Ac, felly, dyma ni'n cyrraedd yr eitem nesaf, sef dadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21, a dwi'n galw ar John Griffiths i wneud y cynnig.

Cynnig NDM7029 John Griffiths, Dawn Bowden, Mike Hedges

Cefnogwyd gan Jayne Bryant, Siân Gwenllian, Vikki Howells, Huw Irranca-Davies, Mark Isherwood, Dai Lloyd, Lynne Neagle, Jenny Rathbone, David Rees, David J Rowlands 

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i lunio strategaeth trechu tlodi, gyda chyllideb a chynllun gweithredu manwl ar gyfer gweithredu.

2. Yn galw ar y Prif Weinidog i egluro'r meysydd cyfrifoldeb ar gyfer trechu tlodi ym mhob portffolio gweinidogol.

3. Yn cydnabod ac yn llywio atebolrwydd ar gynnydd a wneir ar yr agenda trechu tlodi.

Cynigiwyd y cynnig.

Diolch, Lywydd. Mae'r darlun o dlodi yng Nghymru yn un llwm. Mae Cymru'n wynebu'r gyfradd tlodi cymharol uchaf yn y Deyrnas Unedig, gyda bron un o bob pedwar o bobl yn byw mewn tlodi incwm heddiw. Mae'r mater yn aml yn ymwneud â dosbarth cymdeithasol. Mae ffigurau'r Swyddfa Ystadegau Gwladol yn dangos, os ydych chi'n fenyw sy'n byw mewn dinas ddosbarth gweithiol, rydych chi'n debygol o farw saith mlynedd yn gynharach na phe baech chi'n byw mewn ardal gefnog. Os ydych yn blentyn difreintiedig, rydych 27 y cant yn llai tebygol o gael graddau A i C mewn pump TGAU neu fwy. Os ydych yn mynychu ysgol breifat, erbyn eich bod yn 40, byddwch yn ennill 35 y cant yn fwy na disgybl o ysgol wladol. Os ydych yn ddigartref fel oedolyn, roeddech bron yn sicr o fod yn dlawd ac yn perthyn i'r dosbarth gweithiol pan oeddech yn blentyn. Dosbarth sy'n siapio ein cenedl. I lawer, mae'n cyfyngu ar eu cyfleoedd mewn bywyd ac yn llesteirio eu dyheadau. I eraill, mae'n cynnig bywyd o rym a braint.

Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.

Ddirprwy Lywydd, mae llawer ohonom wedi gweld adroddiad yr Athro Philip Alston, rapporteur arbennig y Cenhedloedd Unedig, ar dlodi eithafol a hawliau dynol, a gyhoeddwyd fis diwethaf. Canfu'r adroddiad nad yw cyflogaeth wedi profi'n ffordd awtomatig allan o dlodi yng Nghymru a bod tlodi mewn gwaith wedi cynyddu dros y degawd diwethaf. Mae 25 y cant o'r swyddi sy'n cael llai na'r cyflog byw, a swyddi rhan-amser ar gyflogau isel neu swyddi anniogel yn aml yn cael eu gwneud i raddau anghymesur gan fenywod, yn bennaf oherwydd anawsterau i gydbwyso cyfrifoldebau gwaith a gofalu.

Canfu'r Athro Alston fod dull Llywodraeth Cymru o weithredu a strategaeth newydd 'Ffyniant i Bawb' yn brin o ffocws strategol ar leihau tlodi, a diffyg cyfrifoldeb gweinidogol unigol dros wneud hynny. Ceir diffyg targedau a dangosyddion perfformiad clir a fyddai'n mesur cynnydd ac effaith. Canfu'r adroddiad hefyd gonsensws eang ymysg rhanddeiliaid fod newidiadau Llywodraeth y DU i fudd-daliadau yn un o'r achosion strwythurol sy'n sail i'r cynnydd mewn tlodi, gyda gweithredu'r credyd cynhwysol yn gwaethygu'r problemau. Mae effaith niweidiol cyni yn parhau i ddifetha bywydau mewn cynifer o gymunedau. Yng Nghymru, caiff ymdrechion i fynd i'r afael â lefelau ystyfnig o uchel o dlodi eu llesteirio gan y ffaith mai yn nwylo San Steffan y mae nifer o'r ysgogiadau polisi allweddol.

Mae'n rhwystredig na all Llywodraeth Cymru gyflwyno hyblygrwydd angenrheidiol i'r broses o weinyddu budd-daliadau yma, yn wahanol i'r sefyllfa yn yr Alban, lle mae'r gallu hwnnw ganddynt. Mae'r Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau rwy'n gadeirydd arno wedi gweld hyn yn ein gwaith yn edrych ar dlodi yng Nghymru ac wedi argymell bod Llywodraeth Cymru yn ymchwilio i ddichonoldeb gweinyddu rhai budd-daliadau, a fyddai'n ein galluogi i fynd ati mewn ffordd sy'n fwy addas i gymunedau yng Nghymru. Rydym yn gobeithio adrodd ar ein canfyddiadau yn ddiweddarach eleni.

Mae'r ystadegau tlodi diweddaraf wedi dangos mai Cymru yw'r unig wlad yn y DU i weld cynnydd mewn tlodi plant, gyda 29.3 y cant amcangyfrifedig o blant yn byw mewn tlodi rhwng 2017 a 2018. Mae natur seiliedig ar y rhywiau y materion hyn yn golygu bod menywod yn parhau i gael llai o dâl na dynion ac yn aml yn cael anhawster i ddod o hyd i rolau sy'n caniatáu iddynt ennill bywoliaeth gan ymdopi ar yr un pryd â'r rhan fwyaf o'r gwaith domestig a gofal plant.

A wnewch chi gymryd ymyriad?

Gwnaf.

Diolch, John. Mewn perthynas â'r pwynt a wnewch am natur tlodi yn seiliedig ar y rhywiau, mae'r Grŵp Gweithredu ar Dlodi Plant wedi cyhoeddi rhai argymhellion heddiw, ac mewn perthynas â'r terfyn dau blentyn, a elwir hefyd yn 'gymal trais', dywedant y byddai 300,000 yn llai o blant—dyma ffigur ar gyfer y DU, gyda llaw—yn byw mewn tlodi pe bai'r terfyn dau blentyn mewn credyd cynhwysol yn cael ei ddileu. O'r holl newidiadau a fodelwyd yn yr adroddiad, dyma fyddai'n tynnu fwyaf o blant allan o dlodi am bob punt o wariant nawdd cymdeithasol. Felly, a ydych yn rhannu fy ngofid am y cymal trais hwnnw, ac a wnewch chi ymuno â mi i alw am gael gwared arno?

Rwy'n hapus iawn i ymuno â Leanne Wood i alw am y newid hwnnw. Rwy'n credu ei fod yn bolisi gwarthus sydd bron yn ceisio gorfodi safbwynt y wladwriaeth ynglŷn â faint o blant y dylai teuluoedd dosbarth gweithiol eu cael. Mae'n wirioneddol frawychus.

Diolch, John.

Ddirprwy Lywydd, i bob pwrpas, mae menywod yn wynebu baich dwbl o dlodi a gwahaniaethu, ac mae angen newid hynny a mynd i'r afael ag ef. Mae bwyd yn ganolbwynt i lawer o'r problemau tlodi hyn heddiw. Mae'r ymchwydd yn nifer y bobl sy'n ceisio cymorth bwyd brys yng Nghymru'n dangos y frwydr feunyddiol ofidus sy'n wynebu llawer o bobl ar hyd a lled ein gwlad o ran cael mynediad at hanfodion sylfaenol yn unig.

Yn dilyn ei ymweliad â'r DU, tynnodd rapporteur y Cenhedloedd Unedig sylw at ei bryder nad oedd cyflogaeth hyd yn oed yn gwarantu yn erbyn yr angen i bobl ddefnyddio banciau bwyd, gydag un o bob chwech o bobl a gyfeiriwyd at Ymddiriedolaeth Trussell yn gweithio. Rhwng 2017 a 2018, cafodd 98,350 o gyflenwadau bwyd brys tri diwrnod eu darparu i bobl yng Nghymru. O'r rhain, aeth 35,403 i blant. Ac fel y gwyddom, mae tlodi bwyd yn cael effaith ganlyniadol ar ddeiet dinasyddion, ac yn wir, mae'r Food Foundation wedi dangos bod 160,000 o blant yng Nghymru yn byw mewn cartrefi lle mae deiet iach yn mynd yn fwyfwy anfforddiadwy. O gofio nad ydym yn wynebu prinder bwyd yng Nghymru, mae angen inni newid ffocws o ddarparu cymorth bwyd i hybu incwm er mwyn sicrhau mynediad teg at ddeiet iachus a maethlon. Heb newid cyfeiriad, mae perygl y bydd banciau bwyd yn dod yn rhan sefydliadol o gymdeithas Cymru. Ni all yr un ohonom fod eisiau hynny.

Er gwaethaf y darlun brawychus hwn, Ddirprwy Lywydd, nid oes gan Lywodraeth Cymru strategaeth gyffredinol ar dlodi ar hyn o bryd fel oedd ganddi mewn blynyddoedd blaenorol, ac mae angen mwy o arweinyddiaeth. Y mesur mwyaf cyffredin o dlodi yw nifer neu gyfran y boblogaeth sy'n byw mewn cartref sydd ag incwm llai na 60 y cant o'r incwm canolrifol, wedi'i addasu ar gyfer maint a math o aelwyd ar ôl costau tai. Fodd bynnag, nid oes gennym ddiffiniad pendant o hyd o'r hyn y mae tlodi'n ei olygu y gellir ei defnyddio gan adrannau Llywodraeth, awdurdodau lleol a sefydliadau sector preifat a gwirfoddol. Gellid mynd i'r afael â hyn mewn modd defnyddiol er mwyn sicrhau dealltwriaeth eglur a chyson.

Nid oes unrhyw arweinydd amlwg o fewn Llywodraeth Cymru i arwain ar y mater hwn ac eraill, a fyddai'n canolbwyntio ar gymhlethdodau mynd i'r afael â'r agenda dlodi a chanolbwyntio ar atebolrwydd, craffu a darparu cyngor a chymorth. Mae'r rhain yn faterion y mae'r Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau wedi galw ar Lywodraeth Cymru i'w hunioni dro ar ôl tro. Mewn dau o'n hadroddiadau diweddar sy'n edrych ar dlodi, 'Cymunedau yn Gyntaf - Gwersi a Ddysgwyd' a 'Gwneud i'r economi weithio i'r rheini sydd ag incwm isel', gwnaed argymhellion ond ni chawsant eu derbyn yn anffodus. Canfu rapporteur y Cenhedloedd Unedig nad yw dull gweithredu Llywodraeth Cymru a strategaeth newydd 'Ffyniant i Bawb' yn darparu ffocws strategol ar leihau tlodi, na chyfrifoldeb gweinidogol unigol dros wneud hynny. Nid oes ganddi dargedau a dangosyddion perfformiad cryf i fesur cynnydd ac effaith. Rwy'n dyfynnu:

'Rydym yn argymell yn gryf bod strategaeth glir ar gyfer trechu tlodi yn cael ei chyhoeddi, un sy’n dwyn ynghyd yr elfennau niferus o waith i leihau tlodi i helpu i ddarparu cyfeiriad clir ac i helpu’r Cynulliad i graffu ar ddull y Llywodraeth. Dylai’r strategaeth gynnwys dangosyddion perfformiad clir i sicrhau rheoli perfformiad effeithiol, yn ogystal â nodi sail dystiolaeth ehangach i helpu i ategu gwerthusiad effeithiol o wahanol ddulliau o drechu tlodi.'

