Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Jane Hutt, a gwelliannau 2, 3, 4 a 5 yn enw Paul Davies. Os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliannau 2, 3, 4 a 5 yn cael eu dad-ddethol.

Symudwn yn awr at eitem 6 ar ein hagenda y prynhawn yma, sef dadl Plaid Cymru ar awdurdodau lleol, a galwaf ar Sian Gwenllian i gynnig y cynnig—Sian.

Cynnig NDM6295 Rhun ap Iorwerth

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn credu bod gwasanaethau cyhoeddus lleol o safon yn allweddol i ffyniant a llesiant ein cenedl.

2. Yn gresynu bod cyllid ar gyfer awdurdodau lleol yng Nghymru wedi gostwng 6.5 y cant ers 2011-12, gan effeithio'n anghymesur ar rai o'r bobl mwyaf gwan a hawdd eu niweidio mewn cymunedau ledled Cymru.

3. Yn cydnabod y rhan bwysig y mae awdurdodau lleol yn ei chwarae o ran:

a) datblygu economïau lleol mewn partneriaeth â'r gymuned fusnes;

b) sicrhau bod ein strydoedd yn lân ac yn ddiogel;

c) darparu addysg o safon; a

d) darparu gofal gwasanaethau cymdeithasol sy'n gofalu am y bobl mwyaf bregus mewn cymunedau ledled Cymru.

4. Yn nodi bod cyfartaledd cyflog Prif Weithredwyr Cynghorau a gaiff eu harwain gan Blaid Cymru bron £22,000 yn is na'r Cynghorau yng Nghymru a gaiff eu harwain gan Lafur.

5. Yn credu y dylai prosiectau datblygu tai fforddiadwy lleol fod yn seiliedig ar anghenion y gymuned.

6. Yn nodi llwyddiant y model tracio datblygiad plentyn, a ddefnyddir gan Gyngor Ceredigion—yr unig gyngor a ddyfarnwyd gan Estyn ei fod yn perfformio'n rhagorol yng Nghymru yn y cylch llawn diwethaf o arolygiadau—i sicrhau bod plant yn cyrraedd eu llawn botensial, gyda chymorth yn gynnar iawn i'r rhai nad ydynt yn cyflawni yn ôl y disgwyl.

7. Yn gresynu bod canran cyfanswm gwariant caffael llywodraeth leol yng Nghymru wedi parhau'n sefydlog ar 58 y cant ers 2012.

8. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i ddileu contractau dim oriau yn y sector gofal cymdeithasol.

Cynigiwyd y cynnig.

Diolch. Mae’n bleser gen i, ar ran Plaid Cymru, hoelio ein sylw y prynhawn yma ar bwysigrwydd cynnal a datblygu llywodraeth leol gadarn yng Nghymru. Drwy gryfhau cymunedau, byddwn yn cryfhau Cymru.

Gyda chyhoeddiad Prif Weinidog y Deyrnas Unedig am yr etholiad cyffredinol ar 8 Mehefin yn dwyn sylw’r wasg a gwleidyddion o bob lliw, rwyf i yn falch bod yna gyfle inni oedi am ennyd yn y Senedd heddiw i drafod pwysigrwydd ein gwasanaethau cyhoeddus. Ac, wrth gwrs, mae’r etholiadau lleol yn gyfle i bobl leisio eu barn yfory.

Mae Plaid Cymru yn credu bod gwasanaethau cyhoeddus lleol o safon yn allweddol i ffyniant a llesiant ein cenedl, ond mae’r gwasanaethau cyhoeddus yma dan fygythiad. Mae cyllid wedi lleihau, a thoriadau yn dod yn sgil hynny. Mae’r Torïaid ar grwsâd ideolegol i ddatgymalu ein gwasanaethau cyhoeddus. Yn anffodus, mae gwaeth i ddod dros y blynyddoedd nesaf. Mae angen cynghorau cryf ym mhob cwr o’n gwlad, cynghorau sy’n gweithredu’n gyfrifol i amddiffyn y bobl wannaf a’r mwyaf bregus mewn cymdeithas; i amddiffyn y bobl sy’n cael eu taro waethaf gan y toriadau. Fe gafodd Cyngor Gwynedd ei ganmol gan yr archwiliwr cyhoeddus am ei gynllunio ariannol effeithiol a chadarn, er gwaetha’r toriadau.

Mae angen cynghorau cryf i amddiffyn ein gwasanaethau cyhoeddus, i fod yn darian yn erbyn y gwaethaf o’r toriadau, a pholisïau llymder y Torïaid. Ers yn rhy hir o lawer, rydym wedi bodloni ar wasanaeth eilradd gan lawer o’n cynghorau. Mae Plaid Cymru eisiau adeiladu Cymru newydd, ac, yn ein barn ni, y lle gorau i ddechrau ydy wrth ein traed. Lle mae Plaid Cymru yn arwain ein cynghorau—sir Gâr, Ceredigion, Conwy a Gwynedd—mi rydym yn darparu gwasanaethau ardderchog, er gwaetha’r cyfyngiadau ariannol llym sydd arnom ni. Mae’r cynghorau hyn yn arwain yng Nghymru, mewn meysydd mor amrywiol â thai cymdeithasol, addysg, strydoedd glân ac ailgylchu. Gydag addysg, mae Cyngor Sir Ceredigion yn arwain y ffordd fel yr unig gyngor a ddyfarnwyd gan Estyn o berfformio’n rhagorol yng Nghymru yn y cylch llawn diwethaf o arolygiadau.

Yn aml yn y Siambr yma, rydym yn trafod bod yna ddiffyg tai cymdeithasol yng Nghymru. Er mwyn mynd i’r afael â’r broblem hon, mae Cyngor Sir Gâr, dan arweiniad Plaid Cymru, wedi gweithredu, gan ymrwymo i godi 60 o dai cyngor ychwanegol dros y ddwy flynedd nesaf, fel rhan o ymrwymiad tai fforddiadwy ehangach, sydd yn addo darparu dros 1,000 o dai fforddiadwy dros y bum mlynedd nesaf. Dyma’r cyngor cyntaf yng Nghymru i adeiladu tai cyngor newydd ers y 1980au. Mi rydym ni angen tai ar gyfer ein pobl, ond mae’n rhaid i stadau newydd fod yn y llefydd cywir, ac mae’n rhaid iddyn nhw gael eu cefnogi gan yr isadeiledd cywir—ffyrdd, ysgolion, ysbytai. Yn anffodus, mae cynllun datblygu lleol cyngor Caerdydd yn enghraifft o gynllun na fydd yn gweithio er budd y bobl, gyda’r ffocws ar adeiladu tai heb ystyried y canlyniadau.

Bob blwyddyn, mae’n cynghorau ni’n gwario miliynau o bunnoedd ar brynu nwyddau a gwasanaethau, ond, yn rhy aml, mae’r arian hwn yn llifo allan o Gymru. Nid yw cyflenwyr bychain lleol mewn sefyllfa bob tro i gystadlu â chystadleuwyr mwy am gontractau cynghorau. Ers 2012, mae canran cyfanswm gwariant caffael llywodraeth leol yng Nghymru wedi parhau’n sefydlog ar 58 y cant. Yn ystod cyfnod o lymder, lle mae arian yn brin, mae’n gynyddol bwysig bod awdurdodau lleol, a’r sector cyhoeddus yn ehangach, yn sicrhau’r gwerth lleol mwyaf posibl o wariant cyhoeddus. Mae Cyngor Gwynedd eisoes wedi dechrau mynd i’r afael â’r broblem yma, gan sefydlu system gaffael newydd, i gadw’r budd yn lleol. Nid yn unig mae hyn wedi cyfeirio miliynau i’r economi lleol, ond mae hefyd wedi arbed £2.3 miliwn i’r cyngor dros bum mlynedd.

Mae cynnal gwasanaethau cyhoeddus o safon yn galw am staff o’r ansawdd gorau i’w rhedeg. Mae pobl yn haeddu tâl teilwng am eu gwaith, ond ni ddylai bod bwlch mawr rhwng cyflogau y rhai ar y top a chyflogau’r gweithwyr rheng flaen, sy’n allweddol i lwyddiant. Rydym eisiau cau’r bwlch yma, ac rydym yn credu mewn gweithio tuag at fargen deg i bob gweithiwr cyngor, gan gynnwys y rhai sydd ar gytundebau dim oriau. Rwy’n mawr obeithio y gall y Llywodraeth heddiw ymrwymo i’r egwyddor o ddileu contractau dim oriau yn y sector gofal cymdeithasol, drwy gefnogi cymal 8 ein cynnig ni. Fel arall, fe fydd eich plaid chi’n cael ei chyhuddo o ragrith, efo’ch arweinwyr ar lefel y Deyrnas Unedig yn dweud un peth tra’ch bod chi yn dewis peidio gweithredu pan fo gennych chi’r cyfle i wneud hynny yng Nghymru. Ond, yn bwysicach na hynny, byddai cefnogi cymal 8 yn arwydd clir eich bod chi ar ochr rhai o’r gweithwyr mwyaf gwerthfawr ond isaf eu parch yng Nghymru ar hyn o bryd.

I gloi, mae gwasanaethau cyhoeddus o safon yn ganolog i ffyniant ein cenedl. Nhw ydy’r glud sy’n rhwymo ein cymdeithas, a’r rhwyd ddiogelwch sy’n cynnal y mwyaf bregus yn ein cymdeithas ni. Bydd cynghorwyr Plaid Cymru yn bencampwyr eu cymunedau, ac yn defnyddio’r holl bwerau sydd ganddyn nhw i wella bywydau pobl, i gryfhau cymunedau Cymru, ac i roi grym yn ôl yn nwylo’r bobl.

Diolch yn fawr iawn.

Rwyf wedi dethol y pum gwelliant i’r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliannau 2, 3, 4 a 5 yn cael eu dad-ddethol. Felly, galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol i gynnig gwelliant 1 a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt yn ffurfiol.

Gwelliant 1—Jane Hutt

Dileu popeth ar ôl pwynt 1.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Yn ffurfiol.

Diolch yn fawr iawn. Galwaf ar Janet Finch-Saunders i gynnig gwelliannau 2, 3, 4 a 5 a gyflwynwyd yn enw Paul Davies.

