Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliannau 1 a 3 yn enw Rebecca Evans, and amendments 2, 4 and 5 in the name of Darren Millar. 

Felly, symudwn at eitem 8, sef dadl Plaid Cymru ar lygredd aer. Galwaf ar Rhun ap Iorwerth i gyflwyno'r cynnig.

Cynnig NDM7264 Siân Gwenllian

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

 1. Yn credu bod llygredd aer yn argyfwng iechyd cyhoeddus, sy’n cyfrannu at amcangyfrif o 2,000 o farwolaethau’r flwyddyn yng Nghymru.

2. Yn nodi nad yw ardaloedd mawr o Gymru yn monitro ansawdd aer.

3. Yn galw am ddeddf aer glân i Gymru, a fyddai’n cynnwys mesurau i:

a) rhoi’r hawl i gymunedau gael offer monitro llygredd y tu allan i ysgolion ac ysbytai;

b) creu seilwaith a fyddai’n galluogi awdurdodau lleol i gyflwyno taliadau llygredd a thagfeydd lle bo hynny’n briodol;

c) diwygio’r broses gynllunio i’w gwneud yn ofynnol i effaith datblygiad ar lygredd aer gael mwy o bwys yn y system gynllunio;

d) cyflymu’r broses o drawsnewid i system drafnidiaeth drydan fel bod ceir petrol a disel yn cael eu diddymu’n raddol erbyn 2030.

Cynigiwyd y cynnig.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Dwi'n falch iawn o allu agor y ddadl yma am fater pwysig iawn, iawn o ran iechyd y cyhoedd a phwysig iawn o ran yr amgylchedd hefyd, sef llygredd awyr. Mae'r dystiolaeth yn glir iawn. Dwi'n credu bod hon yn broblem sylweddol tu hwnt. Mi fydd llygredd awyr yn lladd 2,000 o bobl y flwyddyn yng Nghymru—meddyliwch am hynny.

Gall dod i gysylltiad â llygredd aer amgylchynol yn y tymor byr a’r tymor hir arwain at lu o gyflyrau—llai o weithrediad yr ysgyfaint; heintiau anadlol; asthma gwaethygol i enwi dim ond tri. Mae perthynas rhwng cysylltiad y fam â llygredd aer amgylchynol a chanlyniadau geni niweidiol, pwysau geni isel, er enghraifft, geni cyn amser, genedigaethau bach o ystyried oed y ffetws. Mae tystiolaeth sy'n dod i'r amlwg hefyd yn awgrymu y gallai llygredd aer amgylchynol effeithio ar ddiabetes a datblygiad niwrolegol mewn plant. Mae’n achosi llawer o ganserau, ac mae cysylltiad rhwng rhai llygryddion aer â chyflyrau seiciatryddol. Mae llygredd aer yn effeithio'n anghymesur ar bobl mewn ardaloedd difreintiedig, ac yn anffodus, mae'r ymatebion polisi yn aml wedi awgrymu nad yw hyn wedi’i ddeall. Rydym yn dal i aros am Ddeddf aer glân. Nid wyf yn siŵr ar hyn o bryd a yw'r Llywodraeth yn bwriadu cyflawni'r ymrwymiad a wnaed gan y Prif Weinidog yn ei ymgyrch ar gyfer yr arweinyddiaeth i gael Deddf o'r fath.

Mae'r geiriad a ddefnyddir gan y Llywodraeth yng ngwelliannau 1 a 3 o'n blaenau y prynhawn yma yn destun siom i ni. Nid oes gan y mwyafrif o Gymru systemau monitro ansawdd aer ar waith, ac mae’n hysbys iawn fod y modelau a ddefnyddir yn anfanwl. Nododd dyfyniad gan yr Athro Paul Lewis, athro uchel ei barch ym Mhrifysgol Abertawe, nad oes unrhyw fanylion yn y cynllun aer glân o gwbl ynglŷn â beth fyddai rhwydwaith monitro llygredd aer cenedlaethol yn ei wneud, ac efallai na fyddai’n arwain at unrhyw gynnydd sylweddol mewn monitro mewn gwirionedd: yn hytrach na buddsoddi mewn technoleg, mae’n debygol mai dim ond gweithio gyda'r cwmni modelu i wella'r modelau a wnânt—modelau sydd â chyfradd camgymeriad o 30 y cant ar hyn o bryd—i ragfynegi lefelau llygredd aer ledled Cymru. 