Mae hyn yn cyd-fynd i raddau helaeth iawn â gwaith ein pwyllgor cydraddoldeb. Mae'r adroddiad yn ysgytwad, Ddirprwy Lywydd, ac mae angen inni weld tystiolaeth gref o'r ffordd y mae Llywodraeth Cymru yn prawfesur ei phenderfyniadau mewn perthynas â thlodi yn y dyfodol ar draws pob portffolio, polisi a strategaeth er mwyn mynd i'r afael â'r darlun pryderus a gafwyd. Mae rhagolygon tlodi yng Nghymru yn rhagweld y bydd y sefyllfa'n gwaethygu, sy'n cryfhau'r angen am oruchwyliaeth ac arweinyddiaeth strategol. Erbyn 2021-22, amcangyfrifir y bydd 27 y cant o boblogaeth Cymru'n byw mewn tlodi, gyda 39 y cant ohonynt yn blant. Mae hwn yn gynnydd o dri a 10 pwynt canran yn eu tro, sef y cynnydd uchaf ond dau o bob rhanbarth yn y DU. Dyma pam ein bod yn galw unwaith eto heddiw ar Lywodraeth Cymru i gynhyrchu strategaeth trechu tlodi gyda chyllideb fanwl a chynllun gweithredu. Mae angen i'r cynllun hwn fod yn uchelgeisiol, yn gynhwysfawr ac yn hollgynhwysol, a chynnwys camau ymarferol i wella profiad bywyd pawb sy'n byw mewn tlodi yng Nghymru cyn gynted ag sy'n ymarferol bosibl. Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd.

Rwy'n falch o gefnogi'r cynnig cydsyniol hwn sy'n galw ar Lywodraeth Cymru i gynhyrchu strategaeth, cyllideb a chynllun gweithredu ar gyfer trechu tlodi, ac i'r Senedd hon yng Nghymru ysgogi atebolrwydd ar y cynnydd a wnaed ar yr agenda trechu tlodi. Er bod polisi Llywodraeth y DU ar faterion sydd heb eu datganoli yn berthnasol ar y ddwy ochr i'r ffin, nid yw polisi Llywodraeth Cymru ond yn gymwys yng Nghymru. Mae rhai siaradwyr heddiw am roi eu sylwadau ar bolisïau a wneir yn San Steffan, ond mae'r cynnig hwn yn galw arnom i ganolbwyntio ar bolisïau a wneir yng Nghymru.

Os dewisant ganolbwyntio ar ddiwygio lles Llywodraeth y DU, fe'u cyfeiriaf at fy araith ar 19 Mawrth ar hyn yma ac at fy araith ar 28 Mawrth yn seminar Fforwm Polisi Cymru ar leihau tlodi yng Nghymru. Fel y clywsom, os dewisant ganolbwyntio ar adroddiad rapporteur arbennig y Cenhedloedd Unedig ar dlodi eithafol a hawliau dynol, ategaf sylwadau'r siaradwr agoriadol am yr adran ar Gymru a oedd yn cynnwys y ffaith bod Cymru'n wynebu'r gyfradd tlodi cymharol uchaf yn y DU, fod 25 y cant o swyddi yng Nghymru yn talu islaw'r isafswm cyflog, ac er bod cynllun gweithredu penodol ar dlodi a'r swydd ar gyfer cymunedau a threchu tlodi wedi cael eu dileu yn 2017, nid oes gan strategaeth newydd Llywodraeth Cymru, 'Ffyniant i Bawb' unrhyw ffocws strategol na chyfrifoldeb gweinidogol dros leihau tlodi, ac nid yw'n cynnwys targedau perfformiad a dangosyddion cynnydd clir.

Canfu adroddiad y Sefydliad Astudiaethau Cyllid ar 'Safonau byw, tlodi ac anghydraddoldeb yn y DU: 2018' fod tlodi absoliwt wedi gostwng 2.5 pwynt canran i 19 y cant rhwng 2011 a 2017; fod twf mewn cyflogaeth yn ystod y cyfnod hwn wedi peri i dlodi absoliwt plant ostwng 3 y cant i 26 y cant, yn is na'r gostyngiadau a welwyd yn ystod y cyfnod cyn y dirwasgiad; fod pensiynwyr yn dal i fod gryn dipyn yn llai tebygol o fod yn byw mewn tlodi na grwpiau demograffig eraill; a bod tlodi cymharol yn y boblogaeth gyfan—sef y DU—wedi bod yn weddol wastad am y 15 mlynedd diwethaf ac yn dal yn is na'r lefelau a welwyd ynghanol y 1990au.

Er i'r Swyddfa Ystadegau Gwladol adrodd bod anghydraddoldeb incwm wedi cynyddu ychydig bach y llynedd, dywedasant fod hyn yn gwrthdroi'r duedd a welwyd mewn blynyddoedd blaenorol ac y gallai fod yn rhy gynnar i ddod i gasgliadau pendant o'r tueddiad bychan hwn ar i lawr.

Mae data'r Cenhedloedd Unedig yn gosod y DU yn bymthegfed ar y rhestr o'r llefydd hapusaf i fyw ynddynt ac ym mis Mawrth, dangosodd ffigurau'r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd fod lefelau lles personol wedi gwella ledled y DU, fel y gwnaeth sgoriau iechyd meddwl, gan godi 4.6 y cant rhwng 2011 a 2016 i 63.2 y cant—y cyfartaledd Ewropeaidd bron iawn. Y mis diwethaf, fodd bynnag, dangosodd ymchwil a gomisiynwyd gan y Rhwydwaith Dileu Tlodi Plant mai Cymru oedd yr unig wlad yn y DU i weld cynnydd mewn tlodi plant y llynedd. Fel y dywedodd Comisiynydd Plant Cymru ym mis Mawrth,

'Mae gan Lywodraeth Cymru Strategaeth Tlodi Plant sy’n amlinellu ei dyheadau hirdymor, ond ar hyn o bryd does dim cynllun clir', a dywedodd y dylai Llywodraeth Cymru lunio Cynllun Cyflawni ar Dlodi Plant newydd, a chanolbwyntio ar gamau pendant, mesuradwy.

Canfu adroddiad y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol, 'A yw Cymru'n decach?', fis Hydref diwethaf, fod lefelau tlodi ac amddifadedd yn dal yn uwch yng Nghymru na gwledydd eraill Prydain; Cymru yw'r genedl leiaf cynhyrchiol yn y DU, ac mae enillion wythnosol canolrifol yng Nghymru yn is nag yn Lloegr a'r Alban. 

Fel y dywedasant, gallwn wneud gwahaniaeth, ond rhaid cael gweledigaeth feiddgar a chynllun gweithredu cyflawnadwy ar gyfer cyflawni hyn.

Canfu papur briffio 'State of Wales' Sefydliad Bevan ar gyflogau isel, fod nifer a chanran y gweithwyr sy'n cael llai na'r cyflog byw go iawn yng Nghymru wedi cynyddu, gyda menywod, pobl anabl a grwpiau pobl dduon a lleiafrifoedd ethnig mewn mwy o berygl o fod mewn gwaith ar gyflog isel.

Mae Sefydliad Bevan yn galw am ddatblygu strategaeth gwrthdlodi sy'n nodi'n glir y camau y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu eu cymryd i leihau nifer y bobl sy'n byw mewn tlodi yng Nghymru.

Fel y dywed Oxfam Cymru,

Nid yw'n wir nad yw strategaethau gwrthdlodi'n gweithio; mae a wnelo â sut y caiff y strategaethau hynny eu targedu. Mae diffyg strategaeth yn amddifadu'r agenda trechu tlodi o gyfeiriad clir.

Ac fel y dywed NEA Cymru, dylai Llywodraeth Cymru ddynodi tlodi tanwydd yn flaenoriaeth seilwaith.

Fel y dywedais yn 2006, mae pob un o'r pleidiau gwleidyddol prif ffrwd eisiau trechi tlodi. Drwy rymuso pobl i wireddu eu potensial a chymryd perchnogaeth yn eu cymunedau eu hunain yn unig y gwireddir cyfiawnder cymdeithasol.

Ac fel y dywedodd Cyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru yn 2013,

Mae angen i Lywodraeth Cymru a'r sector adfywio'r mecanweithiau ymgysylltu presennol i ddatblygu, hyrwyddo a monitro Rhaglen Weithredu yn seiliedig ar gydgynhyrchu a thir cyffredin.

Felly, mae hyn yn golygu cael gwared ar unrhyw ddogma farw, cofleidio mentrau cymdeithasol a busnes yn llawn, a gwneud yr hyn sy'n gweithio. Diolch yn fawr.

Dyma ni eto, yn gresynu at y ffaith bod niferoedd sylweddol o bobl, mewn gwladwriaeth ddatblygedig a gwareiddiedig, yn dibynnu ar fanciau bwyd am faeth sylfaenol ac yn byw mewn cartrefi sy'n eu gwneud yn sâl. Yn ôl melin drafod y Sefydliad Ymchwil Polisi Cyhoeddus, gallai mwy na 120,000 o farwolaethau yn y DU fod wedi'u hatal ers 2012, oni bai am gyni. Mae polisïau Llywodraeth San Steffan yn lladd pobl, ac nid wyf am ymddiheuro am ddweud hynny.

Mae ystadegau diweddar gan y gynghrair Dileu Tlodi Plant yn dangos bod bron un o bob tri phlentyn yng Nghymru yn byw mewn tlodi—un o bob dau mewn rhai wardiau cyngor. Cymru yw'r unig wlad yn yr ynysoedd hyn i weld cynnydd mewn tlodi plant. Mae galw'r ffigurau hyn yn ysgytwad yn awgrymu eu bod yn annisgwyl, ond yn anffodus, rydym wedi arfer cael newyddion mor wael yn gyson. Mae'n hawdd disgrifio'r broblem, ond beth am yr atebion? Beth rydym ni ym Mhlaid Cymru yn dweud y dylai Llywodraeth Cymru ei wneud? Beth fyddem ni yn ei wneud pe baem yn Llywodraeth?  