Gwelliant 2—Paul Davies

Dileu pwynt 2 a rhoi yn ei le:

Yn gresynu bod cyllid ar gyfer awdurdodau lleol yng Nghymru wedi gostwng 6.78 y cant ers 2013-14, gan effeithio'n anghymesur ar ein cymunedau gwledig, gan gynnwys toriadau o 9.98 y cant i Sir Fynwy, 9.36 y cant i Fro Morgannwg a 7.96 y cant i Gonwy.

Gwelliant 3—Paul Davies

Dileu pwynt 4 a rhoi yn ei le:

Yn nodi mai cyflog Prif Weithredwr Cyngor Sir Fynwy, a gaiff ei arwain gan y Ceidwadwyr Cymreig yw un o'r isaf yng Nghymru, ac yn cymeradwyo tryloywder y cyngor o ran cyhoeddi pob gwariant.

Gwelliant 4—Paul Davies

Dileu pwynt 6 a rhoi yn ei le:

Yn nodi hawl pob plentyn a pherson ifanc i gael cyfle i gyrraedd eu llawn botensial, ac yn nodi pwysigrwydd cyllid uniongyrchol ar gyfer ysgolion o ran galluogi rhieni i allu dewis yr ysgol orau i'w plant.

Gwelliant 5—Paul Davies

Dileu pwynt 8 a rhoi yn ei le:

Yn nodi gwerth gweithwyr gofal cymdeithasol o ran cynorthwyo gwasanaethau'r GIG sydd wedi'u canoli a'u gor-lwytho, a phwysigrwydd integreiddio rhwng y sectorau iechyd a gofal cymdeithasol yng Nghymru.

Cynigiwyd gwelliannau 2, 3, 4 and 5.

Diolch, Dirprwy Lywydd, ac rwy’n cynnig gwelliannau 2 i 5 yn enw Paul Davies AC. Yfory, ar 4 Mai, bydd pleidleiswyr yn pleidleisio i ethol eu haelodau yn ein hawdurdodau lleol, ein cynghorau tref a’n cynghorau cymuned. Cyfrifoldeb Llafur Cymry yw deddfwriaeth, polisi a dosbarthu setliadau, wrth gwrs, dros y 18 mlynedd diwethaf. Dros y cyfnod hwn, mae ein trigolion wedi gweld cynnydd o 187 y cant yn y dreth gyngor yng Nghymru. Maent hefyd wedi wynebu toriadau difrifol i’n casgliadau biniau, ac wedi gweld toiledau cyhoeddus, ein llyfrgelloedd a’n canolfannau cymunedol lleol yn cau. Amharwyd ar y bobl sy’n byw yn ein cymunedau gwledig gan y toriadau niferus dan law’r Llywodraeth Lafur yng Nghymru, yn enwedig y toriadau llym i drafnidiaeth gymunedol, sydd wedi peri i lawer o bobl deimlo’n ynysig a diobaith. Felly, mae’n amlwg y bydd pleidleiswyr yn chwilio am newid ac am gynrychiolwyr a fydd yn brwydro drostynt, ac yn dadlau yn erbyn toriadau anferth o’r fath a diffyg effeithlonrwydd o ran y modd y caiff eu gwasanaethau eu darparu.

Mae ein gwelliant cyntaf yn tynnu sylw at y toriadau anghymesur i awdurdodau gwledig: 10 y cant, Sir Fynwy; 9 y cant, Bro Morgannwg; a bron i 8 y cant yng Nghonwy. Y dreth gyngor yw’r baich dyled mwyaf yng Nghymru o hyd yn ôl y ganolfan cyngor ar bopeth, gyda thrigolion bellach yn wynebu cynnydd o 187 y cant ers i Lafur ddod i rym. Serch hynny, mae’n 230 y cant yng Nghonwy, ond nid yw hyn wedi atal Plaid Cymru, y Blaid Lafur, y Democratiaid Rhyddfrydol a’r aelodau annibynnol rhag cefnogi a phleidleisio dros godiadau pellach. Mae glanhau strydoedd a chasgliadau biniau, a nodir yng nghynnig Plaid Cymru fel swyddogaethau pwysig a wneir gan lywodraeth leol, wedi cael eu torri mewn modd nas gwelwyd erioed o’r blaen. Do, gan Blaid Cymru a’r Blaid Lafur. Yng Nghonwy, mae casgliadau biniau bob pedair wythnos a thipio anghyfreithlon—sydd bellach ar ei lefel uchaf ers pum mlynedd—yn achosi trallod mawr i fy etholwyr, gan effeithio’n bennaf ar ein teuluoedd, ein pensiynwyr a’n pobl fwyaf bregus.

Mae’r Ceidwadwyr Cymreig yn gweithio i amddiffyn a diogelu’r gwasanaethau hanfodol hyn, gan addo adfer casgliadau biniau i drefn bythefnosol, fan lleiaf, a gwrthwynebu’n sylfaenol unrhyw gynnydd pellach a diangen yn y dreth gyngor.

A wnaiff yr Aelod ildio ar y pwynt hwnnw?

Iawn.

Mae hi newydd addo adfer casgliadau biniau i drefn bythefnosol, sydd, fel y nodwyd eisoes, yn dipyn o lol mewn gwirionedd pan ddylech fod yn mabwysiadu agwedd leol tuag at hyn. Ond roedd hwn yn addewid gan y Ceidwadwyr yn Lloegr, gan Eric Pickles, a bu’n rhaid iddynt dorri’r addewid hwnnw. Pa sicrwydd y gall ei roi i’r bobl sy’n pleidleisio yfory na fydd hi’n torri ei haddewid?

Yn bendant, ni fyddaf yn torri’r addewid hwnnw, a’r pwynt sylfaenol yma yw na welwyd unrhyw arbedion hyd yn hyn ers i’r casgliadau bob pedair wythnos ddod i rym.

Mae’r gwasanaethau cymdeithasol a’r sector gofal yng Nghymru’n wynebu argyfwng. Dywed y Sefydliad Iechyd y bydd angen i’r gyllideb ddyblu bron i £2.3 biliwn erbyn 2030-31 i ateb y galw o ganlyniad i ddemograffeg, cyflyrau cronig a chostau cynyddol, ac eto mae’r diffyg gweledigaeth a’r diffyg buddsoddi o dan Blaid Cymru a’r Blaid Lafur wedi bod yn syfrdanol. Canfu rhaglen Gwasanaethau Cyhoeddus Cymru 2025 fod 13 y cant wedi’i dorri oddi ar wariant y pen awdurdodau lleol ar ein trigolion hŷn dros y saith mlynedd diwethaf. Mae’n warth cenedlaethol a byddai’n costio £134 miliwn yn fwy y flwyddyn, erbyn 2020, i ddychwelyd at lefel gwariant y pen 2009. Mae Cyngor Sir Fynwy, fodd bynnag, yn arwain y ffordd gyda phrosiect Rhaglan, sy’n ailfodelu’r modd y mae gwasanaethau cymdeithasol yn cael eu darparu ar gyfer bobl hŷn, gan leihau gwastraff, gwella effeithlonrwydd, a galluogi mynediad gwell a haws. Mae ein gwelliant yn cydnabod gwerth y rhai sy’n gweithio yn ein diwydiant gofal, ar draws y sector iechyd a gofal cymdeithasol, ac yn tynnu sylw at aneffeithiolrwydd y diffyg gwasanaethau cydgysylltiedig ar y continwwm o ddydd i ddydd.

Daeth y Llywydd (Elin Jones) i’r Gadair.

Cau ysgolion. Ers 2006, rydym wedi gweld 157 o ysgolion yn cau o dan y Llywodraeth Lafur yng Nghymru—gyda 60 y cant o’r rhain yn ysgolion gwledig. Mae Ceredigion, a arweinir gan Blaid Cymru, wedi gweld 20 o ysgolion gwledig yn cau; wyth yng Ngwynedd a chwech yng Nghonwy. Ac o dan yr aelodau annibynnol ym Mhowys, 18. Roedd llawer o’r rhain yn anwybyddu’r ymatebion i’r broses ymgynghori, dim ond bwrw ymlaen yn ddireol. Fel pwynt olaf, mae ein gwelliant yn galw am gyllid uniongyrchol i ysgolion, gan gael gwared ar wastraff, aneffeithlonrwydd a biwrocratiaeth haen arall sydd ond yn amsugno mwy o weinyddiaeth, a chymryd oddi wrth ein plant yn eu hystafelloedd dosbarth eu hunain. Bydd y Ceidwadwyr Cymreig yn parhau i frwydro i sicrhau bod pob plentyn yn cael cyfle i gyflawni eu potensial llawn.

Felly, yfory, ni fydd ein pleidleiswyr yn diolch i’r Blaid Lafur neu Blaid Cymru am doriadau parhaus i wasanaethau, codiadau yn y dreth a dinistrio ein—

Member of the Senedd:

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Ni allaf, rwyf eisoes wedi—. Byddant yn edrych am y rhai a fydd yn sefyll dros newid, er mwyn cefnogi ein plant, ein pobl hŷn a’n haelwydydd teuluol; y rhai a fydd yn sefyll dros dryloywder, atebolrwydd democrataidd a chywirdeb ariannol a’r rhai a fydd yn ceisio diogelu ein gwasanaethau hanfodol, gan gadw’r dreth gyngor yn rhesymol. Yfory mae’r neges yn glir: Ymgeisydd y Ceidwadwyr Cymreig. Fe wyddoch ei fod yn gwneud synnwyr.

Nid wyf mor siŵr am y rhan honno lle y dywedwch fod pleidleisio i’r Ceidwadwyr yn gwneud synnwyr. Mae hon yn ddadl amserol gyda’r etholiadau yfory. Rwyf am ddatgan diddordeb: rwy’n sefyll yn yr etholiad. Hoffwn dynnu sylw at y toriadau o 6.5 y cant yng nghyllid llywodraeth leol ers 2011 a 2012 gan nad ydynt wedi bod yn angenrheidiol. Mae wedi bod yn doriad diog a hawdd iawn i—

Member of the Senedd:

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Na wnaf. —i’r Llywodraeth Lafur hon. Yr unig beth y clywn amdano o ochr y Blaid Lafur yw’r toriadau Ceidwadol ofnadwy o Lundain. Digon teg—rwy’n cytuno. Ond beth am sgandalau fel cytundeb tir Llys-faen lle rydych wedi gwastraffu £38 miliwn ar un cytundeb neu werthiant dwy siop ar golled o £1 filiwn i’r trethdalwr?

