolig a'r flwyddyn newydd erbyn hyn, ond unwaith eto, rŷn ni'n wynebu amrywiolyn newydd sy'n symud yn gyflym, ac fe allai degau o filoedd o bobl ar draws y wlad gael eu heintio gan yr amrywiolyn hwn cyn y Nadolig.

Mae hwn yn gyfnod pryderus ac ansicr i ni i gyd. Ond os bydd e'n gyfnod anodd a phoenus, hefyd, mi fydd e'n sicr nawr yn gyfnod sydd yn fwy caled i unrhyw un sydd wedi colli unrhyw un sy'n annwyl iddyn nhw yn ystod y pandemig yma. Yn anffodus, mae llawer o deuluoedd wedi colli rhywun annwyl, gormod o lawer o deuluoedd. Mae'r feirws yma'n greulon, ac mae wedi lladd. Mewn llawer o achosion, mae gan y teuluoedd sydd wedi cael eu gadael ar ôl gwestiynau—cwestiynau y mae hi ond yn iawn i'r teuluoedd yna ddisgwyl cael atebion iddyn nhw.

O ystyried yr effaith eang mae'r pandemig wedi'i chael, mae'n hollol briodol bod ymchwiliad cyhoeddus yn cael ei gynnal. Dylai'r ymchwiliad hwn ystyried nid yn unig sut rŷn ni fel Llywodraeth wedi ymateb i'r pandemig hwn, ond sut mae cyrff cyhoeddus eraill wedi ymateb, hefyd.

Mae'r pandemig wedi effeithio ar bob rhan o'r Deyrnas Unedig. Mae perthynas agos iawn rhwng llawer o benderfyniadau a gafodd eu gwneud a chamau a gafodd eu cymryd yma yng Nghymru a'r hyn a oedd yn digwydd ar draws holl wledydd y Deyrnas Unedig. O safbwynt craffu ar y penderfyniadau a gafodd eu gwneud gan Lywodraeth Cymru a sefydliadau eraill y sector cyhoeddus yng Nghymru yn ystod y pandemig, rŷn ni'n credu mai ymchwiliad ar gyfer y Deyrnas Unedig gyfan yw'r opsiwn orau ar gyfer gwneud hynny mewn ffordd sy'n briodol ac yn agored. Mae Prif Weinidog y Deyrnas Unedig wedi cyhoeddi y bydd ymchwiliad annibynnol yn cael ei sefydlu, a bydd e'n ystyried y pandemig o safbwynt y Deyrnas Unedig gyfan.

Rŷn ni yn Llywodraeth Cymru yn credu ei fod e'n bwysig bod y penderfyniadau a gafodd eu gwneud yma yng Nghymru ac yn y gwledydd datganoledig eraill yn cael eu hystyried o fewn cyd-destun ehangach na'r penderfyniadau sydd wedi cael eu gwneud yn San Steffan. Cafodd cryn dipyn o'r ymateb i'r pandemig ei reoli ar lefel y Deyrnas Unedig. Mae llawer o bobl wedi gweithio ochr yn ochr â'r Llywodraeth i gynghori a rhoi arweiniad. Rŷn ni'n credu, wrth gynnal yr ymchwiliad, ei bod hi'n bwysig mabwysiadu dull sy'n edrych ar bob agwedd ar y cyd. Mae'n rhaid ymchwilio i'r ffordd yr aeth Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn ogystal â Llywodraethau datganoledig ati i ymateb i'r pandemig.