Defnyddiwn y term 'cydgynhyrchu' yn aml heb ei olygu go iawn, ond erys y cysyniad yn un dilys a allai fod o gymorth. Yn rhy aml, ni wrandewir ar bobl sy'n byw mewn tlodi a phobl dosbarth gweithiol yn gyffredinol. Mae polisi yn rhywbeth sy'n cael ei wneud iddynt, yn hytrach na rhywbeth y maent yn rhan ohono. Felly, rwyf am i'r rheini sy'n goruchwylio'r broses o ddarparu gwasanaethau sy'n allweddol er mwyn trechu tlodi i sicrhau bod pobl sy'n profi tlodi yn cael eu cynrychioli'n briodol yn y broses o wneud penderfyniadau. Mae sylwadau diweddar Philip Hammond, sy'n honni nad yw tlodi'n bodoli ac yn diystyru canfyddiadau rapporteur y Cenhedloedd Unedig, yn dangos y frwydr y mae pobl mewn tlodi yn ei hwynebu wrth geisio sicrhau bod eu problemau'n cael sylw o ddifrif gan filiwnyddion cyfoethog sy'n gwneud penderfyniadau am eu bywydau. Sawl Aelod Seneddol sydd bellach yn filiwnyddion? Rhaid inni fynd i'r afael â'r ffaith nad oes gan bobl ddosbarth gweithiol gynrychiolaeth ddigonol ym mhob agwedd ar fywyd cyhoeddus. Rwyf am i unrhyw gyrff sydd â chyfrifoldeb dros drechu tlodi allu dangos sut y maent yn mynd i'r afael â'r anghydbwysedd hwn, sut y maent yn cynnwys ac yn gwrando ar bobl sy'n byw mewn tlodi. Dyna sut y byddai cydgynhyrchu go iawn yn gweithio.

Yr ail ateb: rhaid inni gael rheolaeth weinyddol ar les ar unwaith. Dim ond hynny fydd yn ein galluogi i ddechrau cyflawni atebion, gan ganiatáu inni greu bargen newydd i Gymru—un werdd, wrth gwrs—sy'n helpu pobl i ddilyn gyrfaoedd ac sy'n rhoi'r modd iddynt allu darparu ar eu cyfer eu hunain, yn hytrach na'u bwlio a'u cosbi am bethau fel mynychu angladdau.

Trydydd ateb: rhaid i ni roi diwedd ar y penderfyniadau gwael a welwn gan wasanaethau cyhoeddus amrywiol. Rydym wedi gweld toriadau'n cael eu hargymell, hyd yn oed os oes rhai wedi'u gwrthdroi, i gymhwysedd i gael grantiau gwisg ysgol, prydau ysgol am ddim, gwasanaethau bws sy'n gwasanaethu cymunedau tlotach, toriadau i gymorthdaliadau i'r clybiau chwaraeon sy'n gwasanaethu ardaloedd difreintiedig—mae'r rhestr yn parhau a gall fod yn helaeth. Ond mae'n adlewyrchu diwylliant lle mae gwasanaethau cyhoeddus i bobl dlawd yn ddifrod cyfochrog yn sgil methiant i gynllunio gwasanaethau gwirioneddol ataliol. Mae cyni wedi golygu bod y tlodion yn waeth eu byd tra bod y cyfoethog wedi tyfu'n gyfoethocach. Rhaid i hyn ddod i ben.

Mae digartrefedd yn bla sy'n tyfu yn ein cymdeithas. Rhaid i Lywodraeth Cymru fabwysiadu polisi tai yn gyntaf fel athroniaeth sy'n sail i bolisi digartrefedd, sydd wrth gwrs yn golygu bod yn rhaid ichi roi'r gorau i din-droi a rhaid ichi ddileu angen blaenoriaethol, fel y mae pawb yn dweud wrthych am ei wneud. Gweithredwch argymhellion yr adroddiad argyfwng ar unwaith. Ni allwn aros i hynny ddigwydd dros y 10 mlynedd nesaf. Mae'n sgandal na fu unrhyw strategaeth na rhaglen drosfwaol i drechu tlodi ers i raglen Cymunedau yn Gyntaf gael ei diddymu. Gyda Brexit yn mynd i fynd â mwy fyth o filiynau o bunnoedd oddi wrth gymunedau mwyaf difreintiedig Cymru, sut y gallwn sicrhau nad yw'r cymunedau hyn yn suddo ymhellach fyth?

Cofiaf yr ymgyrch i sefydlu'r Cynulliad hwn yn 1997—sut yr oeddem angen Cynulliad, ar ôl bron i ddau ddegawd o reolaeth y Torïaid bryd hynny, i amddiffyn pobl rhag creulondeb gwaethaf y Torïaid. Yn yr Alban, gyda'u setliad datganoli cryfach, maent wedi mynd gam o'r ffordd tuag at liniaru effeithiau gwaethaf polisïau'r Torïaid. Mae'n fwy na siomedig nad ydym wedi gallu gwneud yr un peth yma, ac mae'n hen bryd i ni newid hynny.

Dychmygwch fod yn ifanc yn deffro ar un o'r diwrnodau ysgol olaf ym mis Rhagfyr, adeg pan fydd cyffro a hwyl yn rhedeg drwy'r ysgol fel trydan. Mae'n golygu cyngherddau, gemau a chyfnewid cardiau, ond wedyn rydych chi'n sylweddoli na fyddwch chi'n mynd i mewn y diwrnod hwnnw. Ni fyddwch yn mynd i mewn oherwydd mae'n ddiwrnod siwmper Nadolig, ac nid oes gennych siwmper Nadolig; ni all eich teulu fforddio un.  

Datgelodd prosiect ymchwil a gynhaliwyd gan y Gymdeithas Arweinwyr Ysgolion a Cholegau yng ngogledd-orllewin Lloegr y patrwm hwn o absenoliaeth ymhlith disgyblion difreintiedig ar 14 Rhagfyr y llynedd. Y gwir amdani yw mai dim ond yr enghraifft ddiweddaraf o'r stigma sy'n dod yn sgil tlodi yw hon, ac enghraifft arall o'r modd yr ydym, yn ddifeddwl, yn pentyrru costau anweledig, costau na all pawb eu talu, ar y flwyddyn ysgol gyfartalog. Gobeithio y gellir ychwanegu ymchwil y Gymdeithas Arweinwyr Ysgolion a Cholegau at yr enghreifftiau niferus iawn a welwn yn ysgolion Cymru heddiw, o ddiwrnodau gwisgo i fyny i dripiau a digwyddiadau ysgol, sydd mewn perygl o danseilio cymaint o'r gwaith da sy'n cael ei wneud mewn meysydd polisi addysg eraill.  

Mae'r ddadl heddiw, wrth gwrs, yn ymwneud â set lawer ehangach o ystyriaethau, ond dyma'r gwirioneddau dyddiol syml, torcalonnus a niweidiol yn y pen draw sy'n sail i'r ffigurau y soniwn amdanynt. Nid oes dim yn anochel ynglŷn â thlodi, a hoffwn ddiolch i'r Aelodau eraill sydd wedi cyflwyno'r ddadl amserol a phwysig hon heddiw. Rwy'n llwyr gefnogi'r cynnig ac yn credu'n gryf ei bod yn bryd cael newid sylweddol yn ein hagwedd at dlodi yng Nghymru. Er ei bod wedi dynodi ei bod yn newid cyfeiriad bellach, credaf fod Llywodraeth Cymru yn iawn i fabwysiadu'r targed ar gyfer dileu tlodi plant erbyn 2020, ac rwy'n gresynu at y penderfyniad i'w ddileu. Mae hon yn agenda sy'n mynnu uchelgais. Ond fel y dywedodd Sefydliad Bevan, gyda chynifer o'r sbardunau polisi pwysig heb eu datganoli, nid oedd y targed hwn ond yn rhywbeth y gellid ei gyflawni drwy weithio gyda Llywodraeth y DU a oedd hefyd yn llwyr ymrwymedig i'r uchelgais hwnnw. Yn anffodus, nid yw hynny'n wir ers 2010.

Canlyniad hyn yw bod ffigurau tlodi plant yng Nghymru wedi aros yn eu hunfan ers degawd bellach, a'u bod erbyn hyn wedi dechrau codi mewn gwirionedd—methiant digyffelyb ein model economaidd yn y DU, pris anghyfiawn cyni, magl i genedlaethau'r dyfodol. Y gwirionedd mwyaf creulon o hanes y Ceidwadwyr mewn grym yw bod nifer y marwolaethau y gellir eu hosgoi sy'n gysylltiedig â thlodi, fel yr amlygwyd gan Leanne Wood, wedi codi drwy'r cyfnod o gyni. Er bod cyllidebau'n crebachu, mae'n glod i Lywodraeth Cymru drwy gydol y cyfnod hwn fod diweithdra wedi gostwng, fod y bwlch cyflogaeth â Lloegr wedi cau, a bod cyrhaeddiad disgyblion tlotach yn cael ei flaenoriaethu. Ond fel y dangosodd cyhoeddi'r mynegai cyfle ieuenctid yn ddiweddar, mae yna gosb cod post gyson yng Nghymru sydd yr un fath heddiw â'r hyn a oedd ar ddechrau datganoli. Dangosodd ymchwil gan y Sefydliad Dysgu a Gwaith fod cyfleoedd addysg a gwaith yn parhau i fod ar eu teneuaf mewn ardaloedd difreintiedig, gyda fy awdurdod lleol fy hun, sef Torfaen, yn isaf ar y rhestr honno.

Felly, mae digon o elfennau o bolisi datganoledig yn galw am eu hailasesu i ychwanegu brys at ein hagenda wrthdlodi. Gobeithiaf heddiw y bydd Llywodraeth Cymru yn cytuno i ailedrych ar ddull o fynd i'r afael â thlodi plant yn benodol, a thlodi yn fwy cyffredinol. Bydd y Prif Weinidog yn gwybod, gan ei fod yn Weinidog cyllid ar y pryd, fod y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg yn feirniadol ynghylch y diffyg eglurder yng nghyllideb y llynedd o ran sut a ble y mae'r Llywodraeth yn canolbwyntio ei hadnoddau mewn perthynas â thlodi. Argymellasom fwy o eglurder ynghylch perchnogaeth weinidogol ar dlodi, strategaeth tlodi plant newydd i adlewyrchu'r newidiadau polisi ers 2015, a chyhoeddi gwybodaeth am gyllidebau yn y dyfodol i ddangos sut yn union y cyflawnir y strategaeth newydd honno a sut y caiff canlyniadau eu gwella.