Mae angen i ni gadw ein strydoedd yn lân yng Nghymru, ond unwaith eto, os edrychwch ar Gaerdydd, beth maent wedi’i wneud? Maent wedi torri gwasanaethau. Rydych yn gweld sbwriel wedi’i wasgaru o amgylch ein prifddinas ac mewn ymgais i gynyddu ailgylchu, maent wedi cau canolfannau ailgylchu. Nawr, mae ychydig o eironi yn hynny: cawsom refferendwm mewn un rhan o Gaerdydd a phleidleisiodd 1,869 o bobl dros ailagor y ganolfan ailgylchu fwyaf poblogaidd yng Nghaerdydd ar Heol Waungron. Roedd pedwar yn erbyn. Felly, o ran ffigurau, roedd 100 y cant, o’i dalgrynnu, eisiau ailagor y ganolfan. Ond cafodd yr holl safbwyntiau hynny eu hanwybyddu’n llwyr gan gyngor Llafur.

Symudwn ymlaen at gyflogau: ceir gwahaniaeth o £22,000 rhwng cyflogau prif weithredwyr cynghorau Plaid Cymru a phrif weithredwyr cynghorau’r Blaid Lafur. Os meddyliaf am fy mhrofiad fel dirprwy arweinydd ar draws y ffordd yn 2008-12, y peth cyntaf a wnaethom oedd rhewi lwfansau cynghorwyr. Aethom ati hefyd i ymosod ar y fiwrocratiaeth anghynhyrchiol a thorri llawer o’r cyflogau dros £100,000 y flwyddyn, ac roeddem yn arbed oddeutu £5 miliwn y flwyddyn ar ôl y broses honno. Yn 2012, beth wnaeth y Blaid Lafur? Daethant â’r haen anferth, drom a drud o reolwyr yn ôl. Daethant â’r holl gyflogau hynny’n ôl, dros £120,000 y flwyddyn, a oedd yn cyfateb i fil cyflogau enfawr a gâi ei dalu gan y gweithwyr ar ben isaf y raddfa oherwydd, unwaith eto, mae Llafur yn dda iawn am greu eironi yng Nghaerdydd: maent yn cyflwyno’r cyflog byw ac yna’n torri oriau’r bobl sy’n cael y cyflogau isaf yn y sefydliad sydd wedyn yn waeth eu byd o ganlyniad.

Gadewch i ni siarad am gynlluniau datblygu lleol yng Nghymru oherwydd, yn syml iawn, nid ydynt yn gweithio. Mae 22 ohonynt, neu fe fydd yna 22 ohonynt ac nid yw’r un ohonynt yn gydgysylltiedig—yr un ohonynt. Os edrychwn ar y cynllun datblygu lleol yng Nghaerdydd, byddwn yn colli bron bob safle maes glas yng ngorllewin y ddinas, os yw’r Blaid Lafur yn cael ei hail-ethol yfory. Byddwn yn colli coetiroedd hynafol, rhywogaethau o anifeiliaid, pryfed ac amffibiaid. Bydd y cyfan yn mynd o dan goncrit, wedi’i roi yno gan ddatblygwyr sy’n gwneud biliynau o bunnoedd o’r rhanbarth hwn.

Mae’r anhrefn traffig sydd gennym eisoes yn rhywbeth i edrych arno. Pan fyddaf yn gadael fy nhŷ, os byddaf yn y swyddfa yn Nhreganna yn y bore, nid wyf yn dal y bws; rwy’n cerdded o’r Tyllgoed i bont Trelái oherwydd ei fod yn gyflymach—rwy’n cerdded yn gyflymach na’r bws ar adegau prysur—ac rwy’n dal bws o bont Trelái i Dreganna, ac mae hynny’n dweud y cyfan, mewn gwirionedd, fod y ffyrdd eisoes yn llawn traffig. Yr hyn y mae’r Blaid Lafur yn ei argymell yng Nghaerdydd yw rhoi 10,000 o geir ychwanegol bob dydd ar ffyrdd gorllewinol y ddinas. Ni fydd unrhyw ffyrdd newydd, nac unrhyw seilwaith, nac unrhyw gynllun ar gyfer buddsoddi mewn trafnidiaeth gyhoeddus—gwallgofrwydd llwyr, y mae Plaid Cymru Caerdydd yn anelu i roi diwedd arno yfory os enillwn yr etholiad, neu efallai pan fyddwn yn ennill yr etholiad, a dechrau diddymu’r cynllun datblygu lleol.

Rydym yn awyddus i ddatrys yr argyfwng tai yng Nghymru. Rydym yn awyddus i ddatrys yr argyfwng tai ar hyd a lled y rhanbarth canolog hwn, ac yng Nghaerdydd, drwy adnewyddu adeiladau gwag—miloedd o adeiladau gwag ar draws Canol De Cymru. Gallwn gyflogi adeiladwyr lleol i wneud hynny a gallem gartrefu pobl yn gyflym iawn. Mae digon o safleoedd tir llwyd i adeiladu arnynt. Yn lle hynny, bydd y gwallgofrwydd hwn a arweinir gan ddatblygwyr—gwallgofrwydd llwyr—yn difetha ein cefn gwlad ac yn creu ‘carmagedon’ ar strydoedd y rhanbarth hwn.

Yfory, bydd y bobl yn pleidleisio ar y materion hyn ar hyd a lled Cymru, ac rwy’n eithaf sicr y bydd y Blaid Lafur yn cael ei hateb ac y bydd pobl dda Cymru yn codi ac yn gwneud yr hyn sydd angen iddynt ei wneud. Diolch yn fawr—diolch.

Rwy’n datgan buddiant fel aelod o Gyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili, tan yfory’n unig—ni fyddaf yn ailymgeisio. Mae fy nhad yn sefyll eto, y Cynghorydd Wynne David yn ward Catwg Sant yng Nghaerffili. Yn wir, daeth wyneb yn wyneb â Steffan Lewis wrth ymgyrchu—sut y gallai Steffan Lewis feiddio ymgyrchu yng Ngelli-gaer—a dywedodd fy nhad, ‘Am ddyn dymunol yw Steffan Lewis’ meddai, a dywedais, ‘Wel, mae’n ymgyrchu dros yr wrthblaid.’ Dywedodd, ‘A, ydy, ond rwy’n ei dweud hi fel y gwelaf i hi’. Felly, dyna ni.

Rwyf wedi gweld yr heriau sy’n wynebu cynghorwyr drosof fy hun, ac rwyf wedi dweud yn y Siambr hon o’r blaen nad ydych yn cael eich ethol i wneud toriadau. Nid ydych yn cael eich ethol i ddod o hyd i arbedion, ac mae wedi bod yn anodd iawn dros y 10 mlynedd diwethaf y bûm yn gwasanaethu fel cynghorydd bwrdeistref sirol. Roeddwn yn teimlo bod y cyfarfodydd lle rydych yn mynd drwy’r gyllideb yn edrych am arbedion disgresiynol yn gyfarfodydd hynod o anodd, ac roeddent felly—fel y mae Sian Gwenllian a Neil McEvoy wedi’i nodi—o ganlyniad i bolisi Llywodraeth y DU. Mae Llywodraeth Cymru wedi diogelu arian ar gyfer llywodraeth leol, ac nid oedd yr ychydig flynyddoedd cyntaf yn agos at fod mor ddrwg ag y gallent fod wedi bod, fel roeddent yn Lloegr. Yn wir, eleni, mae gwariant ar lywodraeth leol wedi bod yn well nag yn Lloegr. Rydym wedi gweld y setliad—gwelodd mwy na hanner y 22 awdurdod lleol gynnydd yn eu cyllid craidd o gymharu â 2016-17, ac mae hyn yn well na’r hyn a ddisgwyliai llywodraeth leol. Ac fel cynghorydd, mae’n rhaid i mi ddweud ei fod yn newyddion da.

Yn bersonol, serch hynny, rwy’n teimlo rhywfaint o dristwch wrth adael llywodraeth leol er gwaethaf y pethau a ddywedais. Nid wyf am farnu Neil McEvoy neu Aelodau eraill o’r Siambr hon sydd hefyd yn gynghorwyr, ond teimlaf ei bod yn anodd iawn gwneud gwaith yr Aelod Cynulliad a bod yn gynghorydd lleol, ac felly rwy’n teimlo bod yn rhaid i mi roi’r gorau iddi. Gyda llaw, fi oedd y cynghorydd lleol rhataf yng Nghymru, yn hawlio £0 lwfans a dim treuliau. Felly, mae’r cynghorydd rhad hwn yn rhoi’r gorau iddi yn awr.

Yng Nghaerffili rydym wedi llwyddo i wneud y gorau o’n sefyllfa, serch hynny—rydym wedi llwyddo i gadw ein stoc dai ac wedi gwario £210 miliwn ar safon ansawdd tai Cymru. Cyn belled ag y gallwn, rydym wedi defnyddio cyflenwyr lleol i wneud y gwaith hwnnw. Rydym wedi buddsoddi mewn gwasanaethau llyfrgell hefyd, ac er gwaethaf y pwysau, rydym wedi gweithio yn y meysydd lle y ceir fwyaf o angen.

Un o’r pethau y byddwn yn ei ddweud wrth Neil McEvoy yw mai Llywodraeth Cymru, y Senedd hon, a basiodd Ddeddf Cynllunio (Cymru) 2015 sydd wedi cyflwyno cynlluniau datblygu strategol, a beth bynnag fydd yn digwydd ar ôl yr etholiad, os yw’r angen am dai yn mynd i gael ei ddiwallu, yna mae angen i bleidiau o bob lliw weithio gyda’i gilydd i gytuno ar gynlluniau strategol os ydynt yn mynd i lwyddo. Rwy’n credu bod yn rhaid rhoi rhethreg yr ymgyrch o’r neilltu, beth bynnag fydd yn digwydd ar ôl yr etholiad, pa bleidiau bynnag fydd yn ennill, ac mae’n rhaid i bleidiau gydweithio—cydweithio mewn ffordd nad oedd yn digwydd yn 2013, gyda llaw. Yn 2013, cyflwynais gynnig i gyngor Caerffili i dorri’r cyflog. O gofio geiriad cynnig Plaid Cymru heddiw,

‘bod cyfartaledd cyflog Prif Weithredwyr Cynghorau a gaiff eu harwain gan Blaid Cymru bron £22,000 yn is na’r Cynghorau yng Nghymru a gaiff eu harwain gan Lafur.’ wel, cyflwynais gynnig i gyngor Caerffili yn galw am dorri £21,000 oddi ar gyflog y prif weithredwr ac roedd y cynnig yn llwyddiannus, ond pleidleisiodd pob aelod o Blaid Cymru ar y cyngor—neu pleidleisiodd 14 aelod yn erbyn ac roedd dau yn ymatal. Aelodau Llafur a basiodd y cynnig hwnnw.