Lywydd, mae'r cyd-destun eang ar gyfer gwneud ein penderfyniadau wedi'i gysylltu'n anorfod ag ystyried tirwedd ehangach gwyddoniaeth a pholisi'r DU. Er enghraifft, mae cyngor y Grŵp Cynghori Gwyddonol ar Argyfyngau, rhwydwaith Prif Swyddog Meddygol y DU, y Trysorlys a mesurau cymorth Llywodraeth y DU—maent i gyd yn gosod y paramedrau ar gyfer y penderfyniadau a wnaed yng Nghymru gan Lywodraeth Cymru. Gwnaed penderfyniadau hefyd sy'n effeithio arnom yma yng Nghymru nad oedd gennym fawr ddim rheolaeth drostynt os o gwbl. Cymerwch yr amrywiolyn delta—cafodd Llywodraeth y DU gyfle i gyfyngu ar deithio o'r eiliad y clywsant am yr amrywiolyn yn India, ond cadwasant eu ffiniau ar agor am wythnosau, a hwn yw'r amrywiolyn mwyaf amlwg yma yng Nghymru am y tro. Ond fe wnaethom rybuddio Llywodraeth y DU hefyd i beidio â newid o brofion PCR i brofion llif unffordd ar gyfer teithio rhyngwladol, a phe na baem wedi newid, efallai y byddem wedi darganfod yr amrywiolyn omicron yn gynt. Hwn fydd yr amrywiolyn mwyaf amlwg yng Nghymru cyn bo hir, ac mae hyn yn profi pa mor gydgysylltiedig rydym â gweddill y DU, a sut y byddai'n anodd gwahanu ein profiad yn llwyr oddi wrth brofiad ein cymdogion yn Lloegr, a pham felly ei bod yn gwneud synnwyr i gael ymchwiliad ar gyfer y DU, ond gyda ffocws Cymreig. 

Nawr, rwy'n falch o'r ffordd y mae Llywodraeth Cymru wedi ymateb i COVID, ac rwy'n ddiolchgar i bobl Cymru am eu cydweithrediad gyda'r ymateb i COVID. Wrth gwrs bod gwersi i'w dysgu, ac wrth gwrs y bydd meysydd lle mae'n rhaid inni wella, ond ceir meysydd hefyd lle mae ein hymateb i'r pandemig wedi dangos ffyrdd newydd a gwell o weithio. Rydym yn cymryd camau o fewn Llywodraeth Cymru a'r GIG i ddysgu'r gwersi hynny o ddydd i ddydd ac o wythnos i wythnos, wrth i ni barhau i ymateb i'r argyfwng parhaus. Ac mae'n bwysig fod y gwersi hyn yn cael eu dysgu yn awr, ac nad ydym yn aros am ganlyniad yr ymchwiliad cyn inni wneud gwelliannau.

Cafwyd ffocws y prynhawn yma ar heintiau COVID a ddaliwyd mewn ysbytai yng Nghymru. Nawr, un o'r rhesymau pam ein bod yn gwybod cymaint am hyn yw oherwydd bod y GIG yng Nghymru wedi cofnodi pob achos o haint, ond mae angen i bobl fod yn ymwybodol mai ni yw'r unig ran o'r DU i gael system TG genedlaethol sy'n gallu casglu a chofnodi data o'r fath. Nawr, bydd y wybodaeth hon yn helpu'r holl deuluoedd sydd, yn briodol, eisiau ac angen atebion. Mae'r GIG eisoes wedi dechrau ymchwilio i bob achos drwy'r broses 'Gweithio i Wella', ac rydym yn rhannu canlyniadau'r ymchwiliad hwnnw gyda theuluoedd.

Ac wrth gwrs rydym yn cydnabod y pryderon dilys ynghylch gallu ymchwiliad ar gyfer y DU i ganolbwyntio'n gyfartal ar y pedair gwlad fel rhan o'i gylch gwaith. Mae Prif Weinidog Cymru wedi trafod hyn gyda Phrif Weinidog y DU a Michael Gove. Nododd Prif Weinidog Cymru ei ddisgwyliadau ynglŷn â'r ffordd y caiff profiad pobl ei ystyried, ac mae hyn yn cynnwys sicrhau bod gan y tîm ymchwilio ehangach rywun â chysylltiadau â Chymru a phrofiad a dealltwriaeth ddiweddar a pherthnasol o'i threfniadau llywodraethu. A bydd disgwyl hefyd i dîm yr ymchwiliad ddod i Gymru i glywed tystiolaeth yn uniongyrchol gan bobl yng Nghymru. Mae Prif Weinidog Cymru wedi pwysleisio pwysigrwydd cynhyrchu penodau ar Gymru yn rhan o'r adroddiad hwnnw, fel y gall pobl fyfyrio'n dryloyw ar yr hyn a ddigwyddodd yng Nghymru a dod i gasgliadau.