Sylweddolaf fod awydd yn y Llywodraeth i symud oddi wrth feddylfryd ffatri strategaethau, ac rwy'n cydnabod yr atyniad o wneud tlodi'n fusnes i bawb yn y Llywodraeth, yn hytrach na gwthio'r cyfan i un adran gyda chyllideb fach. Ond y gwir yw, hyd yn hyn, heb y newid sylfaenol yn y ffordd y mae gweddill y Llywodraeth wedi gweithio i wella'r agenda hon, mae diffyg strategaeth glir a pherchnogaeth yn golygu bod methiant yn dod yn norm. Mae pryderon Sefydliad Bevan, Oxfam, Sefydliad Joseph Rowntree a'r comisiynydd plant yn deillio o ddealltwriaeth ddofn o'r agenda hon, ac mae'n bryd inni weithredu ar yr hyn y maent yn ei ddweud wrthym. Ceir 55,000 o blant sy'n byw mewn tlodi nad ydynt yn gymwys i gael pryd ysgol am ddim, maes polisi sydd wedi'i ddatganoli i ni yma. Ac mae hyd yn oed y rhai sy'n gymwys yn wynebu rhwystrau lluosog a diangen. Mae mwy o gamau y gallai Llywodraeth Cymru eu cymryd i roi diwedd ar newyn gwyliau—canfyddiad cyson mewn adroddiadau diweddar. Gallwn barhau, ond yr hyn y daw hyn oll yn ôl ato yw'r angen am strategaeth glir ar dlodi wedi'i gyrru gan dri pheth: targedau clir, cyllidebau tryloyw ac arweinyddiaeth weinidogol gref. Fe wyddom pam y mae tlodi plant wedi cynyddu yng Nghymru—degawd o gyni'r Torïaid sy'n gyfrifol am hynny—ond nid yw hynny'n rhoi rhwydd hynt inni wneud dim byd. Yn wir, rhaid i hynny ein herio i wneud mwy byth, a gobeithio y gall y gwaith hwnnw ddechrau heddiw.

Hoffwn gysylltu fy hun â sylwadau Lynne Neagle a John Griffiths a'r rhan fwyaf o'r hyn a ddywedodd Leanne Wood. Credaf ein bod yn cytuno bron yn llwyr ar y materion hyn. Mae llawer gormod o bobl yng Nghymru, gan gynnwys llawer o blant, yn byw mewn tlodi, sy'n golygu nad ydynt yn cael digon o fwyd, maent yn byw mewn tai sy'n mynd i fod yn oer pan ddylent fod yn gynnes, ac maent yn byw mewn tai nad ydynt o reidrwydd yn dal dŵr neu'n ddiogel rhag y gwynt. Dengys y mesur mwyaf cyffredin o dlodi a amlinellwyd gan John Griffiths yn gynharach, ac yn ôl Sefydliad Bevan, fod un ym mhob pedwar o boblogaeth Cymru yn byw mewn tlodi. Nid yn unig y mae—[Torri ar draws.] Nid ym mhob ardal yn unig. Pe bai'n un o bob pedwar ym mhob ardal byddai'n wael, ond mewn gwirionedd, mae'n un o bob pedwar ledled Cymru, ond mewn rhai ardaloedd mae'n agos at un o bob dau: plant sy'n byw ar aelwydydd heb waith, oedolion ar aelwydydd heb waith, tenantiaid tai cymdeithasol, unig rieni, pobl o grwpiau ethnig nad ydynt yn wyn. O ran nifer y bobl sy'n byw mewn tlodi, pobl sy'n anabl, pobl sy'n byw ar aelwydydd sy'n gweithio, tenantiaid tai cymdeithasol—.

Rydym wedi gweld twf aruthrol yn y defnydd o fanciau bwyd, ac mae hynny wedi bod yn broblem wirioneddol, fod llawer gormod o bobl mewn gwaith sy'n gorfod mynd i fanciau bwyd i fwyta. Mae'r banciau bwyd wedi dod yn geginau cawl yr unfed ganrif ar hugain. Bu twf aruthrol mewn tlodi mewn gwaith. Er ein bod yn aml yn tynnu sylw at gontractau dim oriau, problem fwy yw'r contractau oriau isel wedi'u gwarantu: rydych yn cael nifer isel o oriau—efallai pump neu saith awr yr wythnos—ond rydych chi fel arfer yn gweithio oriau llawer hwy. Peidiwch â bod yn sâl, oherwydd wedyn byddwch yn mynd yn nôl i'ch saith awr. Neu ar rai wythnosau, pan nad oes digon o waith, ni fyddwch ond yn gweithio'r saith awr hynny. A'r hyn sy'n digwydd wedyn yw eich bod yn lluosi'r oriau gyda'ch isafswm cyflog ac rydych mewn trafferthion difrifol iawn; ni allwch fforddio'r holl bethau sydd eu hangen arnoch i fyw.

Mae llawer yn gweithio sawl swydd, tair, pedair neu bump. Rhaid iddynt gydbwyso gofal plant â'r swyddi hyn, gan obeithio y bydd yr oriau—

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Yn sicr.

O ran y sylwadau yn gynharach am gael gwead cymdeithasol a bod yn rhan o'ch cymuned, a ydych yn credu bod hynny'n bosibl mewn gwirionedd i rywun sy'n gweithio dau, dri, neu bedwar contract dim oriau weithiau?

Wel, mae'n anodd iawn, oherwydd mae pobl yn tueddu i weithio 40 neu 50 awr ar rai wythnosau. Yn anffodus, ar wythnosau eraill nid ydynt ond yn gweithio 10 awr. Ni allant gynllunio unrhyw beth. Mae gofal plant yn troi'n hunllef; mae ganddynt broblemau enfawr ar draws eu bywydau i gyd. Felly, ydy, mae'n anodd iawn bod yn rhan o helpu i redeg y tîm pêl-droed lleol os nad ydych chi'n gwybod a ydych chi'n mynd i fod yn gweithio awr ddydd Sadwrn neu 10 awr ddydd Sadwrn.

Yn ôl Sefydliad Bevan, mae newidiadau diweddar i'r system fudd-daliadau, gan gynnwys rhewi budd-daliadau a chyflwyno credyd cynhwysol, wedi lleihau incwm teuluol yn sylweddol. Mae effaith gronnol ac effaith diwygio lles wedi golygu bod aelwydydd â phlant dros £5,000 yn waeth eu byd—[Torri ar draws.] Iawn, yn sicr. Ac mae wedi golygu bod cartrefi ag oedolyn anabl dros £3,000 yn waeth eu byd. Mark.

A ydych yn cydnabod ymchwil, sydd yr un mor bryderus, yn 2008 gan Sefydliad Bevan ac Achub y Plant, a ganfu fod un o bob pedwar plentyn yng Nghymru'n byw mewn tlodi—y mesur tlodi cymharol—a bod 90,000 yn 2008 yn byw mewn tlodi difrifol, sef y lefel uchaf yn y DU? Felly, nid yw hon yn broblem newydd, ac mae'n sicr yn broblem y mae'n rhaid i ni fynd i'r afael â hi.

Nid yw'n broblem newydd, ond mae credyd cynhwysol wedi ei gwneud yn waeth i bobl ddi-waith. Gwnaeth pob un ohonom—neu gwnaeth y rhan fwyaf ohonom—ymladd etholiad a chawsom fis o'r gwaith pan nad oeddem yn cael unrhyw incwm. A sut y bu i ni oroesi? Cynilion a chardiau credyd. Sut y mae pobl nad oes ganddynt y rheini'n ymdopi pan fydd yn rhaid iddynt oroesi am fisoedd heb gredyd cynhwysol? Nid ydynt yn ymdopi. Maent naill ai'n dioddef gormes benthycwyr carreg y drws, neu yn y pen draw maent yn gorfod benthyca gan aelodau o'u teuluoedd a ffrindiau sy'n aml yr un mor dlawd â hwythau.

Y tlodion sy'n talu'r pris am gyni. Roeddwn yn siomedig iawn fod Cymunedau yn Gyntaf wedi dod i ben. Roedd yn ddiffygiol, ond roeddwn yn meddwl ei fod yn rhywbeth y dylem fod wedi ei barhau; ei gywiro, yn hytrach na rhoi diwedd arno. Roeddwn yn hynod siomedig hefyd na wnaeth y Prif Weinidog greu Gweinidog i ymdrin â thlodi a chymunedau difreintiedig.

Dyma'r camau y gall Llywodraeth Cymru eu cymryd: datblygu strategaeth wrthdlodi sy'n nodi'n glir y camau y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu eu rhoi ar waith i leihau nifer y bobl sy'n byw mewn tlodi yng Nghymru; sicrhau bod pob gweithiwr yn y sector cyhoeddus sy'n cael ei gyflogi gan gyrff a ariennir yn uniongyrchol gan Lywodraeth Cymru yn cael y cyflog byw go iawn; gwneud talu'r cyflog byw go iawn yn rhagamod ar gyfer contractio gyda chyrff sector cyhoeddus a ariennir drwy Lywodraeth Cymru naill ai'n uniongyrchol neu'n anuniongyrchol; gwneud talu'r cyflog byw go iawn yn rhagamod i grantiau a benthyciadau i gwmnïau preifat; gwahardd contractau sy'n camfanteisio ar weithwyr gan gyrff a ariennir gan Lywodraeth Cymru, ynghyd â'u contractwyr a'u hisgontractwyr; gwneud cymorth ariannol i gwmnïau, yn grantiau a benthyciadau, yn ddibynnol ar gontractau nad ydynt yn camfanteisio; ymrwymo i droi Cymru'n wlad cyflog byw; a dysgu o'r camgymeriadau a wnaed yn Cymunedau yn Gyntaf a chreu cynllun gwrthdlodi newydd yn seiliedig ar y gorau o'r rhaglen Cymunedau yn Gyntaf. Roedd gan lawer ohonom gynlluniau Cymunedau yn Gyntaf rhagorol yn ein cymunedau, ac maent wedi'u colli yn anffodus.

Diolch yn fawr iawn i John Griffiths am ddod â’r ddadl yma ymlaen heddiw. Dwi’n falch o gael rhoi fy enw iddo fo. Dwi hefyd eisiau dweud fy mod i’n parchu ac yn edmygu ymroddiad John i’r maes yma dros nifer o flynyddoedd, a dwi’n siŵr bod pawb yn ategu hynny yn fan hyn.

Mae’r pwyslais wedi bod y prynhawn yma—a dwi’n falch o glywed hynny—ar beth fedrwn ni yng Nghymru a beth fedr y Llywodraeth yma ei wneud. Ydyn, mae achosion tlodi yn gymhleth, ond mae yna lawer iawn mwy y gall y Llywodraeth yma ei wneud, hyd yn oed o fewn ffiniau caeth y setliad datganoli. Dwi am restru’r rhai dwi’n meddwl sydd yn bwysig rhoi sylw iddyn nhw ar frys, a hynny gan y Llywodraeth yma.