Os edrychwn ar awdurdodau ledled Cymru, os edrychwn ar lefel y cyflog, yr unig ffordd y gallwch ymdrin â chyflogau uwch-reolwyr yn fy marn i yw drwy edrych ar luosyddion—beth yw lefel cyflogau uwch-reolwyr o’i gymharu â’r cyflogau isaf yn y sefydliad? Os ydych am fynd i’r afael â mater cyflogau uwch-reolwyr—fel rwyf wedi’i ddweud o’r blaen yn y Siambr hon, os ydych am fynd i’r afael â mater cyflogau uwch-reolwyr, mae’n rhaid i chi ystyried sut y telir y prif weithredwr mewn perthynas ag awdurdodau lleol eraill, gan eich bod yn pysgota am dalent yn yr un pwll, ond hefyd o’i gymharu â’r cyflogau isaf, ac rwy’n falch iawn o ddweud mai Caerffili oedd yr awdurdod lleol cyntaf yng Nghymru ar ôl etholiadau 2012 i gyflwyno’r cyflog byw.

O ran contractau dim oriau, rydym am eu gweld yn dod i ben. Fodd bynnag, rwy’n teimlo bod y cynnig heddiw wedi’i lunio ar gyfer Twitter yn hytrach nag er mwyn cynhyrchu safbwynt y gellir ei amddiffyn yn gyfreithiol i ddiogelu gweithio sy’n ystyriol o deuluoedd. Rwy’n teimlo bod Llywodraeth Cymru wedi gweithredu’n gyson i atal defnydd annheg ac amhriodol o gontractau dim oriau yn y sector cyhoeddus yng Nghymru ac wedi’i gwneud yn flaenoriaeth i sicrhau bod staff yn cael eu trin mewn ffordd deg a chyfiawn, yn gyson â’n gwerthoedd yn y Blaid Lafur. Beth bynnag yw safbwynt Plaid Cymru yn yr etholiad, byddaf yn parhau i gredu hynny. Felly, rwy’n teimlo bod gennym awdurdodau lleol Llafur da yng Nghymru ac rwy’n gobeithio y byddwn yn gweld mwy o awdurdodau lleol Llafur yng Nghymru ar ôl yr etholiad hwn.

Mae’n bleser i gyfranogi yn y ddadl yma. Man a man i mi ddweud hefyd, pan oeddwn i’n iau, roeddwn innau hefyd yn gynghorydd sir yn Abertawe, ac roedd o’n brofiad eithaf melys, mae’n rhaid i mi ddweud dros nifer o flynyddoedd. Gwnes i ddysgu llawer, ac, yn benodol, felly, pwysigrwydd gwasanaethau cymdeithasol. Achos, yn y bôn, heb ofal cymdeithasol, byddai’r gwasanaeth iechyd yn mynd i’r wal. Felly, rydw i’n mynd i ganolbwyntio ar hynny yn fy nghyfraniad i rŵan yn nhermau pwysigrwydd y gwasanaethau cymdeithasol.

Rwyf wedi dweud wrthych chi o’r blaen yn y Siambr yma fod nifer ein henoed ni yn cynyddu’n ddirfawr. Mae hynny yn agwedd bositif o lwyddiant ein systemau gofal ni a systemau gwasanaethau iechyd. Ym 1950, dim ond 250 o bobl oedd ym Mhrydain a oedd yn 100 mlwydd oed. Ddwy flynedd yn ôl, roedd 13,700 o bobl ym Mhrydain yn 100 mlwydd oed. Mae’r ffigurau wedi codi yn sylweddol. Wrth gwrs, fel meddygon, rydym ni’n gorfod cadw pobl adref yn eu cartrefi eu hunain rŵan, lle y byddem ni, dyweder 10 neu 20 mlynedd yn ôl, wedi danfon y bobl yna i mewn i’r ysbyty gan mor fregus oedd eu hiechyd.

Ond, wrth gwrs, mae’r gwelyau wedi mynd i lawr yn eu niferoedd ac, wrth gwrs, rydym ni yn y sefyllfa lle mae’n rhaid i ni gadw pobl adref rŵan. Weithiau maen nhw’n byw ar eu pen eu hunain ac yn gyfan gwbl ddibynnol ar y sawl sy’n dod rownd i ofalu amdanyn nhw. Mae’r holl system, felly, yn dibynnu ar ofal cymdeithasol. Hefyd, mae pobl yn fwy bregus yn aml, a hefyd mae ganddyn nhw afiechydon llawer mwy cymhleth nawr nag oedd ganddyn nhw nôl yn y dydd. Mae pobl efo gwahanol diwbiau a gwifrau ac ati ynghlwm ynddyn nhw hefyd yn cael gofal adref gan ofalwyr cymdeithasol y dyddiau yma. Felly, mae yna her sylweddol o flaen y sawl sydd yn darparu'r gofal hwnnw.

Wrth gwrs, mae’r gwasanaethau cymdeithasol yn edrych ar ôl pob math o broblemau eraill, megis diogelu plant, wrth gwrs, a hefyd systemau iechyd meddwl. Ond rwy’n mynd i ganolbwyntio ar y gofalwyr achos dyna’r system sydd gyda ni sydd yn gwneud yn siŵr bod ein gwasanaeth iechyd ni yn gallu rhedeg mor eithriadol a chystal ag y mae fe. Ond, yn nhermau sut rydym ni’n meddwl am ofal, rwyf wedi dweud wrthych chi o’r blaen hefyd yn y Siambr yma, rwy’n credu dros y blynyddoedd rydym ni wedi tueddu i israddio yr egwyddor o ofalu am berson arall.

Nôl yn y dydd, cyn efallai i ni gael gwasanaeth iechyd, roeddem ni yn gofalu yn dda iawn am bobl. Roedd ein nyrsys ni yn carco yn fendigedig ac roedd gofalwyr o safon ac ati yn gofalu yn dda iawn. Ond, dros y blynyddoedd, fel mae meddygaeth wedi mynd yn fwy technegol, mae’r elfen o ofal wedi cael ei israddio. Rydym ni’n tueddu i anghofio amdano ac rydym yn tueddu i ddatganoli gofal i bobl sydd ddim wedi derbyn y math o hyfforddiant y buaswn i’n licio eu gweld nhw’n ei dderbyn, ac nid ydyn nhw’n derbyn y cyflog y dylen nhw ei dderbyn a hefyd maen nhw’n gorfod byw, fel yr ydym ni wedi’i glywed eisoes, ar gytundebau dim oriau. Rhan o agwedd cymdeithas tuag at yr holl egwyddor o ofalu am berson arall ydy hynny. Fel cymdeithas, rydym ni wedi tueddu i israddio hynny. Mike.

A ydych yn gresynu at y ffaith ein bod wedi symud oddi wrth awdurdodau lleol yn cyflogi staff yn uniongyrchol i ddarparu gofal, a’i fod wedi mynd allan i’r sector preifat?

I would agree with that, but also, of course, our counties can also commission care from charities and so on, and—as we’ve already heard in the excellent contribution made by Sian Gwenllian—there’s never enough funding available to ensure that we can have the right contracts in place for people who do provide care. I know that there is pressure on employed carers to complete their visits within 15 minutes sometimes—within 30 minutes very often. Now, if you’re going to provide the highest quality care, it’s going to take time and you need that long-term contact to care for the person in their home. Of course, you’re not going to have the same person every time if you’re going to be dependent on zero-hours contracts. So, to conclude, I would emphasise that, whilst we’re all thinking of the local council elections at the moment and about local councils specifically in this debate today—I would like to emphasise throughout that, yes, local councils look after education and all sorts of other things, but we do have to remember the importance of social care. Thank you very much.

Diolch i Blaid Cymru am gyflwyno’r ddadl heddiw. Rydym ni, yn UKIP Cymru, yn cytuno â phwyslais cyffredinol cynnig Plaid Cymru. Wrth gwrs, mae gwasanaethau cyhoeddus lleol yn rhan allweddol o les y cyhoedd y maent yn eu gwasanaethu.

Mae toriadau mewn cyllid cyhoeddus bob amser yn destun gofid os ydynt yn bygwth gwasanaethau a chyfleusterau lleol y gwneir defnydd da ohonynt. Yn anffodus, mae realiti gwleidyddiaeth yn golygu bod dadlau’n digwydd yn ddieithriad ymhlith y gwahanol bleidiau ynglŷn â’r rhesymau dros doriadau. Yn draddodiadol yng Nghymru, rydym wedi cael cynghorau a gaiff eu harwain gan y Blaid Lafur sy’n cwyno bod toriadau yn y gyllideb bob amser yn cael eu hachosi gan Lywodraethau Ceidwadol yn San Steffan. Wrth gwrs, pan oedd gennym Lywodraeth Lafur yn San Steffan, roedd yn rhaid iddynt feddwl am esgus gwahanol. Ond mae’r sefyllfa honno’n edrych yn annhebygol o ddigwydd eto, neu am gryn dipyn o amser o leiaf. Ers 1999, mae gennym drydydd chwaraewr yn y gêm o weld bai, sef y Cynulliad, ac yn awr mae gennym Brexit hefyd. Mae’r cyfan yn ddryslyd iawn i’r cyhoedd. Rwy’n credu, o safbwynt y cyhoedd, ei bod yn well anghofio pwy sydd ar fai am doriadau, pan ddaw’r etholiadau i ben o leiaf, a chanolbwyntio ar ddarparu gwasanaethau cyhoeddus o’r safon uchaf posibl.

Gall penderfyniadau cynghorau lleol helpu economïau lleol. Dylai caffael ffafrio cwmnïau lleol. Gall cynghorau helpu gyda materion fel y ddarpariaeth o lefydd parcio a ffioedd parcio hefyd. Mae’r Cynulliad ei hun yn chwaraewr o bwys yma gyda’i bwerau dros ardrethi busnes, ac mae UKIP yn sicr yn ffafrio polisïau sydd o fudd i fusnesau lleol. Mae strydoedd mawr traddodiadol yn rhywbeth y dylem ymladd i’w cadw. Mae tafarndai lleol wedi’u rheoli’n dda yn haeddu unrhyw gymorth y gall cynghorau, a’r Cynulliad, ei gynnig. Rydym yn dal i aros am gyhoeddiad gan Lywodraeth y Cynulliad ar ei hargymhellion ar gyfer cefnogi tafarndai yng Nghymru.