Bydd fy nghyd-Aelodau’n ymhelaethu ymhellach ynglŷn â pham ein bod ni ym Mhlaid Cymru yn credu bod yr ymateb presennol yn gwbl annigonol, ac rwy'n meiddio dweud, yn hunanfodlon. Fodd bynnag, byddwn yn cefnogi gwelliannau'r Ceidwadwyr ger ein bron heddiw gan y credwn eu bod yn ychwanegu at y cynnig, ac maent yn adeiladol. 

Ond wrth gwrs, nid yw hon yn broblem sydd wedi'i chyfyngu i Gymru mewn unrhyw ffordd. Rydym yn sôn am broblem fyd-eang. Gallem nodi, er enghraifft, y bydd dros 1.5 miliwn o bobl—1.5 miliwn o bobl—yn marw bob blwyddyn yn Tsieina oherwydd llygredd aer, ac ymddengys bod hyn, rywsut, yn cael ei ystyried yn normal, yn anochel efallai. Gadewch inni gyferbynnu hynny â'r mesurau sydd wedi'u rhoi ar waith yn hollol briodol i liniaru lledaeniad Coronafirws. Yn yr achos hwn, mae buddiannau diwydiant, yr economi, yn eilradd, yn hollol briodol, i'r flaenoriaeth o gyfyngu ar y bygythiad real iawn i iechyd y cyhoedd. Ond o ran problemau amgylcheddol sy'n fygythiad mawr i iechyd y cyhoedd—y newid yn yr hinsawdd yw'r un mawr amlwg yma—ac mae graddau’r methiant i weithredu yn siarad cyfrolau. 

Y pwynt yw: gadewch inni ddychmygu pe baem yn ystyried bod llygredd yn fygythiad llawn mor ddifrifol â firws. Rwy’n credu y byddem yn datrys y broblem bron dros nos. Ond yn lle hynny, nid ydym yn gweld y newid diwylliant sydd ei angen arnom mewn nifer o feysydd—yn y system gynllunio, mewn prosesau cyllidebu ac agweddau ehangach o fewn y Llywodraeth—sy'n awgrymu ein bod lawn mor o ddifrif ynglŷn â hyn ag y dylem fod. Mae'n dal i ymddangos yn rhy aml fel pe bai gwrthdaro rhwng adrannau economi, dyweder, a phawb arall, sy'n ystyried llygredd yn gam angenrheidiol o dwf economaidd, rywsut. Yn sicr, os nad ydym ar ben draw'r ffordd honno o feddwl, rydym yn prysur agosáu ato.

Fe ddof i ben gyda'r dyfyniad hwn o adroddiad diweddar yn y Lancet ar lygredd:

Profwyd bod yr honiad fod rheoli llygredd yn llesteirio twf economaidd... yn anghywir dro ar ôl tro.

Mewn gwirionedd mae llygredd yn costio i'r economi mewn cynhyrchiant a gollir a gwariant ar ganlyniadau hynny. Yn anffodus, mae'r diwydiannau sy'n gyfrifol am lygredd hefyd yn effeithiol iawn gyda'u cysylltiadau cyhoeddus, gan lobïo a dwyn pwysau ar y cyfryngau i greu'r argraff fod rheoli llygredd yn ddrwg i dwf. Ond mae astudiaethau o effaith rheoliadau aer glân yn yr Unol Daleithiau'n awgrymu fel arall.

Yn y bôn, rydym yn gwybod, onid ydym, fod yn rhaid i ni newid. Rydym yn gwybod, does bosibl, Lywodraeth Cymru, fod yn rhaid gweithredu a bod angen Deddf arnom. Does bosibl nad yw'n bryd bellach inni roi'r gorau i'n caethiwed i aer gwael.

Diolch. Rwyf wedi dethol y pum gwelliant i'r cynnig. A gaf fi alw ar Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig i gynnig gwelliannau 1 a 3, a gyflwynwyd yn ffurfiol yn enw Rebecca Evans?