Un—mae angen cydlynu ymdrechion y Llywodraeth mewn ffordd llawer mwy effeithiol. Byddai hynny’n cynnwys strategaeth trechu tlodi pwrpasol a chynllun gweithredu ar dlodi plant, yn cynnwys cerrig milltir a thargedau mesuradwy er mwyn i ni gael dull clir o adrodd yn erbyn amcanion strategaeth statudol tlodi plant yng Nghymru.

Dau—rydym ni angen bod yn hollol glir pwy, o blith Gweinidogion y Llywodraeth, sydd yn gyfrifol am faterion plant a thlodi plant. Pwy sydd yn arwain y gwaith?

Tri—mae’r Llywodraeth angen adolygu ei strategaethau ymyrraeth gynnar a chynlluniau fel Dechrau’n Deg. Dydy 44 y cant o blant sydd yn byw mewn amddifadedd incwm ddim yn gymwys ar gyfer Dechrau’n Deg. Mae angen symud y ffocws yn ôl at ymyrraeth gynnar a chreu strategaeth genedlaethol a lleol o ran ymyrraeth gynnar.

Pedwar—mae angen i’r Llywodraeth adolygu’r cynnig gofal plant diffygiol. Mae eisiau ei ymestyn o ac mae eisiau rhoi’r pwyslais yn y lle cywir, ac mae hynny’n cynnwys addysg gynnar.

Pump—mae angen cryfhau gwaith y comisiwn gwaith teg yn sylweddol ac mae angen defnyddio prosesau caffael cyhoeddus i godi cyflogau.

Chwech—mae angen pwyso am ddatganoli elfennau o weinyddu’r wladwriaeth les i Gymru, fel bod modd credu diwylliant llawer mwy empathetig o gwmpas lles. Dwi wir methu deall pam na fyddai Llywodraeth Lafur yn gallu gweld rhesymeg datganoli elfennau o weinyddu’r wladwriaeth les i Gymru.

Saith—rydym ni angen cynllun llawer mwy uchelgeisiol o adeiladu tai cymdeithasol a mabwysiadu polisi 'cartrefi’n gyntaf' i daclo digartrefedd.

Dwi’n hoelio sylw ar y saith maes yna. Rydym ni wedi clywed ambell i faes arall, ond i fi, dyma’r rhai pwysig sydd angen hoelio sylw arnyn nhw, a hynny ar frys. Mae yna lawer iawn mwy o waith y gellid ei wneud, ond rhain ydy'r materion mae angen i'r Llywodraeth fynd ar eu holau nhw yn syth. Diolch.

Hoffwn ddiolch hefyd i fy nghyd-Aelod Llafur yng Nghymru, John Griffiths AC am ddod â'r ddadl bwysig iawn hon gerbron y Siambr. Cytunaf â llawer o'r hyn a ddywedwyd gan y rhan fwyaf o'r Aelodau. Felly, gadewch inni fod yn onest: rydym yn byw mewn economi gyfalafol mewn byd sy'n cael ei ddominyddu gan gyfalafiaeth a'r pyramid economaidd ymrannol y mae'n ei gynhyrchu. Er bod hyn yn cynnig llawer o gyfleoedd i rai yn wir—ac mae gwerthiant ceir Rolls-Royce wedi cynyddu—bydd hefyd yn creu, a bob amser yn creu'r dilema gwleidyddol a moesol gwirioneddol ynglŷn â sut y sicrhawn y caiff cyfoeth ei ddosbarthu'n deg drwy ein cymdeithas i'n dinasyddion a wasanaethir gan bob un ohonom.

Dyma'r dilema i bawb ohonom—i bawb yn ein hoes ni, ac i'n holl wledydd. Yn Unol Daleithiau America, aeth yr Arlywydd Lyndon Baines Johnson ati i osod pwerau Llywodraeth yr Unol Daleithiau ar gyfer ymladd rhyfel diamod yn erbyn tlodi, ac roedd yn iawn i wneud hynny. Fodd bynnag, ni allai, ac ni wnaeth ei nod clodwiw o gymdeithas wirioneddol wych ddileu tlodi. Yn y Deyrnas Unedig, mae'n drist fod llawer erbyn hyn yn derbyn yn eang fod y gagendor rhwng y cyfoethocaf a'r tlotaf yn ein cymdeithas yn stratosfferig ac yn amlwg iawn. Mae'n un seismig, ac yn waeth byth, mae'n systemig. Yn wir, mae'n rhaid i chi edrych yn ôl at Lywodraeth Lafur James Callaghan yn 1976, yn ôl adroddiad a gyhoeddwyd gan y New Economics Foundation, i weld Prydain lle câi elw cyfoeth ein gwlad ei ddosbarthu'n gyfartal. Er gwaethaf y mesurau lliniaru glew gan y weinyddiaeth Lafur Gymreig hon, rydym yn dal i fod yma heddiw yn trafod yr hyn sy'n fyd cwbl anghyfartal ac annheg iawn i lawer.

Ond polisi Llywodraeth Cymru sy'n ceisio sicrhau bod ffrwyth gwaith a llafur yn cael ei ddosbarthu'n decach i'r lluoedd, nid i rai yn unig. Mae gennym ni ar yr ochr hon farn gwbl wahanol am y ffordd y dylai ein cymdeithas fod a sut y dylai ddod yn gymdeithas decach drwy bolisi cymdeithasol a pholisi economaidd tecach i'n holl bobl. Mae Llywodraeth Lafur Cymru yn parhau i ymrwymo bob un diwrnod i fynd i'r afael â melltith tlodi ledled Cymru, gyda'r ysgogiadau—ac mae'n rhaid inni dderbyn eu bod yn gyfyngedig—sydd ar gael i ni. Rwy'n cefnogi'r mentrau diweddar. Yn gynharach eleni, croesawodd Gweinidog yr economi a thrafnidiaeth, Ken Skates, £2 filiwn ychwanegol o gyllid yr UE i drechu tlodi mewn gwaith a mynd i'r afael â'r heriau sy'n wynebu gweithwyr heb lawer o sgiliau yn ne-ddwyrain Cymru. Rhaid inni gydnabod effaith Brexit ar dlodi. Felly, i ddyfynnu:

'Mae sicrhau bod gennym weithlu sy'n meddu'r sgiliau y mae eu hangen i ffynnu mewn economi fodern yn hollol greiddiol i'n Cynllun Gweithredu ar yr Economi.'

Felly, gyda Gweinidogion fel Ken Skates a Phrif Weinidog sosialaidd, bydd Llywodraeth Cymru yn parhau â'r frwydr yn erbyn polisïau'r DU sy'n achosi tlodi. Mentraf gyferbynnu hynny â pholisi Torïaidd Llywodraeth y DU. Gadewch inni wrando ar leisiau allanol a rhai a berchir yn fyd-eang—ac fe soniaf am y Cenhedloedd Unedig. Mae rhwyd ddiogelwch gymdeithasol y Deyrnas Unedig, meddent yn eu hadroddiad diweddar—un o lawer— wedi cael ei dileu'n fwriadol ac ethos llym ac angharedig wedi'i osod yn ei lle.

Dywedodd y rapporteur arbennig ar dlodi eithafol, Philip Alston—ac rwy'n dyfynnu—fod toriadau 'ideolegol' i wasanaethau cyhoeddus—a gadewch inni gofio mai'r rhai mwyaf agored i niwed yn ein cymdeithas sy'n defnyddio gwasanaethau cyhoeddus, nid y cyfoethog—wedi arwain at 'ganlyniadau trasig' ers 2010. Canlyniadau trasig sydd, fel y dywedwyd eisoes heddiw, yn lladd pobl. Blaenoriaeth gyntaf Llywodraeth yw diogelu ei dinasyddion. Daeth i'r casgliad mai

Diwedd y gân yw bod llawer o'r glud sydd wedi dal cymdeithas Prydain at ei gilydd ers yr Ail Ryfel Byd wedi cael ei dynnu'n fwriadol ac ethos llym ac angharedig wedi'i osod yn ei le.

Dywedodd yr athro fod polisïau'r Llywodraeth wedi arwain at 'dlodi economaidd systemig' i ran sylweddol o boblogaeth y DU, sy'n golygu eu bod hwy, y Llywodraeth Dorïaidd, bob amser wedi gwthio pobl ymhellach i mewn i dlodi. Felly, nid wyf am gymryd unrhyw wersi heddiw gan y meinciau gyferbyn sy'n hapus i ganu clodydd Lywodraeth y DU sy'n mynd i ryfel ideolegol yn erbyn y dosbarthiadau gweithiol a'r bobl dlotaf a mwyaf agored i niwed yn ein cymdeithas. Ni allwn negyddu niwed diwygio lles, ac ni allwn negyddu niwed cyni. Ni all fod unrhyw amheuaeth felly: mae mynd i'r afael ag anghyfiawnder anghyfartaledd economaidd i bob un o'n pobl a threchu'r tlodi a achosir gan bolisi pwrpasol a strategol y DU yn rhan o DNA y Llywodraeth hon.

Bydd ein gwaith yn y lle hwn yn parhau ac fel y dywedwyd, rhaid inni ailymrwymo bob dydd i ddilyn y polisi gorau posibl, ac yn fwy strategol o lawer os oes angen. Ac edrychaf ymlaen bob dydd at weld Llywodraeth sosialaidd Lafur mewn grym yn San Steffan i weithio mewn partneriaeth â'r lle hwn er mwyn galluogi'r sbardunau sydd ar gael. Gyda'n gilydd gallwn fynd i'r afael â'r tlodi endemig sy'n difetha bywydau pobl ac sydd bob dydd yn gwenwyno dyheadau pob un sy'n cael cam gan sylfaen bolisi cymdeithasol Torïaidd creulon y DU.  

Rwyf am ddefnyddio'r cyfle hwn i ganolbwyntio ar un agwedd, sef plant mewn tlodi. Gwn fod pobl eraill wedi sôn amdano hefyd, ond roeddwn am edrych ar y ffordd y gofalwn am ein plant.  

Dywedodd Prue Leith, un o'r arbenigwyr coginio mwyaf eiconig, yng Ngŵyl y Gelli yr wythnos diwethaf fod bwyd yn arddangosiad o gariad ac a dweud y gwir, nid ydym yn caru ein plant ddigon, oherwydd mae gormod o deuluoedd nad ydynt yn coginio prydau bwyd ac yn dibynnu yn hytrach ar brydau parod sy'n aml wedi'u lygru â siwgr, halen a braster er mwyn cynyddu eu helw.