Mae rhai materion diddorol wedi cael eu crybwyll yn y ddadl heddiw. Roedd Neil McEvoy yn siarad yn helaeth am y problemau rydym wedi’u cael yng Nghaerdydd. Nawr, nid wyf am ganolbwyntio’n benodol ar Gaerdydd ei hun, ond pan siaradodd am y penderfyniadau dryslyd ynglŷn ag ailgylchu a wnaed gan y cyngor Llafur, ynghyd â’u penderfyniad i gau dau o’r pedwar safle ailgylchu yng Nghaerdydd, mae’n codi cwestiynau, ond rwyf am ymatal rhag gwneud sylwadau ar y penderfyniad penodol hwnnw, ar wahân i sôn eich bod wedi cael refferendwm lleol ar hynny, ond eich bod wedi anwybyddu’r canlyniad yn llwyr. Mae hyn yn tynnu sylw at safbwynt UKIP Cymru ein bod angen refferenda lleol ag iddynt rym cyfreithiol ar benderfyniadau cynllunio mawr. Yn anffodus, nid wyf yn credu bod Plaid Cymru’n cefnogi’r mesur hwn eto. Efallai y bydd angen i chi feddwl am hynny’n fwy manwl.

Roedd cyfraniad Hefin David yn ddiddorol pan siaradodd am ei rôl ef ar gyngor Caerffili. Nawr, ei benderfyniad ef yw gadael y cyngor; mae’n credu na allwch gyfuno swydd fel Aelod Cynulliad â bod yn gynghorydd. Daeth Neil McEvoy i benderfyniad gwahanol, ac rwy’n meddwl, os wyf fi’n gywir, fod gennym hefyd aelod Ceidwadol, Russell George, sydd, ers iddo gael ei ethol, yn dal i fod yn aelod o gyngor Trefaldwyn. Rwy’n credu ei fod. Felly, yn ei achos ef–mae’n ddrwg gennyf, Cyngor Sir Powys ydyw, onid e–mae’n ymddangos ei bod yn bosibl cyfuno gwahanol rolau. Os trown y clociau’n ôl ychydig flynyddoedd, mae’n ddiddorol fod yna lawer o Aelodau Seneddol, wrth eu hethol i San Steffan, yn parhau’n aelodau o’u cynghorau lleol, a chredid ei bod yn werth cynnal y cyswllt rhwng Llywodraeth genedlaethol a llywodraeth leol ac y dylai cynghorwyr lleol, lle roedd modd, barhau’n aelodau o’r cyngor ar ôl iddynt ddod yn Aelodau Seneddol. Felly, mae’n ddiddorol sut yr ymddengys bod y safbwynt hwnnw wedi newid. Yn y Llywodraeth Lafur ar ôl 1945, rwy’n credu bod gennym Ysgrifennydd Cartref mewn gwirionedd, sef Chuter Ede, a barhaodd i fod yn aelod o’i gyngor lleol.

A gaf fi wneud ymyriad?

Wrth gwrs.

Nid oeddwn–ac yn aml, ni fyddaf–yn mynegi polisi Llafur; roeddwn yn mynegi fy marn bersonol. Ac nid oeddwn yn mynegi barn am unrhyw un arall.

Nid oeddwn yn awgrymu eich bod, Hefin; nid dyna oedd fy mhwynt. Dweud oeddwn fod yna wahaniaethau barn, dyna i gyd; gwyntyllu’r mater a wnawn, dyna i gyd. [Torri ar draws.] Iawn, mae wedi’i wyntyllu.

Mae angen inni ffrwyno cyflogau gormodol i swyddogion. Mae angen canllawiau statudol llym yma, ac rydym hefyd yn ymwybodol o’r angen i fynd i’r afael â chontractau dim oriau. Nawr, siaradodd Hefin am hyn hefyd, ac rwy’n meddwl bod un o’r Gweinidogion wedi crybwyll contractau dim oriau ddoe. Mae safbwynt Llafur yn fy nrysu braidd bellach, oherwydd ei bod yn ymddangos bod pawb ohonoch yn eu herbyn, ond nid yw’n ymddangos eich bod yn gwneud dim am y peth. Yn sicr mae angen inni edrych ar eu defnydd yn y sector cyhoeddus. Mae angen inni edrych yn fanwl ar hyn. Yn gyffredinol, yn UKIP Cymru, credwn fod contractau dim oriau yn gostwng cyflogau ac yn gwaethygu amodau gwaith, ac felly rydym yn credu bod angen dirfawr i weithredu ar y defnydd o’r contractau hyn yn y sector cyhoeddus. Diolch.

Roeddwn wedi bwriadu siarad yn fwy helaeth yn y ddadl hon am rôl arloesi mewn llywodraeth leol, a cheir rhai enghreifftiau o hynny gan awdurdodau a arweinir gan Blaid Cymru, fel y nodir yn ein cynnig. Ond cefais fy annog i siarad am wahanol fath o arloesedd–arloesedd mewn gwleidyddiaeth, sef gwneud yr hyn rydym yn ei ddweud. Wyddoch chi, rhoi ar waith yr egwyddorion rydym yn dweud eu bod wrth galon ein gwleidyddiaeth. A gallaf ddweud yn onest na allaf ddeall pam y ceir gwrthwynebiad gan Lywodraeth Lafur–Llywodraeth sydd mewn enw o leiaf i fod yn sosialaidd–i wahardd y defnydd o gontractau dim oriau mewn gwirionedd. Fel y clywsom yn awr yng nghyfraniad yr Aelod UKIP, plaid y byddai’r rhan fwyaf ohonoch, rwy’n siŵr, yn credu ei bod i’r dde i chi—mae’n ymddangos ei bod yn fwy i’r chwith i chi ar y mater hwn mewn gwirionedd. Mae’n gwbl afresymol. Rydych wedi ei roi wrth wraidd eich maniffesto Prydeinig, a ni yw’r unig wlad yn y DU lle rydych yn Llywodraeth mewn gwirionedd—a’r unig wlad lle y mae gennych unrhyw obaith o fod yn Llywodraeth am yr ychydig flynyddoedd nesaf, mae’n debyg—ac eto nid ydych yn barod i’w roi ar waith. Dyma’r math o beth sy’n rhoi enw drwg i wleidyddiaeth ddemocrataidd. Dylai fod cywilydd arnoch. Sut y gallwn adfer ffydd ac ymddiriedaeth pobl mewn gwleidyddiaeth pan fyddwch yn dweud un peth ac yn gwneud rhywbeth arall? 

I ofyn y cwestiwn, rwy’n meddwl y dylech roi mwy o fanylion na ‘gwahardd contractau dim oriau’. Beth yn union a olygwch a sut y byddech yn amddiffyn hynny’n gyfreithiol?

Rydym yn ei ddweud yn eithaf clir. Rydym wedi nodi gwelliannau i gyfres gyfan o Filiau. Gwn fod yr Aelod anrhydeddus a minnau wedi ein hethol y llynedd, ond cyflwynodd Plaid Cymru gyfres gyfan o welliannau ar chwe achlysur gwahanol i ddau Fil gwahanol. Cawsant eu nodi yn y gwelliannau i’r Biliau hynny, ac fe bleidleisioch chi yn erbyn. Nid yw fel pe baem wedi gwneud hyn er mwyn chwarae gwleidyddiaeth, iawn? Mewn gwirionedd, aethom ati i geisio deddfu yn y lle hwn ac fe’i gwrthwynebwyd gan eich Llywodraeth chi. [Torri ar draws.] Wel, fe ddywedaf wrthych beth oedd y dadleuon pathetig a roesoch yn ei erbyn. Mewn gwirionedd, ar un o’r achlysuron hynny ar y Bil Rheoleiddio ac Arolygu Gofal Cymdeithasol, dywedodd eich Gweinidog yn eich Llywodraeth hyn:

Ond gadewch i ni fod yn glir ynghylch y cynnig sydd gerbron y Cynulliad Cenedlaethol. Mae’r gwelliant hwn yn galw am waharddiad llwyr—gwaharddiad llwyr—ar y defnydd o gontractau dim oriau... Nid wyf yn credu bod hwnnw’n safbwynt y dylem ei gefnogi.

Dyna beth oeddech yn ei ddweud bryd hynny. Rydych yn dweud rhywbeth gwahanol yn awr yn eich maniffesto Plaid Lafur Prydeinig. Do, fe’i cyflwynwyd gennych ym mis Ionawr 2016 ar ôl ymchwil a ddangosai fod yna anfanteision eithaf clir o ran hawliau gweithwyr. Do, fe gytunoch i ystyried cyfyngu ar y defnydd o gontractau dim oriau, ac ymgynghorwyd ar hynny, ac yn ôl pob tebyg, dyna roedd Ysgrifennydd y Cabinet yn cyfeirio ato’n gynharach—’Rydym yn disgwyl cyhoeddiad ar gyfyngu ar y defnydd’. Wel, mae cyfyngu ar y defnydd o rywbeth sy’n amlwg yn anghywir ym mhob ystyr, o ran y gweithwyr, ond hefyd, fel y clywsom, o ran defnyddwyr gwasanaethau yn ogystal—nid cyfyngu ar y defnydd a wnewch, rydych yn ei wahardd, rydych yn cael gwared arno, rydych yn ei ddileu. Dyna beth y mae pobl yn ei ddisgwyl gan blaid sy’n honni ei bod yn sosialaidd, felly pam na all Ysgrifennydd y Cabinet godi ar ei draed mewn ychydig funudau a dweud mai dyna rydych yn mynd i’w wneud?

A’r ddadl hon a glywsom hefyd: ‘Fe allech fod wedi peryglu’r Bil.’ Wel, mae gennym system ar gyfer ymdrin â hynny—adran 111 o Ddeddf Llywodraeth Cymru 2006, sy’n caniatáu i Aelod yn y lle hwn, os ceir her gyfreithiol yn y Goruchaf Lys, i gael gwared ar yr adran honno o’r Bil i ganiatáu i’r Bil fynd rhagddo heb beryglu’r Bil cyfan. Mae’n ddadl hollol wag. A chlywsom hefyd y syniad, ‘O, mae diffyg eglurder pa un a allwn wneud unrhyw beth mewn gwirionedd sy’n ymwneud â chyflogaeth, ac felly, gallai godi cwestiynau am y Bil.’ Dyna’r ddadl rydych chi—. Y ddadl a ddefnyddiwch gyda’r Bil undeb llafur yw bod cyflogaeth sector cyhoeddus, mewn gwirionedd, yn faes dilys i’r lle hwn ddeddfu yn ei gylch. Ac am hynny y soniwn, yn sicr, o ran yr hyn sydd gennym yn y cynnig hwn—gwahardd y defnydd o gontractau dim oriau mewn awdurdodau lleol yng Nghymru fan lleiaf. Pam na wnewch chi hynny a rhoi eich egwyddorion ar waith yn ymarferol?