Rydym yn disgwyl y bydd pobl yn cael cyfle i roi sylwadau ar gylch gorchwyl yr ymchwiliad yn y flwyddyn newydd, cyn iddynt gael eu cwblhau'n derfynol. Mae Prif Weinidog Cymru wedi cyfarfod â Covid-19 Bereaved Families for Justice Cymru ddwywaith i glywed yn uniongyrchol ganddynt, a chynhelir cyfarfod arall yn y flwyddyn newydd. Mae'n awyddus i'r grŵp rannu eu syniadau am y ffordd orau o sicrhau bod profiadau pobl o'r pandemig yn cael eu cynnwys yn rhan o'r ymchwiliad. Bydd ymchwiliad y DU yn dechrau yn y gwanwyn, ar adeg pan fydd y pandemig yn dal i fod gyda ni, ond rwy'n falch fod Llywodraeth y DU wedi ymgynghori â Phrif Weinidog Cymru cyn cyhoeddi penodiad y Farwnes Heather Hallett yn gadeirydd ymchwiliad y DU i COVID heddiw. A gwyddom fod ganddi hanes o fod yn sensitif i Lywodraethau datganoledig yn y Deyrnas Unedig drwy ei hymwneud â Gogledd Iwerddon.

Mae ymddangosiad yr amrywiolyn omicron, ynghyd â chyfraddau uchel o achosion yn barhaus, yn golygu bod ein ffocws yn parhau ar ymateb i'r argyfwng presennol a chadw Cymru'n ddiogel. Rwy'n gwahodd yr Aelodau i gefnogi ein gwelliannau i'r cynnig. Diolch, Lywydd. 

Galwaf nawr ar Andrew R.T. Davies i ymateb i'r ddadl. Andrew R.T. Davies.

Diolch, Lywydd, ac a gaf fi ddiolch i bawb sydd wedi cyfrannu at y ddadl y prynhawn yma? Nid ydym yn ymddiheuro am ddod â'r ddadl hon gerbron y Senedd eto, gan fod Russell George wedi dweud yn gwbl glir yn ei sylwadau agoriadol fod y Ceidwadwyr Cymreig wedi bod yn hyrwyddo'r achos hwn dros y 18 mis diwethaf. Mae'n hanfodol fod Cymru'n cael ei hymchwiliad annibynnol ei hun, ac os caf ddefnyddio geiriau'r Gweinidog ei hun o gyfraniadau ddoe yn y datganiad iechyd a gyflwynodd ar brofion a chyflwyno'r brechlyn atgyfnerthu yma yng Nghymru, yr hyn a ddywedodd oedd,

'Dwi ddim yn gwybod o ble mae pobl yn cael y syniad ein bod ni'n ei wneud e yn y ffordd maen nhw yn Lloegr. Dŷn ni ddim.'

A dyna'r peth allweddol yma. Mae Cymru wedi dilyn trywydd gwahanol ar lawer o faterion, fel y nodwyd mewn llawer o gyfraniadau y prynhawn yma: Laura Anne Jones yn sôn am y penderfyniadau sy'n newid bywydau y mae gwahanol Weinidogion wedi'u gwneud; Rhun ap Iorwerth yn dweud na ddylai Cymru fod yn bennod mewn ymchwiliad ar gyfer y DU; Delyth Jewell a Heledd Fychan yn tynnu sylw, yn achos Heledd, at nifer y marwolaethau yn ardal Canol De Cymru, ond yn achos Delyth, y mater penodol ynghylch cartrefi gofal a rhyddhau i gartrefi gofal. Mae'r rhain yn faterion na ellir ymdrin â hwy'n unig mewn ymchwiliad ehangach ar gyfer y DU. Mae angen edrych arnynt yn benodol yng nghyd-destun Cymru, oherwydd fe wnaed y penderfyniadau gan Weinidogion Cymru. 