Mae tlodi'n fater cymhleth iawn, oherwydd er bod dosbarth, fel y dywedodd John yn gwbl gywir, yn benderfynydd mawr, serch hynny ceir gwahanol bobl o fewn y dosbarth gweithiol sydd ag ymatebion gwahanol i heriau cyflogau isel, addysg annigonol a'r gweddill i gyd. Felly, mae'n fater cymhleth iawn. Mae grym y diwydiant hysbysebu yn sicr yn ffactor yn y mater hwn, a'r ffordd y daw'n ôl at strategaeth y Llywodraeth yw mai prydau ysgol yn aml yw'r unig bryd iawn y mae llawer o blant yn ei gael. Ac yna, fel y nododd adroddiad 'Holiday Hunger' Sefydliad Bevan, mae'r broblem yn tyfu'n un ddifrifol yn y gwyliau pan nad yw'r pryd ysgol hwnnw ar gael mwyach.  

Nawr, mae'r rhaglen gyfoethogi gwyliau ysgol, a gafodd ei threialu ddwy neu dair blynedd yn ôl, wedi llwyddo i ddangos ei bod yn cael effaith wirioneddol fawr ar y plant sy'n cymryd rhan ynddi. Gwnaeth Bwyd Caerdydd waith ymchwil a ddangosai fod traean o'r plant hynny wedi mynd heb bryd o fwyd y diwrnod cynt cyn iddynt ddod i'r cynllun gwyliau Bwyd a Hwyl. Felly, er ei bod yn wych fod Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo £400,000 arall i'r cynllun hwn, nid yw ond yn ddiferyn yn y môr pan edrychwn ar yr ystadegau eu hunain. Cafodd tua 2,500 o blant ysgol fudd o'r system hon yr haf diwethaf; gobeithio y bydd llawer mwy yr haf yma. Ond nid yw'n cyffwrdd â'r 76,000 o blant, fan lleiaf, sy'n gymwys i gael prydau ysgol am ddim yng Nghymru a'r 160,000 i 180,000 o blant sy'n byw mewn tlodi cymharol, a llawer ohonynt ar aelwydydd sy'n gweithio.  

Gwyddom mai cael swydd yw'r llwybr gorau allan o dlodi. Mae 70 y cant o blant yn byw mewn cartrefi lle nad oes neb mewn gwaith, 35 y cant mewn cartrefi lle mae un yn ennill cyflog, a 15 y cant mewn cartrefi lle mae dau o bobl yn ennill cyflog hyd yn oed. Felly, mae rhan o hynny oherwydd y cyflogau gwael y mae rhai cyflogwyr yn eu talu. Cyfarfûm â dyn ar y stryd yn fy etholaeth y bore yma a ddywedodd wrthyf ei fod wedi cael cynnig swydd am £4.50 yr awr mewn bwyty. Mae hyn yn gwbl anghyfreithlon, am mai hanner yr isafswm cyflog ydyw. Ond rwy'n siŵr fod llawer o gwmnïau'n cael rhwydd hynt i wneud hynny am nad oes digon o orfodaeth yn digwydd.  

Rwyf am edrych ar bwy sy'n gymwys i gael pryd ysgol am ddim, oherwydd gwyddom, ar ddiwrnod y cyfrifiad ysgol yn 2017-18, fod llai na hanner y plant sy'n byw mewn tlodi incwm cymharol ac sydd mewn addysg amser llawn yng Nghymru wedi cael pryd ysgol am ddim mewn gwirionedd, ac ni wnaeth chwarter y plant a oedd yn gymwys i gael pryd ysgol am ddim fwyta'r pryd hwnnw. Ni fanteisiodd rhai o'r plant ar y pryd ysgol am ddim er eu bod yn gymwys i'w gael. Felly, mae hon yn broblem wirioneddol gymhleth.

Pwy sy'n gymwys heddiw, gan fod gennym y credyd cynhwysol hefyd yn ogystal â chymhorthdal incwm a lwfans cyflogaeth a chymorth? Wel, bu'n rhaid i Lywodraeth Cymru gyfyngu'r rhai ar gredyd cynhwysol i'r rhai a oedd â throthwy enillion net o £7,400 ar ôl ystyried costau tai. Mae'n ddull anfanwl iawn, oherwydd mae aelwyd gyda dau oedolyn ac un plentyn angen llai o incwm nag aelwyd gyda dau oedolyn a thri o blant. Felly, drwy osod cap sy'n ystyried incwm a enillir yn unig, yn anffodus mae Llywodraeth Cymru'n gwaethygu tlodi mewn teuluoedd mwy o faint, grŵp sydd eisoes mewn mwy o berygl o fod yn byw mewn tlodi.  

Ceir llawer o ffyrdd gwahanol y gallem fynd i'r afael â phroblemau deiet annigonol i iechyd, gyda chyrhaeddiad addysgol yn is, yn ogystal â'r broblem wirioneddol heriol sydd gennym gyda gordewdra. Ond rydym yn byw mewn gwlad lle nad yw traean o'r holl fwyd a gynhyrchir byth yn cyrraedd y bwrdd; caiff ei daflu. Felly, rhaid inni gael ffordd o ddatrys y broblem hon a rhaid inni edrych ar yr hyn y gallwn ei wneud i'w datrys, oherwydd y gwahaniaeth rhwng awdurdodau lleol o ran pwy sy'n cael pryd ysgol am ddim, hyd yn oed os ydynt mewn dyled yn eu system heb arian parod mewn ysgolion uwchradd, mae gwahaniaeth enfawr yn hynny, ac mae gwahaniaeth enfawr yn lefel y ddyled prydau ysgol rhwng gwahanol awdurdodau lleol—o £770 yn Rhondda Cynon Taf i'r swm enfawr o £85,000 yng Ngwynedd.  

A ydych yn dirwyn i ben, os gwelwch yn dda?

Felly, dyma rai o'r materion cymhleth a byddai'n wych pe bai gennym strategaeth dda iawn y gallem i gyd fod yn craffu arni. Diolch.

Diolch. Huw Irranca-Davies.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Diolch, John, am gychwyn y ddadl hon, a hefyd i bawb a gyfrannodd, ac mae'n bleser dilyn Jenny hefyd, a ganolbwyntiodd ar fwyd. Ac rwyf innau am ganolbwyntio fy sylwadau byr ar faes penodol. Hoffwn ganolbwyntio ar faterion yn ymwneud â newyn a thlodi bwyd, a'r ymgyrch a fu ar y gweill yn genedlaethol ers rhai misoedd bellach, sef ymgyrch y Blaid Gydweithredol yn genedlaethol dros gyfiawnder bwyd.

Mae'n cychwyn o'r rhagosodiad sylfaenol y dylai bwyd iach, maethlon, fforddiadwy fod yn hawl sylfaenol i bawb. Ni waeth beth yw eich amgylchiadau, ble rydych chi'n byw, o ble rydych chi'n dod, dylai bwyd iach, maethlon, fforddiadwy fod yn hawl. Ac eto mae gennym ormod o bobl ledled y DU ac yma yng Nghymru yn newynu, ac ar ôl degawd o gyni gan y Torïaid y digwyddodd hynny; ni allwn anwybyddu hynny. Mae gennym gynnydd diddiwedd mewn banciau bwyd; mae'n un symptom o broblem fwy. Caiff ei gwaethygu gan newidiadau creulon i drethi a lles sydd wedi taro'r bobl sy'n cael y cyflogau isaf a'r rhai mwyaf agored i niwed yn ein cymdeithas, ac yn y cymunedau lle rydym yn byw.

Mae achosion newyn wedi eu gwreiddio mewn cyni, ac mae polisïau Torïaidd y DU ar gredyd cynhwysol, y cap ar fudd-daliadau a rhewi budd-daliadau a'r dreth ystafell wely oll wedi chwarae eu rhan, ond hefyd, fel y crybwyllwyd yn y ddadl hon, mae gennym economi camweithredol nad yw bellach, yn rhy aml, yn talu cyflog teg am ddiwrnod teg o waith i ormod o bobl. Ac mae gennym farchnad dai sydd wedi torri sy'n ychwanegu at dlodi a dyled. Yn syml, mae gennym ormod o bobl yn newynu ar sail ddyddiol yn y DU, yn y chweched wlad gyfoethocaf ar y blaned.  

Ac eto, ar yr un pryd, mae gennym dwf di-baid mewn gordewdra a diabetes math 2 a chyflyrau eraill, cyflyrau a all ddinistrio ansawdd bywyd unigolyn, a byrhau bywydau. Maent hefyd yn effeithio ar ein GIG wrth gwrs. Ac mae rhai cymunedau yn awr yn anialwch bwyd i bob pwrpas, lle nad yw pobl yn gallu cael gafael ar fwyd maethlon, iachus, fforddiadwy. Mae newyn a diffyg maeth yn broblem ar draws y DU, a chaiff ei chymell gan gyni parhaus a newidiadau dinistriol i drethi a lles.  

Ond ni allwn anwybyddu canfyddiadau diweddar adroddiad Cynghrair Tlodi Bwyd De Cymru, sy'n datgan bod 98,350 o gyflenwadau bwyd argyfwng tri diwrnod wedi'u darparu ar gyfer pobl mewn argyfwng yng Nghymru yn 2017-18—pobl mewn argyfwng—gan fanciau bwyd Ymddiriedolaeth Trussell. O'r rhain, aeth dros 35,000 i blant yn y wlad hon. Yn ôl yr Asiantaeth Safonau Bwyd, mae un o bob pump o bobl yng Nghymru yn poeni ynglŷn â rhedeg allan o fwyd, ac roedd chwarter y rhai rhwng 16 a 34 oed a holwyd yng Nghymru wedi rhedeg allan o fwyd yn y flwyddyn ddiwethaf.  

Mae'r Food Foundation, fel y soniodd John, wedi dangos bod 160,000 o blant yng Nghymru yn byw mewn cartrefi lle mae deiet iach yn fwyfwy anfforddiadwy. Mae plant oedran derbyn yng Nghymru yn llawer mwy tebygol na chyfartaledd Cymru o fod yn ordew os ydynt yn byw mewn ardaloedd sydd â lefelau uwch o amddifadedd. Ac mae'r bwlch rhwng lefelau gordewdra yn y cwintelau mwyaf a lleiaf difreintiedig yn ein cymdeithas wedi cynyddu o 4.7 y cant yn 2015-16 i 6.2 y cant yn 2016-17. Mae popeth yn mynd i'r cyfeiriad anghywir.

Felly, fe allwn ac fe ddylem ddefnyddio pob dull sydd ar gael inni i fynd i'r afael â hyn yng Nghymru, hyd yn oed os yw'r Llywodraeth ar lefel y DU, sydd y tu hwnt i'n rheolaeth, fel pe bai'n benderfynol o wneud pethau'n waeth. Ac mae gennym y polisi a'r fframwaith deddfwriaethol cywir i wneud hyn gyda Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, ac mae gennym ymrwymiad trawslywodraethol i fynd i'r afael â phob ffurf ar dlodi. Ond fel y clywsom mor aml heddiw, y strategaeth, y cyfeiriad, y cerrig milltir a'r arweiniad clir ar hyn sydd ei angen arnom.