Wrth gwrs, mae rhai ohonom wedi bod yn siarad am gael gwared ar bob contract camfanteisiol, nid contractau dim oriau’n unig, ers peth amser.

Gwelaf fod Plaid Cymru, yn eu cyflwyniad i’w dadl, yn cydnabod y rôl bwysig a chwaraeir gan awdurdodau lleol yn datblygu economïau lleol mewn partneriaeth â’r gymuned fusnes; yn sicrhau bod ein strydoedd yn lân ac yn ddiogel; yn darparu addysg o safon; ac yn darparu gofal gwasanaethau cymdeithasol sy’n edrych ar ôl y bobl fwyaf bregus mewn cymunedau ledled Cymru. A gaf fi ddweud fy mod yn cytuno’n llwyr â hynny? Ond rwyf hefyd yn dweud: beth am gyfleusterau hamdden i gadw pobl yn ffit? Beth am wasanaethau iechyd yr amgylchedd? Beth am safonau masnach? Beth am gefnogaeth i’r celfyddydau? Onid ydynt yn cydnabod pwysigrwydd y rhain a gwasanaethau eraill a ddarperir gan lywodraeth leol? Gallwn barhau am bedair munud a hanner arall, ond rwy’n siwr y bydd pob un ohonoch yn falch o wybod nad wnaf hynny. Ond a ydych yn cydnabod pwysigrwydd y rhain a gwasanaethau eraill a ddarperir gan lywodraeth leol?

Gwelaf hefyd eu bod yn gresynu bod cyllid ar gyfer awdurdodau lleol yng Nghymru ers 2011-12 wedi gostwng 6.5 y cant, gan effeithio’n anghymesur ar rai o’r bobl wannaf a mwyaf agored i niwed mewn cymunedau ledled Cymru. Gan siarad fel rhywun sy’n aml mewn lleiafrif o un mae’n debyg a siaradodd o blaid rhoi mwy o arian i lywodraeth leol yn y Cynulliad diwethaf, rwy’n falch iawn o weld pobl eraill yn ymuno. A gaf fi atgoffa Aelodau a oedd yma yn y Cynulliad diwethaf am y gyllideb a gawsom? Gofynnodd y Ceidwadwyr am fwy o arian ar gyfer iechyd, a olygai ysbytai. Roedd y Democratiaid Rhyddfrydol eisiau mwy o arian ar gyfer addysg. Roedd Plaid Cymru eisiau mwy o arian ar gyfer prentisiaethau. Ni ofynnodd unrhyw blaid am fwy o arian i lywodraeth leol. Pe bai’r holl geisiadau hynny wedi cael eu derbyn, byddai llai byth o arian ar gyfer llywodraeth leol. Rwy’n credu y dylid gwario mwy o arian y Cynulliad ar lywodraeth leol. Byddai’n golygu llai o wario ar wasanaethau eraill.

Rwyf hefyd yn arddel safbwynt sy’n newydd yma—sef bod a wnelo iechyd â mwy nag ysbytai, ond ei fod yn ymwneud â hyrwyddo ffordd o fyw iach, sef yr hyn y mae awdurdodau lleol yn ei wneud, a bod llywodraeth leol yn chwarae rhan bwysig iawn yn hyn. Fel Cynulliad, mae gennym bwyllgor iechyd, ond nid oes gennym bwyllgor llywodraeth leol penodol. Mae ein pwyllgor sy’n cynnwys llywodraeth leol yn ymdrin â meysydd eraill—daw gwasanaethau llywodraeth leol dan fantell nifer o wahanol bwyllgorau.

Rwy’n gweld hefyd eich bod yn nodi bod y cyflog cyfartalog ar gyfer prif weithredwyr sy’n arwain cynghorau a reolir gan Blaid Cymru bron £22,000 yn is na’r rhai a reolir gan y Blaid Lafur yng Nghymru. Mae’r cynghorau y mae Plaid Cymru’n eu rheoli’n fach a chanolig eu maint, tra bo Llafur yn rheoli’r awdurdodau mwy o faint. Ar welliant y Ceidwadwyr, gallem hefyd nodi bod Mynwy yn un o’r awdurdodau lleiaf yng Nghymru. Mae awdurdodau mwy o faint yn tueddu i dalu cyflogau uwch. Rwy’n siomedig fod yr alwad rwy’n dal ati i’w gwneud—ac y byddaf yn ei gwneud eto—y dylid gosod cyflogau prif weithredwyr ar sail bandiau cynghorol yn ôl maint y cyngor, neu fel yr arferai fod cyn y Llywodraeth Dorïaidd ddiwethaf rhwng 1979 ac 1997—. Roedd yn gweithio, a thelid canran o gyflog y prif weithredwr i’r prif swyddogion eraill.

Un o’r pethau sy’n peri pryder i mi hefyd, ac sy’n fy mhoeni’n fawr, yw bod gennym sefyllfa lle y telir cyflogau i nifer o bobl yn awr rhwng cyflog y prif swyddog a chyflog y pen swyddog. Maent yn nodi’r raddfa POF o’r llyfr porffor ac yna maent yn ychwanegu ato. Ac mae hynny eto’n peri pryder i mi.

I’r Ceidwadwyr, os yw cyllid yn mynd yn uniongyrchol i ysgolion, rwy’n gofyn pwy a sut yr ymdrinnir â gwasanaethau fel y canlynol: cludiant ysgol; addysg heblaw yn yr ysgol; gwella ysgolion? Unwaith eto, gallwn roi rhestr hir iawn, ond ni wnaf. Mae’r Ceidwadwyr yn siarad yn barhaus am newidiadau i gymorth i gynghorau gan Lywodraeth Cymru. Os edrychwn ar y swm absoliwt a delir fesul preswylydd, byddwch yn cael canlyniad hollol wahanol. Mae’r fformiwla’n ystyried pethau fel y boblogaeth; nifer y plant; nifer yr oedolion hŷn; hyd ffyrdd; amddifadedd; natur wledig a theneurwydd y boblogaeth. Oni bai bod y swm absoliwt a werir ar lywodraeth leol yn cynyddu, os newidiwch y fformiwla, bydd rhai pobl yn ennill a bydd rhai pobl yn colli. Ni allwch gael pawb yn ennill wrth newid fformiwla. Mae Powys a Chonwy yn cael mwy o arian y pen nag Abertawe a Chaerdydd. Byddwn yn dadlau bod yr awdurdodau mawr yn ne Cymru yn gwneud yn anghymesur o wael—barn a goleddir gan bobl eraill sy’n byw mewn ardal gydag awdurdod mawr yn ôl pob tebyg. Rwy’n siŵr fod y bobl yng nghefn gwlad yn dweud rhywbeth gwahanol iawn. Ond os yw cyllid yn seiliedig ar boblogaeth yn unig, byddai’n helpu Abertawe a Chaerdydd a Mynwy, ond yn dinistrio Merthyr a Blaenau Gwent a chyfres gyfan o awdurdodau gwledig.

Yn olaf, mae gwasanaethau llywodraeth leol yn bwysig bob dydd, nid yn y cyfnod yn arwain at etholiadau cyngor yn unig. Rwy’n parhau i ddweud pa mor bwysig ydynt. Roeddwn yn ceisio atgoffa pobl, yn union cyn y gyfres o etholiadau yn Ynys Môn ychydig flynyddoedd yn ôl, pan gawsant hwy flwyddyn yn ddiweddarach, ein bod wedi cael ein boddi gan ddadleuon ar lywodraeth leol, ac Ynys Môn yn arbennig, ac ni chafodd hynny ei ailadrodd ers hynny. Felly, mae llywodraeth leol yn bwysig, mae sut y bydd pobl yn ei thrin yn bwysig—a’n bod yn cefnogi llywodraeth leol drwy’r amser, nid yn ystod yr wythnos cyn yr etholiad yn unig.

A gaf fi ddweud ar y dechrau fy mod yn croesawu’r ddadl hon ar adeg amserol iawn yn y cylch etholiadol, o ystyried bod gennym etholiadau llywodraeth leol yfory? Roeddwn eisiau cydnabod y rôl allweddol y mae awdurdodau lleol yn ei chwarae mewn gwirionedd yn erbyn cefndir, fel y mae eraill eisoes wedi cydnabod, o doriadau anferth gan Lywodraeth San Steffan, a rhagrith syfrdanol Torïaid sy’n codi yma i resynu at doriadau i awdurdodau lleol. Mae’n eithaf syfrdanol, fel y dywedais. Fel y nododd Hefin David, mae Llywodraeth Lafur Cymru wedi gwarchod cynghorau yng Nghymru i raddau llawer helaethach nag y diogelwyd unrhyw awdurdod lleol gan y Torïaid yng Nghymru.

Cyn i mi symud ymlaen at brif ran fy nghyfraniad, Llywydd, roeddwn eisiau rhoi sylw i’r drafodaeth gynharach ar thema democratiaeth mewn llywodraeth leol. Wrth ystyried yr hyn sy’n digwydd ym Merthyr Tudful, nid oes gennym unrhyw ymgeisydd UKIP yn ymgeisio, sy’n swnio’n rhyfedd iawn i mi i blaid sy’n honni ei bod yn cymryd yr awenau oddi wrth y Blaid Lafur yn y Cymoedd. Mae gennym un Tori unig yn sefyll, ac mae gennym ddau Ddemocrat Rhyddfrydol, ac mae’r gweddill yn gymysgedd o ymgeiswyr annibynnol sy’n sefyll dros ddyn a ŵyr beth, gyda gwleidyddiaeth o’r adain chwith eithafol i’r dde eithafol. Pwy a ŵyr beth y mae pobl yn mynd i gael os ydynt yn ethol ymgeiswyr annibynnol yfory.