A chredaf mai'r hyn sy'n dweud cyfrolau heddiw hefyd—a chredaf ei fod braidd yn siomedig a dweud y lleiaf, os nad yn peri gofid—yw nad oes yr un Aelod Llafur wedi cyfrannu at y ddadl hon. Ni allaf feddwl am unrhyw ddigwyddiad arall yn fy oes i sydd wedi cael cymaint o effaith ar fywyd yng Nghymru, yn y DU, ac ar draws y byd. Diolch byth, nid wyf yn ddigon hen i gofio'r rhyfeloedd byd, nac unrhyw ddigwyddiadau mawr fel yna, ond mae'r pandemig hwn wedi cyffwrdd â phob cwr o'r byd, pob cornel o'r Deyrnas Unedig, a phob rhan o Gymru. Ac i'r 9,000 o bobl sydd wedi colli eu bywydau, mae'r teuluoedd a adawyd ar ôl yn haeddu atebion. Maent yn haeddu atebion i gwestiynau difrifol y maent eisiau eu gofyn am y ffordd yr ymdriniwyd â materion mewn cartrefi gofal, mewn ysbytai, a'r gymuned ehangach.

Ar y pwynt a wnaeth Gareth yn enwedig ynghylch gweithredoedd y Prif Weinidog mewn perthynas â gorchuddion wyneb, pan ddywedodd y Prif Weinidog ei hun nad oeddent ar waelod ei restr hyd yn oed—nid oeddent ar ei restr o gwbl ar y pryd hyd yn oed, yr haf diwethaf. Mae'n hawdd anghofio'r pethau hyn, ond roedd y camau a gymerwn yn ganiataol yn awr yn araf yn cael eu gweithredu, a thynnodd Gareth sylw at hynny yn ei gyfraniad. Nododd Janet, yn arbennig, y rheol pum milltir a'r effaith ar gymunedau gwledig, ac yna aeth ymlaen i sôn am y problemau gyda'r llythyrau a aeth ar goll i bobl a oedd yn gwarchod ar ddechrau'r pandemig. Mae'r rhain i gyd yn feysydd y gallai ymchwiliad ymdrin â hwy o dan Ddeddf Ymchwiliadau 2005, oherwydd gadewch inni beidio ag anghofio, gwleidyddion fyddai'n cytuno i sefydlu'r ymchwiliad, ond wedi ei sefydlu, byddai'n cael ei lywodraethu gan y Ddeddf Ymchwiliadau, sy'n benodol iawn yn y ffordd y byddai'r cylch gorchwyl yn cael ei lunio a'r ffordd y byddai'r cadeirydd yn gweithredu.

Rwy'n croesawu'r ffaith bod Boris Johnson wedi cyhoeddi penodiad cadeirydd y DU heddiw. Mae hynny'n rhan hanfodol o'r fargen—y fargen a wnaeth Prif Weinidog y DU pan ddywedodd y byddai'n sefydlu ymchwiliad o'r fath, ac mae'n glynu wrth y fargen honno. Ond ni allaf ddeall yn fy myw pam y mae Prif Weinidog Cymru, a'r Llywodraeth Lafur, ac yn wir y Blaid Lafur, rwy'n tybio—ac eithrio Chris Evans, Aelod Seneddol Islwyn, sy'n credu y dylem gael ymchwiliad cyhoeddus—yn y bôn yn gwrthod gadael i'r ymchwiliad cyhoeddus hwn ddigwydd. Mae'n hanfodol fod teuluoedd y 9,000 o bobl sydd wedi marw yn y pandemig hwn yn cael yr atebion y maent yn gofyn amdanynt. Fe'i gwnaed yn gwbl glir ar y pryd y byddai ymchwiliad yn cael ei gynnal, ac roedd llawer ohonom, fel y nodwyd yn y cyfraniadau a wnaed y prynhawn yma, yn credu'n wirioneddol y byddai hwnnw'n ymchwiliad cyhoeddus i Gymru, yn hytrach nag ymchwiliad i'r DU gyfan yn unig.