Gwelliant 1—Rebecca Evans

Dileu pwynt 2 a rhoi yn ei le:

Yn galw am rwydwaith cenedlaethol newydd ar gyfer monitro llygredd aer sy’n cyd-fynd â gallu presennol Cymru i fonitro.

Gwelliant 3—Rebecca Evans

Ym mhwynt 3, dileu 'a fyddai’n cynnwys mesurau i:' a rhoi yn ei le 'ac i Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU gymryd camau pendant i atgyfnerthu pob mesur, gan ddefnyddio deddfwriaeth lle y bo angen, er mwyn:'.

Cynigiwyd gwelliannau 1 a 3.

Yn ffurfiol.

Diolch. Galwaf ar Andrew R.T. Davies i gynnig gwelliannau 2, 4 a 5, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar.

Gwelliant 2—Darren Millar

Ychwanegu pwynt newydd ar ôl pwynt 2 ac ailrifo yn unol â hynny:

Yn nodi ymhellach fod llygredd aer yn dwysáu cyflyrau presennol yr ysgyfaint ac yn achosi asthma a chanser yr ysgyfaint, ac nad yw effeithiau hirdymor ansawdd aer gwael wedi eu deall yn llawn eto.

Gwelliant 4—Darren Millar

Ym mhwynt 3, cynnwys is-bwyntiau newydd cyn is-bwynt (a) ac ailrifo yn unol â hynny:

'ymgorffori yn y gyfraith ganllawiau ansawdd aer Sefydliad Iechyd y Byd;

mandadu Llywodraeth Cymru i lunio strategaeth statudol ar ansawdd aer bob pum mlynedd; '

Gwelliant 5—Darren Millar

Ym mhwynt 3(a), cynnwys ', a chyflwyno "hawl i anadlu"' ar ôl 'ysbytai '.

Cynigiwyd gwelliannau 2, 4 a 5.

Diolch, Ddirprwy Lywydd, a chynigiaf y gwelliannau'n ffurfiol yn enw Darren Millar—gwelliant 2, gwelliant 4 a gwelliant 5 ar y papur trefn y prynhawn yma.

Mae'n teimlo braidd fel pe baem wedi bod yma o'r blaen. Ym mis Medi, cawsom ddadl ar awyr lân o'r ochr hon i'r Siambr, ac rwy'n ategu teimladau'r sawl a agorodd y ddadl yn llwyr pan ddywedodd, pe bai hon yn unrhyw fath arall o broblem byddai ewyllys genedlaethol i'w datrys. Gwyddom fod bron i 2,000 o bobl yn marw'n gynamserol, ac yn y ddadl honno, gwneuthum yr union bwynt hwn: pe bai rhywun yn dod i mewn ac yn lobïo'r Siambr hon, a'r Aelodau yn y Siambr hon, i ddweud bod 2,000 o bobl yng Nghymru yn marw'n gynamserol a bod y gallu gennym i ddatrys y broblem hon, neu'n sicr i leihau'n sylweddol y nifer o bobl sy'n marw'n gynamserol, byddai gwleidyddion o bob lliw yn gwneud eu gorau glas i sicrhau ein bod yn defnyddio'r gallu hwnnw i wneud yn siŵr ein bod yn mynd i'r afael â'r mater.

Mae'n siomedig fod ymrwymiad y Prif Weinidog yn ei ymgyrch am yr arweinyddiaeth i gyflwyno Bil aer glân bellach wedi disgyn oddi ar raglen ddeddfwriaethol y Llywodraeth ar gyfer y Cynulliad hwn. Rwy'n siŵr y bydd i'w weld mewn maniffestos ar gyfer 2021, ond unwaith eto, buaswn yn awgrymu ei bod yn ddeddfwriaeth a fyddai'n cael cefnogaeth eang ar draws y Siambr ac ni fyddai'n cael ei llesteirio gan ryfel gwleidyddiaeth bleidiol efallai neu rai o'r rhwystrau sy'n amlwg yn atal deddfwriaeth rhag pasio'n ddilyffethair drwy'r sefydliad hwn. A gydag ewyllys da Aelodau ar bob ochr i'r Siambr, rwy'n credu y gallai deddfwriaeth fod ar y llyfr statud erbyn i'r Cynulliad hwn gael ei ddiddymu tuag at ddiwedd mis Mawrth. Felly, unwaith eto, hoffwn annog y Gweinidog i weithio gyda chyd-Weinidogion yn y Cabinet ac estyn allan ar draws y Siambr i gyflwyno'r newidiadau deddfwriaethol a fydd, fel y deallaf o ddadleuon blaenorol, a'r ddadl hon mae'n siŵr, yn ailadrodd y consensws sy'n bodoli o gwmpas y Siambr.