Ond o’m rhan i, hoffwn achub ar y cyfle hwn i gyfeirio at ddau faes penodol a amlygwyd yng nghynnig Plaid Cymru mewn perthynas â chyngor Merthyr Tudful, sef addysg a datblygu economïau lleol. Rhwng 2008 a 2012, câi cyngor Merthyr ei reoli heb unrhyw gynllun cydlynol gan yr aelodau annibynnol, ac o un flwyddyn i’r llall, yn ystod y cyfnod hwnnw, roedd canlyniadau ysgolion yn gosod y cyngor naill ai ar safle 21 neu 22 o blith y 22 awdurdod lleol yng Nghymru a gwnaed gwasanaeth addysg yr awdurdod yn destun mesurau arbennig. Yn 2012, cymerodd Llafur reolaeth ar y cyngor hwnnw ac ers 2013 gwellodd perfformiad ysgolion ym Merthyr Tudful ar raddfa lawer cyflymach na gweddill Cymru. Mae canlyniadau’r cyngor wedi gwella flwyddyn ar ôl blwyddyn, ac mae’r cyngor bellach yn safle 10 o’r 22 awdurdod ac mae’n codi, ac mae’r awdurdod addysg wedi dod allan o fesurau arbennig. Enghraifft glir o Lafur yn cyflawni pan fo mewn grym.

Nid ym maes addysg yn unig y gwelwyd gwelliant. Mae Cyngor Merthyr Tudful dan arweiniad Llafur hefyd yn arwain y ffordd ar ddod â swyddi newydd i’r fwrdeistref sirol ac mae’n gwneud yn well na’r awdurdodau eraill yn y Cymoedd ar gynorthwyo busnesau i greu swyddi newydd ar gyfer pobl leol. Daeth pum cant o swyddi i Ferthyr yn dilyn llwyddiant y cyngor i ddenu General Dynamics i’r dref, a thrwy gefnogaeth grant gan Lywodraeth Cymru o bron i £13 miliwn o dan ei rhaglen Llefydd Llewyrchus Llawn Addewid, mae Merthyr Tudful ar y trywydd cywir i gyrraedd y targed o ran adfywio a hyrwyddo cynaliadwyedd canol y dref a darparu tai a phrosiectau strategol mawr eraill yn yr ardal. O ganlyniad, rydym wedi gweld Merthyr Tudful yn dod yn brifddinas twf busnes yng Nghymru yn ystod y flwyddyn ddiwethaf.

Ar seilwaith, cwblhawyd datblygiad gwerth £8.5 miliwn Riverside yn Ynysowen ac fe’i hagorwyd yn ystod 2016. Roedd y cynllun, a gynhwysai briffordd newydd, pontydd a llwybrau troed, hefyd yn rhyddhau tir ar gyfer datblygiadau tai yn y dyfodol ar safle’r hen lofa. O ran twristiaeth, agorodd Parc Beicio Cymru ei ddrysau ym mis Awst 2013, ac ers hynny mae wedi denu dros 1 filiwn o ymwelwyr i’r safle yng nghoedwig Gethin yn Abercannaid. Gall chyngor Merthyr fod yn haeddiannol falch o’i gyflawniadau.

Ond gan ei bod yn adeg etholiad, mae’n debyg nad oes fawr o syndod fod cynnig Plaid Cymru’n ceisio beirniadu cynghorau Llafur ynghylch cyflogau prif weithredwyr. Llywydd, nid wyf am amddiffyn cyflogau gormodol yn ein gwasanaethau cyhoeddus, ond byddwn yn cwestiynu’r gymhariaeth y mae Plaid Cymru’n ceisio’i gwneud rhwng cynghorau a arweinir gan Blaid Cymru a chynghorau a arweinir gan y Blaid Lafur mewn perthynas â chyflogau prif weithredwyr. Un cyngor sydd dan reolaeth Plaid Cymru, sef Gwynedd, ond hyd yn oed os ydych yn cynnwys Ceredigion a Sir Gaerfyrddin lle y maent mewn clymblaid, fel y mae Mike Hedges eisoes wedi’i nodi, rydych yn sôn am gynghorau bach o’u cymharu â’r rhan fwyaf o’r cynghorau dan arweiniad Llafur, sy’n cynnwys Caerdydd, Abertawe, Castell-nedd Port Talbot, Casnewydd, Pen-y-bont ar Ogwr a Chaerffili. Byddai maint cymharol yr awdurdodau lleol hyn mewn perthynas â’r boblogaeth a wasanaethir ynddo’i hun yn rhesymau dros gyflogau ar lefelau uwch.

Ddoe, daeth un o’r cynghorau hynny sydd dan reolaeth Lafur, sef Caerffili, sydd hefyd yn cynnwys rhan o fy etholaeth i yng nghwm Rhymni, i gytundeb â’i undebau llafur staff er mwyn gwella tâl gwyliau rhai o’i weithwyr sydd ar y cyflogau isaf. Mae hyn yn ychwanegol at dalu’r cyflog byw sylfaenol i’w holl staff, fel llawer o awdurdodau a reolir gan Lafur yng Nghymru, gan gynnwys Caerdydd, Casnewydd, Rhondda Cynon Taf, Torfaen, a Merthyr Tudful rwy’n falch o ddweud. Felly, os yw Plaid Cymru am gecru ynglŷn â chyflogau mewn llywodraeth leol yn y ddadl hon, yn hytrach na gwneud cymariaethau diffygiol rhwng awdurdodau lleol heb ystyried eu maint, efallai y gallant roi ychydig o amser i esbonio pam nad ydynt yn talu’r cyflog byw sylfaenol yn yr awdurdodau y maent yn eu rheoli.

I gloi, Llywydd, byddaf yn cefnogi’r cynnig fel y’i diwygiwyd gan Lywodraeth Cymru a’r gwelliant olaf gan y Ceidwadwyr, ac wrth wneud hynny, hoffwn bwysleisio a chanmol y gwaith a wnaed gan awdurdodau lleol ledled Cymru, yn erbyn cefndir o galedi parhaus dan law’r Torïaid.

Cyn i mi alw ar Ysgrifennydd y Cabinet, efallai y bydd rhai ohonoch wedi sylwi bod gennym broblem dechnegol, ac mae’n broblem mor sylweddol, yn anffodus, fel y bydd yn rhaid i mi ohirio’r trafodion. Bydd y gloch yn canu pan fydd y trafodion ar fin ailddechrau. Diolch yn fawr.

Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 16:17.

Ailymgynullodd y Cynulliad am 16:40, gyda’r Llywydd yn y Gadair.

Galw’r Cynulliad i drefn, felly. Ymddiheuriadau am y toriad yna. Rwyf nawr yn galw ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol, Mark Drakeford.

Diolch yn fawr, Llywydd. Diolch i chi am y cyfle i gymryd rhan mewn dadl wedi’i hamseru’n dda, fel y mae eraill wedi dweud, gyda phobl ar draws Cymru yn mynd i bleidleisio yfory. Mae hwn wedi bod yn gyfle priodol iawn i bleidiau yma gyflwyno polisïau y bydd etholwyr yn penderfynu arnynt. Efallai y gallaf ddechrau drwy gytuno â’r siaradwr olaf yn y ddadl, Dawn Bowden, fel y cytunais gyda Simon Thomas yn gynharach y prynhawn yma, drwy ddweud mai un o fanteision mawr pleidiau gwleidyddol yw bod yna faniffestos y gall pobl eu gweld ac y gellir gwneud penderfyniadau gwybodus. Lle y bydd pobl yn perthyn i bleidiau gwleidyddol, rwy’n meddwl ei bod yn iawn ac yn briodol y dylai hynny fod yn hysbys i etholwyr o dan ba faner bynnag y bydd pobl yn dewis sefyll etholiad wedyn.

Mae gwelliant y Llywodraeth y prynhawn yma yn ceisio uno’r Cynulliad Cenedlaethol gyda chynnig y gall pob plaid yma gytuno arno, o’r hyn a glywais y prynhawn yma—pwysigrwydd gwasanaethau lleol o safon i’r boblogaeth, wedi’u darparu gan awdurdodau lleol ledled Cymru.

Llywydd, deuthum i weithio yn y Cynulliad Cenedlaethol yn gyntaf yn y flwyddyn 2000. Roeddwn yn meddwl bryd hynny, ac rwy’n parhau i feddwl yn awr mai un o gryfderau’r Cynulliad Cenedlaethol yw bod pobl wedi cael eu cynnwys yma sy’n adnabod llywodraeth leol, ar ôl torri eu dannedd gwleidyddol eu hunain drwy gael eu hethol i awdurdodau lleol. Dyna’n rhannol pam y credaf fy mod wedi dweud erioed, ers i mi ddod yn Weinidog â chyfrifoldeb dros lywodraeth leol, fod fy agwedd at y sector yn un sy’n seiliedig ar ei bwysigrwydd—ei bwysigrwydd fel darparwr gwasanaethau allweddol, fel chwaraewr allweddol yn creu economïau lleol ac fel cyswllt hanfodol yn y gadwyn ddemocrataidd.

Mae’r penderfyniadau y mae awdurdodau lleol yn eu gwneud yn estyn yn ddwfn i mewn i fywydau eu dinasyddion a thrwy gydol y bywydau hynny hefyd, o’r dyddiau cynharaf ym myd addysg i ofal pobl hŷn yn eu cartrefi a’u cymunedau eu hunain. Mae’r ystod o bethau y mae awdurdodau lleol yn eu gwneud yn amrywio o’r gwasanaethau pwysig iawn hynny, o’r parcio, y tafarndai a’r cyflogau y soniodd Gareth Bennett amdanynt, i’r celfyddydau, y chwaraeon a’r safonau masnach a grybwyllwyd gan Mike Hedges. Bob dydd, mae cannoedd o wasanaethau, a ddarperir gan filoedd o sefydliadau—a thros flwyddyn, yn estyn i mewn i fywydau miliynau o bobl—yn cael eu darparu gan awdurdodau lleol yma yng Nghymru. Mae’r etholiadau ar eu cyfer yfory’n arwydd o’u harwyddocâd.