Ond mae angen i ni wneud mwy i fynd i'r afael ag anghyfiawnder bwyd. Camau ymarferol. Felly, mae ein hymgyrch yn galw ar gynghorau ledled Cymru i ddynodi aelod arweiniol ar gyfer tlodi bwyd; llunio cynllun gweithredu ar fwyd, gan weithio gyda phartneriaid lleol ar lawr gwlad; cael ysbrydoliaeth o'r ymatebion sy'n dod i'r amlwg yn y gymuned i dlodi bwyd; gweithio gyda'r partneriaethau bwyd lleol presennol, neu fel arall, yn niffyg hynny, sefydlu partneriaeth o'r fath; a mesur maint y broblem yn eich ardal, oherwydd gwyddom fod yr hyn y byddwch yn ei fesur yn cael sylw. Ac ar lefel Cymru gyfan, Weinidog, yn seiliedig ar ein Deddf flaenllaw ar lesiant cenedlaethau'r dyfodol, galwn am gydnabod yr hawl i fwyd iach a maethlon ac ymrwymiad i sicrhau cyfiawnder bwyd yn y cerrig milltir cenedlaethol newydd yng Nghymru, er mwyn i ni allu olrhain cynnydd.

Ddirprwy Lywydd, mae wedi bod yn bleser gweld cynifer o Aelodau'r Cynulliad hwn a chynghorwyr ar draws y tir a phobl gyffredin yn cefnogi'r ymgyrch hon dros gyfiawnder bwyd. Mae llawer o Weinidogion wedi ymrwymo iddi hefyd. Felly, yn unol â natur ystyrlon a sobr y ddadl hon heddiw, gadewch inni droi'r ymgyrchu hwn yn weithredu go iawn ar lefel leol a chenedlaethol. Gadewch i ni sicrhau bod mynediad at fwyd maethlon, iach yn hawl a gadewch inni roi camau ymarferol ar waith i sicrhau nad oes neb yn newynu yn y chweched wlad gyfoethocaf yn y byd.  

Diolch. A gaf fi alw yn awr ar Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth, Ken Skates?

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Cyn imi ymateb i'r ddadl, a gaf fi ddweud y gallai Aelodau fod wedi gweld newyddion yn ystod y ddadl hon ynglŷn â dyfodol ffatri geir Ford Pen-y-bont ar Ogwr? Dyfalu pur ydyw ar hyn o bryd, ac nid yw Ford yn gwneud sylwadau am y mater. Gallaf ddweud wrth yr Aelodau fy mod wedi bod mewn cysylltiad rheolaidd â'r Prif Weinidog heddiw. Rwyf hefyd wedi siarad ag Ysgrifennydd Cyffredinol Unite, gyda'r Ysgrifennydd Gwladol dros Fusnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol, Greg Clark, a hefyd gydag Ysgrifennydd Gwladol Cymru, Alun Cairns, ac rwy'n gofyn am drafodaethau brys gyda Ford. Byddaf yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am y mater cyn gynted ag y bydd gennyf ragor o fanylion.

Ddirprwy Lywydd, a gaf fi ddechrau fy ymateb i'r ddadl hon drwy ddiolch yn ddiffuant i'r Aelodau am eu cyfraniadau rhagorol yn y ddadl? Hoffwn ddiolch yn benodol i'r rhai a gyflwynodd y cynnig pwysig hwn heddiw. Rwy'n falch o allu cael y cyfle i ymateb ar ran Llywodraeth Cymru. Mae'n deg dweud, pan siaradwn yn y Siambr am y pethau sy'n bwysig i'n cymunedau—creu swyddi, pwysigrwydd gwaith teg, a grybwyllwyd gan gynifer heddiw, yr angen am addysg o safon uchel neu adeiladu tai o ansawdd da—yr hyn a ddywedwn mewn gwirionedd, boed yn glir ai peidio, yw ein bod am i bawb gael cyfle i fyw bywyd llawn, bywyd yn rhydd o'r hualau a'r cyfyngiadau y mae tlodi'n eu creu. Ac fel rhywun a fagwyd yng ngogledd-ddwyrain Cymru yn fab i weithiwr dur, ac a fagwyd mewn cymuned ddosbarth gweithiol ac a fynychodd ysgolion y wladwriaeth, dileu tlodi oedd yr union reswm pam y dechreuais i mewn i gwleidyddiaeth etholedig. Mae wedi llywio popeth a wneuthum ym mhob un o'r rolau gweinidogol y bu'n fraint gennyf eu cyflawni—yr awydd i atal tynged plentyn rhag cael ei bennu gan yr hyn y cawsant eu geni iddo.

Rwy'n credu bod y rôl sydd gennyf yn awr yn arbennig o bwysig yn hyn o beth. Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth sy'n codi i ymateb i'r ddadl hon heddiw gan mai'r rôl honno sy'n crynhoi dull gweithredu Llywodraeth Cymru o frwydro yn erbyn tlodi. Sef, mai dim ond drwy economi gref, wydn a deinamig y gall pawb ym mhob rhan o Gymru elwa, ac yn ei dro, bydd gwneud hynny'n gallu helpu i ddileu tlodi. Mae ein cynllun gweithredu economaidd wedi'i lunio i'r diben penodol hwnnw.

Ddirprwy Lywydd, wrth inni edrych yn ôl dros 20 mlynedd o ddatganoli, rwy'n falch o'r hyn y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud dros yr amser hwnnw i gefnogi unigolion a theuluoedd sy'n gweld bod tlodi'n cyfyngu ar eu bywydau. Rydym wedi datblygu model blaengar o gymorth i bobl yng Nghymru ac wedi ychwanegu ato a'i wella dros gyfnod datganoli. Mae'n canolbwyntio ar y pethau bach, y pethau bara menyn, sydd wedi dangos mewn ffordd hynod ymarferol fod pryderon teuluoedd sy'n gweithio yn bryderon go iawn. Cyflog cymdeithasol ydyw, sy'n cynnwys presgripsiynau am ddim, y lwfans cynhaliaeth addysg, nofio am ddim, y tocyn bws am ddim, cynllun maeth gwyliau ysgol y mae fy nghyd-Aelod Kirsty Williams yn ei ehangu, ac wrth gwrs y prydau ysgol am ddim yr ydym yn gwario £7 miliwn yn fwy arnynt eleni na'r llynedd. I rai teuluoedd yng Nghymru, gall y cyflog cymdeithasol hwn fod yn gymaint â £2,000, gan godi pwysau oddi ar gyllidebau cartrefi. Ac mae'r dull hwnnw wedi canolbwyntio ar wneud y defnydd gorau posibl o'r pwerau sydd ar gael i ni yma yn Llywodraeth Cymru yn yr amgylchiadau anoddaf.

Ond ar ôl etholiadau'r Cynulliad 2016, yr hyn a ddaeth yn glir iawn oedd bod angen dull o weithredu arnom, fel Llywodraeth Lafur Cymru, a fyddai'n harneisio'r pŵer a oedd gennym ar draws y Llywodraeth yn fwy effeithiol, ac fel Gweinidog yr economi, roeddwn i mewn sefyllfa effeithiol i arwain y gwaith hwnnw. Fel Gweinidog yr Economi a Seilwaith, roeddwn yn glir iawn fod cymunedau cydnerth ac economïau cydnerth yn cael eu tanategu gan gyflogaeth leol o ansawdd da, seilwaith cysylltiedig, a sgiliau ar gyfer gwaith. Rwy'n hynod falch o'r economi gryfach y mae Llywodraeth Lafur Cymru wedi'i sicrhau dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf. Erbyn hyn mae 300,000 yn fwy o bobl mewn gwaith yng Nghymru ers 1999, ac mae cyfran y bobl o oedran gweithio heb unrhyw gymwysterau wedi mwy na haneru. Yn fwyaf calonogol efallai, mae'r cyfraddau anweithgarwch economaidd yng Nghymru bellach yn cymharu'n fras neu'n is na chyfartaledd y DU am y tro cyntaf erioed.

Ond wrth gwrs, rydym yn cydnabod y bydd y pum mlynedd nesaf yn creu heriau enfawr i'n cymunedau. Bydd gadael yr Undeb Ewropeaidd ac effaith lawn diwygio lles yn cael ei ddwysáu gan gyflymder cynyddol newid technolegol a'i effaith ar waith a'r farchnad lafur. Bydd defnyddio'r holl ysgogiadau economaidd sydd ar gael inni i sicrhau bod cymunedau a'r unigolion sy'n byw ynddynt yn fwy gwydn yn wyneb yr heriau y byddant yn eu hwynebu dros y blynyddoedd nesaf yn allweddol i'n dull o drechu tlodi, a dyna pam ein bod wedi datblygu dull trawslywodraethol o gefnogi economïau tecach a chryfach ar draws pob un o'n rhanbarthau.

Ar gyfer unigolion sydd angen sgiliau ar gyfer gwaith, addewid o raglen gyflogadwyedd newydd sy'n dwyn ynghyd ein rhaglenni presennol mewn un system gymorth wedi'i hadeiladu o amgylch yr unigolyn, a'i theilwra ar gyfer yr unigolyn, ac wedi'i chynllunio'n well i fynd i'r afael ag anweithgarwch. Ar gyfer unigolion sydd eisiau sgiliau uwch, addewid i greu o leiaf 100,000 o brentisiaethau i bob oed. Ar gyfer busnesau sydd am dyfu a chyflogi pobl, contract economaidd newydd i gynyddu'r gwaith teg sydd ar gael a darparu'r math o dwf cynhwysol y soniodd Huw Irranca-Davies am yr angen amdano. Ar gyfer rhieni sy'n gweithio, i blant tair a phedair oed, addewid o 30 awr o ofal plant am ddim, 48 wythnos o'r flwyddyn, i helpu mwy o bobl i ddychwelyd i'r farchnad lafur. Ac ar gyfer cymunedau, buddsoddi mewn seilwaith cryfach a mwy integredig, er mwyn sicrhau bod prosiectau mawr fel y cynlluniau metro'n dod â newidiadau gwirioneddol drawsnewidiol i economïau lleol a chymunedau lleol. Rydym wedi datblygu hyn oherwydd ein bod o'r farn mai hon yw'r strategaeth orau ar gyfer trechu tlodi yng Nghymru yn hirdymor.

Ond Ddirprwy Lywydd, fel y soniodd Rhianon Passmore—[Torri ar draws.] Cewch, yn wir.

Felly, rydych yn cadarnhau heddiw nad oes gennych fwriad o gwbl i gynhyrchu strategaeth wrthdlodi, ac na fydd y Llywodraeth yn cael cynllun gweithredu yn seiliedig ar y strategaeth honno.

Wel, fel y gŵyr yr Aelod, mae gennym eisoes nifer o ddulliau a ffyrdd o drechu tlodi.

Rydych chi'n dweud bod hynny'n wir. Ni fydd—. Felly, ni fydd strategaeth.