Ac rwy'n credu bod hawl gan bobl i gael aer glân i'w anadlu o ddydd i ddydd. Cofiaf yn iawn, yn y ddadl ym mis Medi, fy nghyd-Aelod Nick Ramsay ar yr ochr yma, yn tynnu sylw at un o'i etholwyr—Mrs Barnard oedd enw'r wraig rwy'n credu—a oedd yn y bôn yn mygu i farwolaeth oherwydd, yn amlwg, roedd ganddi gyflwr ar yr ysgyfaint a gâi ei waethygu gan ansawdd aer gwael. A allwch chi ddychmygu gwylio rhywun annwyl i chi yn araf ond yn sicr yn ymladd am aer, ei hanadliadau olaf, ac yn marw yn y pen draw, a chithau'n gwybod y gellid gwneud gwelliannau i wella ansawdd y bywyd y bydd yr unigolyn hwnnw'n ei fyw? Dyna'r canlyniadau dynol go iawn sy'n digwydd yn ein cymdeithas heddiw, a lle'r Llywodraeth yw cyflwyno'r cynigion a allai wneud gwahaniaeth mawr mewn gwirionedd. Felly, dyna pam, yng ngwelliant 2, rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn tynnu sylw at y cyflyrau sy'n cael eu gwaethygu gan ansawdd aer gwael, fel asthma, fel canser yr ysgyfaint, ac effeithiau hirdymor eraill ar iechyd, ac rwy'n gobeithio y bydd y gwelliant yn cael cefnogaeth y Siambr y prynhawn yma.

Buaswn yn awgrymu ei bod hi hefyd yn bwysig, pan fyddwn yn gosod safonau, fel yr amlygwn yng ngwelliant 4, yn lle bodloni ar y safonau sydd gennym ar hyn o bryd—yn ôl yr hyn a ddeallaf, mae safonau Llywodraeth Cymru'n seiliedig ar safonau Ewropeaidd—ein bod yn anelu tuag at safonau Sefydliad Iechyd y Byd yn y maes penodol hwn, oherwydd mae hynny'n gosod y safon aur ar gyfer ble mae angen inni fod. Mae Llywodraethau eraill ledled y DU wedi cytuno mai dyna'r safon y maent yn mesur eu hunain wrthi, a buaswn yn gobeithio y byddai Llywodraeth Cymru am gael ei mesur yn ôl yr un safon hefyd. A'r unffurfiaeth—fel yr amlygodd y sawl a agorodd y ddadl, nid problem leol yma yng Nghymru'n unig yw hon—er bod gennym rai o'r problemau mwyaf cronig o ran cyflwr yr aer yma—ond ar draws y byd i gyd, ac yn wir, ar draws gweddill y Deyrnas Unedig. Ac felly, unwaith eto, buaswn yn gobeithio'n fawr y bydd y Llywodraeth a phleidiau eraill yn cefnogi gwelliant 4 sydd yn enw Darren Millar ac sy'n galw ar y Llywodraeth i fabwysiadu canllawiau ansawdd aer Sefydliad Iechyd y Byd.