Wrth gwrs, mae effaith y polisïau caledi, sy’n hunandrechol ac wedi methu, wedi effeithio ar lywodraeth leol yma yng Nghymru, fel y dangosodd Hefin David mor glir. Ond byth ers y flwyddyn 2008, gwnaed ymdrech barhaus i ddiogelu’r gwasanaethau hynny lle bynnag y bo modd yma yng Nghymru. Dyna pam, ers y flwyddyn 2000, er bod gwario ar wasanaethau awdurdodau lleol yn Lloegr wedi gweld gostyngiad o ran arian parod o 11 y cant, mae gwariant ar wasanaethau lleol yng Nghymru wedi gweld cynnydd ariannol o 3 y cant. Neu o’i roi mewn ffordd wahanol, adroddodd y Swyddfa Archwilio Genedlaethol yn ddiweddar fod grym gwario awdurdodau lleol yng Nghymru mewn termau real wedi gostwng 4 y cant yn y pum mlynedd ar ôl 2010. Yn Lloegr, mae wedi gostwng 25 cant—chwe gwaith y lefel o doriadau y bu’n rhaid i awdurdodau lleol yma yng Nghymru eu hwynebu.

Clywsom gan Janet Finch-Saunders, gyda’r maniffesto Ceidwadol i awdurdodau lleol—credaf y byddai crocodeil wedi bod â chywilydd o fod wedi colli’r math o ddagrau a glywsom gan y Ceidwadwyr y prynhawn yma. Mae’r effaith ar awdurdodau lleol yng Nghymru yn ganlyniad go iawn i’r toriadau a wnaed gan eu plaid ar lefel genedlaethol, a’r toriadau y gwelwch eu plaid yn gorfod eu gwneud yn Lloegr a’r toriadau rydym yn benderfynol o beidio â’u gweld yn digwydd yma yng Nghymru.

Nawr, yn ogystal â’r arian sydd ar gael i awdurdodau lleol, ceir cwestiwn ynglŷn â sut y dylid gwario’r arian hwnnw. Ac adroddodd y Sefydliad Astudiaethau Cyllid y mis diwethaf fod gwariant awdurdodau lleol ar ofal cymdeithasol yng Nghymru 20 y cant yn uwch na’r hyn ydyw yn Lloegr, gyda gwariant cyfartalog yng Nghymru yn uwch nag mewn unrhyw ranbarth yn Lloegr.

May I say a word of thanks to Dai Lloyd for what he said in his contribution this afternoon, focusing on the importance of social services, but specifically the people who work in the field of care? One of the things that local authorities in Wales have succeeded to do over the past decade is to bring down every year the number of people who live in residential homes in Wales, and they’ve done that because they do offer care in the community for vulnerable people, people who depend on the care that they receive in the community, and Dai Lloyd drew attention to the fact that it’s the people who provide care and the quality of care that are so important to the people who are dependent on those services.

Mae’r dewisiadau y mae awdurdodau lleol yn eu gwneud yng Nghymru wrth roi’r gyfran ychwanegol honno o’u gwariant tuag at ofal cymdeithasol yn arwydd, nid yn unig fod Llywodraeth Cymru wedi gwneud dewisiadau wrth ariannu’r sector, ond bod y dewisiadau wedi’u gwneud gan yr awdurdodau lleol eu hunain yng Nghymru o ran diogelu’r rhai mwyaf agored i niwed.

Nawr, os yw’r Llywodraeth bresennol yn cael ei hailethol yn yr etholiad cyffredinol ym mis Mehefin, gwyddom fod y rhagolygon i’n holl wasanaethau cyhoeddus yn llwm. Dyna pam nad yw newid yn ddewis ond yn anghenraid os ydym i sicrhau llywodraeth leol fwy cadarn yma yng Nghymru. Nodwyd cynigion y Llywodraeth yn y Papur Gwyn a gyhoeddwyd gennym ym mis Ionawr. Rwy’n ddiolchgar iawn i’r 164 o unigolion a sefydliadau o bob rhan o Gymru a ymatebodd i’r ymgynghoriad hwnnw, ac am ysbryd adeiladol yr ymatebion hynny. O ganlyniad, byddwn yn symud at fwy o weithio rhanbarthol yng Nghymru. Bydd gennym fwy o gydwasanaethau, bydd gennym drefn fwy agored ac atebol, a byddwn yn darparu system awdurdod lleol yng Nghymru gyda’r offer sydd eu hangen arni i ymateb i anghenion ac amgylchiadau lleol. Oherwydd, Llywydd, er yr holl honiadau pleidiol a wnaed, yn hollol ddealladwy, yma y prynhawn yma, mae’r gweithredu go iawn ar fin symud y tu hwnt i’r Siambr hon, y tu hwnt i’r rhai sy’n cael eu hethol i’r Siambr hon, i’r miloedd o ymgeiswyr, o bob plaid wleidyddol a ‘run blaid wleidyddol, sy’n sefyll etholiad ac yn bwysicaf oll, i’r cannoedd o filoedd o drigolion Cymru a fydd yn chwarae eu rhan yfory yn y blwch pleidleisio.

Pa wahaniaethau bynnag a fydd gennym o bosibl, rwy’n meddwl y byddai’r rhan fwyaf o bobl yn y Siambr hon yn dod at ei gilydd i gytuno ar y cyfraniad y bydd pob ymgeisydd yn ei wneud i’n democratiaeth, i’r cyfraniad y bydd pob etholwr yn ei wneud pan fydd ef neu hi yn bwrw eu pleidlais, ac mai’r ymdrech gyfunol sy’n werth chweil, oherwydd hebddi, ni fyddai unrhyw ddemocratiaeth leol yn gallu cyfrannu tuag at yr hyn y mae’r cynnig yn gywir yn ei nodi fel yr allwedd i ffyniant a lles ein cenedl. Dechreuodd Sian Gwenllian, Llywydd, drwy ddweud bod awdurdodau lleol cryf yn dod â chymunedau cryf at ei gilydd ac yn creu Cymru gref. Cytunaf yn llwyr â hynny, ac rwy’n meddwl nad yw’n neges wael i ni ei hanfon i’r holl bobl a fydd yn cymryd rhan mewn democratiaeth ymarferol ledled Cymru yfory.

Galwaf ar Sian Gwenllian i ymateb i’r ddadl.

Diolch yn fawr iawn, a diolch am drafodaeth ddifyr, er gwaetha’r toriad yn y canol. Fe soniodd Janet Finch-Saunders ar ddechrau’r drafodaeth yma am effaith toriadau ar wasanaethau cyhoeddus, ond toriadau’r Torïaid ydy’r rhain—eich toriadau chi ydyn nhw, felly nid ydy o’n gwneud sens, Janet, i fotio Tori. Nid ydy o’n gwneud unrhyw sens i unrhyw un sydd am ddiogelu ein gwasanaethau cyhoeddus. Mae’r toriadau yn rhan o’ch ymgyrch bwriadol chi i chwalu’r gwasanaethau cyhoeddus. Mae pobl yn gwybod hynny ac mae pobl wedi cael llond bol ar hynny. Rydych chi hefyd yn hawlio mai chi ydy’r blaid efo’r trethi isel, ond, ym Mynwy, y dreth ar gyfartaledd ydy’r uchaf yng Nghymru: £1,649 y flwyddyn. Rwy’n falch bod yr Ysgrifennydd Cabinet wedi sôn am ranbartholi llywodraeth leol, ac mae’n hollbwysig ein bod ni’n cadw golwg ar hyn ac ar atebolrwydd y broses wrth i’r cynigion symud ymlaen. Mae’r ddolen uniongyrchol yna rhwng yr etholwr a’i gynrychiolydd etholedig yn un hollbwysig, ac rwyf yn pryderu bod hynny yn mynd i gael ei golli yn y diwygio sydd ar droed ar hyn o bryd.

Fe soniodd Neil McEvoy yn angerddol am ei weledigaeth ar gyfer Caerdydd. Fe soniodd am yr LDP a fydd yn golygu colli llawer o dir gwyrdd o dan fôr o goncrid—‘absolute madness’, meddai fo, fyddai hynny. Mi ddylid rhoi’r pwyslais ar adnewyddu tai gwag; rwy’n cytuno yn llwyr efo hynny.

Mi soniodd Dai Lloyd am bwysigrwydd gwasanaethau cymdeithasol da i gadw’r pwysau oddi ar y system iechyd. Rwy’n cytuno’n llwyr efo hynny hefyd. Yn aml, mae’r gwasanaethau cymdeithasol yn cael eu hanghofio yn y drafodaeth ynglŷn â diwygio’r system gofal yn ei chyfanrwydd yng Nghymru.

Mi soniodd Adam Price am y cytundebau dim oriau, gan drafod gwelliannau Plaid Cymru i’r Bil gwasanaethau cymdeithasol a’r ffordd y cawson nhw eu gwrthod gan y Llywodraeth, a’r ffordd mae ymdrechion Plaid Cymru i ddileu cytundebau dim oriau wedi cael eu gwrthod sawl gwaith yn y lle yma. Felly, rwy’n mynd i ganolbwyntio ar gymal 8 yn ein cynnig ni sy’n galw ar y Llywodraeth i ddileu contractau dim oriau wrth gloi y ddadl yma heddiw.

A Hefin David, na, nid ar gyfer Twitter mae hyn. Mae hyn ar gyfer pobl go iawn, pobl sydd yn stryglo byw ar gytundebau dim oriau. Rydych chi ar ochr yma y Siambr yn cytuno bod y contractau yma yn annheg. Mae contractau dim oriau yn golygu ansicrwydd. Mae contractau dim oriau yn golygu anghysondeb mewn oriau ac incwm i weithwyr. Mae’n anodd i rywun ar gytundebau reoli llif arian.

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Na wnaf.

This leads to indebtedness, causes stress, affects the quality of life of the workforce and their families. Zero-hours contracts are not fair contracts, and it’s entirely clear that we need to move towards a situation where we scrap these contracts in Wales, and you have the power within Government to do that.

According to the Assembly Research Service, up to 48,000 people say that they are employed on zero-hours contracts in Wales—who say they’re on these contracts; I’m sure that the real figure is far higher than that. In Gwynedd Council when I was a county councillor, a real effort was made to scrap these contracts and now only a handful of zero-hours contract remain within that council, and discussion is ongoing with those who are still on those contracts. The clause—clause 8 of our motion—is non-binding. It is a statement of principle, so surely you could support a statement of principle—a statement that the Government here is going to move in that direction.

It would also be a statement of faith in some of our most valued workers in society, those people who care for our most vulnerable people. This is a cohort of workers that needs our full support. They need respect. They need to be treated with dignity. Supporting the principle of scrapping zero-hours contracts in a non-binding way, as I’ve just explained, would put us on that journey of raising the status of workers in the care sector. It’s about time that happened, and you can start that process here today should you wish to do so.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw wrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Gohiriaf y bleidlais ar yr eitem tan y cyfnod pleidleisio.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.