Prif amcan y Llywodraeth hon yw sicrhau bod pob person yng Nghymru yn cael cyfle i weithio, gan sicrhau bod swydd ym mhob cartref. Dyna'r ffordd orau allan o dlodi a dyna'r ffordd orau o osgoi tlodi. Ond Ddirprwy Lywydd, fel y dywedodd Rhianon Passmore yn glir, mae angen i un elfen bwysig yn y ddadl hon ysgwyddo'i chyfrifoldebau. Ers bron i ddegawd bellach, mae cyni a thoriadau lles wedi golygu bod Llywodraeth y DU yn estyn i bocedi'r bobl dlotaf a mwyaf agored i niwed er mwyn ariannu dogma economaidd. Ac i roi syniad i chi o'r hyn rydym wedi bod drwyddo, pe bai ein cyllidebau yng Nghymru wedi sefyll yn llonydd rhwng 2009 a 2019, byddai gennym £800 miliwn yn fwy i'w wario ar wasanaethau cyhoeddus. Fodd bynnag, pe baent wedi tyfu'n unol â'r economi, byddem wedi cael £4 biliwn yn fwy gan Lywodraeth y DU i'w fuddsoddi yn ein gwlad. Fe ildiaf.

A ydych yn cydnabod bod tlodi plant yng Nghymru wedi dechrau codi yn 2004, ei fod eisoes ar y lefelau uchaf yn y DU cyn y wasgfa gredyd a bod 90,000 o blant yng Nghymru, ddegawd yn ôl, mewn tlodi difrifol a bod dros un o bob pedwar yn byw mewn tlodi cymharol? Ni ddechreuodd hyn yn 2010.

A ydych chi felly'n anwybyddu'r cyfrifoldeb—y cyfrifoldeb clir—a fu gan Lywodraeth y DU ac sy'n parhau i fod ganddi am gyfraddau tlodi yng Nghymru? Pedair biliwn o bunnoedd yn fwy i'w fuddsoddi; dyna faint y dylem fod wedi'i gael. Dyna faint y byddem wedi'i gael pe bai Llywodraeth o gyfansoddiad gwahanol yn San Steffan. Mae'r gyfundrefn drethi a lles y mae Llywodraeth bresennol y DU yn ei gweithredu yn cael effaith enfawr ar gyfraddau tlodi yng Nghymru. Yn amlwg, gallent chwarae eu rhan, a dylent chwarae eu rhan, yn dileu'r rhaglen niweidiol a chynhennus o doriadau a buddsoddi mewn economïau sydd angen eu cymorth.

Ddirprwy Lywydd, atgyfnerthwyd ein dull gweithredu gan benderfyniad y Prif Weinidog newydd i wneud trechu tlodi yn faes blaenoriaeth ym mhroses cynllunio cyllideb Llywodraeth Cymru. Mae Gweinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig yn arwain gweithgor fel rhan o baratoadau'r gyllideb i gynyddu effaith ein buddsoddiad ar y cyd. Mae'r Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol hefyd yn datblygu'r gwaith a wnawn ar drechu tlodi plant, gan arwain adolygiad o raglenni ariannu er mwyn sicrhau ein bod yn cael yr effaith fwyaf posibl ar fywydau plant sy'n byw mewn tlodi. Mae'r gwaith hwnnw'n ein helpu i wella ein dull o weithredu ac i ddatblygu neges gliriach i'n partneriaid yn y sector cyhoeddus, y sector preifat a'r trydydd sector ynglŷn â'r cydweithredu sydd ei angen er mwyn sicrhau gwell canlyniadau.

Hoffwn ddiolch i'r Aelodau am eu cyfraniadau heddiw ac rwy'n ymrwymo i weithio gyda hwy wrth i ni fwrw ymlaen â'r genhadaeth bwysig hon i roi diwedd ar dlodi yng Nghymru.

Diolch. A gaf fi alw ar Dawn Bowden i ymateb i'r ddadl?

Diolch, Ddirprwy Lywydd, ac a gaf fi ddiolch i bawb sydd wedi dangos diddordeb brwd yn y ddadl hon ac sydd wedi cyfrannu? Gyda'r amser sydd ar gael i mi, nid wyf yn meddwl y byddaf yn gallu mynd drwy gyfraniadau pawb, ond rwyf am ddiolch i John am gyflwyno'r ddadl ac i Mike Hedges am ei chyd-gyflwyno. Yn y ddadl, clywsom John Griffiths yn agor drwy sôn am y gyfradd tlodi cymharol uchaf yn y DU a goblygiadau hynny i iechyd, addysg, rhagolygon cyflogaeth, tai ac yn enwedig yr effaith hynod o niweidiol ar dlodi plant a'r effaith anghymesur ar fenywod. Siaradodd pawb a gyfrannodd at y ddadl am effaith tlodi plant, ac rwyf am nodi rhai o'r rheini.

Soniodd Mark Isherwood yn benodol am dlodi mewn gwaith ond credaf ei fod wedi methu cydnabod cyfrifoldeb Llywodraeth y DU yn y broses a arweiniodd at y lefelau hynny o dlodi mewn gwaith a thlodi plant. Roedd Leanne Wood yn llygad ei lle yn tynnu ei sylw at hynny a nododd hynny fel maes pwysig. Soniodd hefyd am yr angen i'r Llywodraeth wrando ar bobl sy'n byw mewn tlodi a'u cynnwys yn y broses o wneud penderfyniadau. Siaradodd Lynne Neagle am waith ei phwyllgor, yn enwedig mewn perthynas â thlodi plant, a soniodd am stigma tlodi, gan ddefnyddio'r ffaith nad yw plant yn gallu fforddio cymryd rhan mewn pethau fel gweithgareddau ysgol yn enghraifft. Cyfeiriodd Mike Hedges at y cynnydd yn nifer y banciau bwyd a thai gwael ac yn wir, cyfeiriodd at y nifer anghymesur o bobl anabl sy'n byw mewn tlodi hefyd.

Galwodd Siân Gwenllian am gynllun gweithredu i fynd i'r afael â thlodi yn y strategaeth dlodi. Roedd gennych saith pwynt, Siân, ond nid oes gennyf amser i fynd drwy bob un ohonynt.

A wnewch chi dderbyn ymyriad? Roeddwn yn siomedig iawn i glywed nad yw'r Llywodraeth yn bwriadu cyflwyno'r strategaeth fawr ei hangen hon, strategaeth y galwodd pob un ohonom sydd wedi cyfrannu at y ddadl heddiw amdani.

Dof at yr hyn rwy'n ei feddwl o safbwynt y Llywodraeth mewn munud. Cyfeiriodd Rhianon Passmore wrth gwrs at ddosbarthu cyfoeth yn deg, ac i'r rheini ohonom sy'n sosialwyr, credaf fod hwnnw'n bwynt sylfaenol i bob un ohonom: dosbarthu cyfoeth yn decach.

Siaradodd Jenny Rathbone a Huw Irranca-Davies ill dau am effaith tlodi bwyd. Siaradodd Huw Irranca yn arbennig am ymgyrch y Co-op ym maes cyfiawnder bwyd, a thynnodd Jenny sylw at y problemau sy'n gysylltiedig â diffyg maeth beunyddiol da a newyn gwyliau, pan fydd plant yn mynd heb brydau ysgol.

Rwy'n credu bod effeithiau tlodi yn amlwg iawn ym mhob cymuned. Dyma rai o'r penawdau o bapur newydd lleol yn fy etholaeth i, y Caerphillly Observer: ar 23 Mai, y pennawd oedd, 'Benefit caps hit hundreds in Caerphilly County Borough', ac o dan y pennawd nesaf gwelwyd y cynnydd yn nifer y cyflenwadau argyfwng gan fanciau bwyd.

Mae tlodi yn awr yn realiti beunyddiol mewn gormod o fywydau, ac eto mae Canghellor y DU yr wythnos hon yn parhau i wadu'r cysylltiad rhwng polisi cyni a'r nifer fawr o bobl sy'n dioddef tlodi. Cyfeiriwyd at hynny gan John Griffiths pan soniodd am adroddiad yr Athro Philip Alston yn gynharach. Mae'n ymddangos bod y Canghellor yn gwrthod tystiolaeth ei ystadegau swyddogol ei hun, ond bellach mae'n debyg ei fod yn cyfaddef nad yw'r economi'n gweithio fel y dylai. Wel, o edrych ar ffigurau'r banciau bwyd y cyfeiriodd John atynt yn gynharach, mae'n amlwg yn bryd i'r Canghellor ddihuno, oherwydd mae honno'n broblem fawr i'r wlad.  

Rwy'n cydnabod bod Llywodraeth Cymru yn y blynyddoedd diwethaf wedi gwneud tlodi'n fater trawsbynciol i'r Cabinet, ac felly mae trechu tlodi yn gyfrifoldeb i bob Gweinidog, ac mae hynny i'w groesawu. Diolch i'r Gweinidog am nodi safbwyntiau a pholisïau'r Llywodraeth ar gyfer ceisio trechu tlodi yn ei ymateb i'r ddadl. Ond mae hefyd yn golygu, yn fy marn i, nad yw'r rheini sydd ag angerdd penodol ynghylch y materion sy'n ymwneud â threchu tlodi bob amser yn dod o hyd i'r ffocws sydd ei angen. Ac er ei bod yn wir, fel y dywedodd John Griffiths, nad oes gan Lywodraeth Cymru yr holl ysgogiadau economaidd allweddol sy'n angenrheidiol er mwyn trechu tlodi, a chyfrifoldeb y DU dros les yn enwedig, mae rhai ohonom yn credu bod angen ffocws cliriach arnom, a byddai'r ffocws cliriach hwnnw hefyd yn ein galluogi i baratoi ar gyfer yr adeg pan fyddwn yn gweld dychweliad Llywodraeth yn y DU sy'n fwy parod i weithio mewn partneriaeth i helpu i drechu tlodi.

Mae llawer ohonom yn cofio'r hyn a ddigwyddodd yn ystod cyfnod Llywodraeth Lafur ddiwethaf y DU: cafodd plant eu tynnu allan o dlodi—

A ydych yn dirwyn i ben, os gwelwch yn dda?

—sefydlu ac ehangu'r rhaglen Dechrau'n Deg, buddsoddi yn rhagolygon bywyd pobl ifanc. Felly, ein tasg ni yw cadw'r ffocws cryf hwnnw ar yr agenda trechu tlodi. Ein her ni ydyw a dyna'r rheswm pam y cyflwynwyd y ddadl hon yma heddiw.

Diolch. Y cynnig yw derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Gwrthwynebiad. Iawn, felly fe gawn bleidlais.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Rwy'n bwriadu symud ymlaen i'r cyfnod pleidleisio, oni bai fod tri Aelod yn dymuno i'r gloch gael ei chanu. Na, iawn.