Mae'r Alban wedi profi y gellir ei wneud yng nghyd-destun perthynas yr Alban/y DU. Fel unoliaethwr balch, rwyf eisiau gweld ymchwiliad ledled y DU, ond fel datganolwr hefyd, rwy'n deall yn iawn fod penderfyniadau wedi'u gwneud yma yng Nghymru sy'n benodol i Gymru. Mae'r consortiwm eang sydd wedi dod at ei gilydd i alw am yr ymchwiliad hwn—o'r comisiynydd pobl hŷn i Covid-19 Bereaved Families for Justice Cymru, i'r Sefydliad Materion Cymreig, consensws eang o'r gymdeithas yng Nghymru—wedi tynnu sylw at ba mor bwysig yw hi fod y cyfnod mwyaf trawmatig ym mywydau'r rhan fwyaf o bobl yn cael ei brofi'n iawn o dan ficrosgop ymchwiliad annibynnol. Rwy'n gobeithio y bydd Aelodau o bob plaid wleidyddol heno yn cymeradwyo cynnig y Ceidwadwyr sydd ger eu bron. Cyfeiriais at Chris Evans, Aelod Seneddol Llafur Islwyn. Ni allwn ei roi yn well fy hun. Dywedodd: 

'Nid wyf yn credu mai mater gwleidyddol yw hwn, mater moesol ydyw.'

Mae gennym gyfrifoldeb moesol i sicrhau bod ymchwiliad cyhoeddus yn cael ei gynnal. Rwy'n gobeithio y bydd yr Aelodau Llafur mwy eangfydig ar y meinciau cefn yn cytuno â meddylfryd Chris Evans ac yn dangos eu cryfder moesol drwy bleidleisio gyda'r Ceidwadwyr a Phlaid Cymru a'r Democratiaid Rhyddfrydol heno dros gyflwyno'r ymchwiliad annibynnol. Fel y dywedais o'r blaen, crynhodd y Gweinidog iechyd y cyfan yn berffaith ddoe yn ei sylwadau pan ddywedodd, 'Nid Lloegr ydym ni. Nid ydym yn ei wneud yn yr un ffordd â Lloegr.' Felly, gadewch inni brofi'r hyn a wnaeth Llywodraeth Cymru. Gadewch inni brofi'r effeithiau hynny. Gadewch inni adeiladu'r mesurau diogelwch ar gyfer clefydau pandemig yn y dyfodol, a sicrhau ein bod yn adeiladu Cymru well, fel y gallwn wrthsefyll y llymder a'r heriau y gallem eu hwynebu yn y dyfodol. Gadewch inni bleidleisio dros y cynnig hwn heno. Rwy'n annog yr holl Aelodau i ganiatáu i'r ymchwiliad cyhoeddus hwnnw ddigwydd, fel y gallwn sicrhau cyfiawnder i'r bobl sy'n galaru yma yng Nghymru.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Gallwch ddangos drwy—. [Gwrthwynebiad.] Dwi'n gweld gwrthwynebiad. Felly, fe fyddwn ni'n gohirio'r bleidlais ar yr eitem yma tan y cyfnod pleidleisio. 

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Rŷm ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio nawr, felly fe fyddwn ni'n cymryd toriad byr er mwyn paratoi ar gyfer y bleidlais honno yn dechnegol. Toriad byr, felly.

Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 17:19.

Ailymgynullodd y Senedd am 17:23, gyda'r Llywydd yn y Gadair.