Yna, gwelliant 5, sy'n sôn am yr hawl i anadlu. Hawl i anadlu aer glân ydyw. Gwelaf Dai Lloyd yn y fan acw yn y Siambr ac rwy'n gweld y darllenfwrdd sydd ganddo o'i flaen; mae'n siŵr ei fod yn mynd i gyfrannu at y ddadl hon, ac rwy'n parchu'r gwaith y mae wedi'i wneud yn y grŵp hollbleidiol y mae'n ei gadeirio ar y pwnc penodol hwn. Tynnodd sylw at y ffaith ei bod hi'n cael ei hystyried yn iawn 150 o flynyddoedd yn ôl i bobl yfed dŵr brwnt a bod y canlyniadau iechyd a ddeuai yn sgil hynny yn dderbyniol mewn cymdeithas fel y cyfryw. Pan ddaeth ein rhagflaenwyr at ei gilydd i weithredu drwy lanhau'r systemau dŵr yn y wlad hon, gwellodd iechyd y cyhoedd yn ddramatig. Roedd ein hynafiaid 150 o flynyddoedd yn ôl yn ystyried bod angen gwneud newidiadau o'r fath. Wel, heddiw—yn anffodus, rydym wedi gorfod aros 150 mlynedd—gallwn wneud y newidiadau i ansawdd aer yma yng Nghymru a fydd yn gweld y newid seismig yn ansawdd y bywyd y bydd llawer o bobl yn ei fwynhau ar hyd a lled Cymru.

Ac felly, wrth gynnig y gwelliannau hyn, rwy'n gobeithio y byddant yn cyfrannu at y cynnig cyffredinol sydd ger ein bron y prynhawn yma. Ac rwy'n gobeithio, fel llawer o gynigion o'r blaen, y caiff y cynnig hwn ei gefnogi gan y Cynulliad ac y cawn weld gweithredu go iawn gan Lywodraeth Cymru yn y maes hwn, gweithredu y buaswn yn awgrymu y bydd yn ennyn cefnogaeth ar draws y Siambr. Ni allwn sefyll yn ein hunfan a chaniatáu i 2,000 o bobl eraill farw'n gynamserol bob blwyddyn. Dyna pam y byddwn yn cefnogi'r cynnig sydd ger ein bron y prynhawn yma.

Hoffwn sôn am y cyfeiriadau a glywsom at y 2,000 o bobl sy'n marw'n gynamserol oherwydd llygredd aer. Wrth gwrs, nid yw hynny'n cyfrif yn ogystal y miloedd lawer sy'n dioddef afiechydon o ganlyniad i lygredd yn yr aer. Nid yw graddau'r profiadau hynny'n cael eu hadlewyrchu yn yr ymateb gan Lywodraeth Cymru, sy'n deimlad sydd eisoes wedi'i fynegi ac un rwyf am ei gefnogi.

Yn ôl ym mis Mai 2017, gwelsom sut y ceisiodd Plaid Cymru ddiwygio Bil iechyd y cyhoedd Llywodraeth Cymru i gydnabod llygredd aer fel problem iechyd cyhoeddus. Yn anffodus, pleidleisiodd Llafur yn erbyn y gwelliannau hynny. Yn ôl ym mis Ionawr 2018, cyfaddefodd Llywodraeth Cymru mewn achos yn yr Uchel Lys a ddygwyd gerbron gan Client Earth ei bod wedi methu cyrraedd targedau'r UE i leihau llygredd aer, ac roedd rhwymedigaeth gyfreithiol arni i ddrafftio cynllun aer glân erbyn diwedd Ebrill ac i gael cynllun terfynol ar waith erbyn diwedd Gorffennaf 2018. Bu'n rhaid iddi ofyn am estyniad i wneud hynny.

Rwy'n dal i deimlo nad ydym wedi gweld newid sylweddol yn agwedd Llywodraeth Cymru a ddynodai ei bod yn barod i fynd i'r afael â hyn a'i ddatrys. Ers hynny, rydym wedi gweld y Llywodraeth o hyd—. Mae'n teimlo fel pe bai'r Llywodraeth yn methu penderfynu ai Deddf aer glân neu gynllun aer glân a fydd ganddi. Yn sicr, teimlaf fod y Llywodraeth wedi methu creu a chyflwyno mesurau cadarn i roi camau go iawn ar waith.

Ym mis Rhagfyr, cafwyd datganiad am aer glân, ac ymddangosai fel pe bai'n cadarnhau ymrwymiad i Ddeddf aer glân. Fodd bynnag, nid oedd y datganiad ond yn ymrwymo i ymgynghoriad 12 wythnos a chyhoeddi'r canfyddiadau wedyn cyn diwedd y Cynulliad hwn. Wel, nid oes llawer o ôl brys yno, ac mae'n teimlo fel pe bai'r broblem yn cael ei rhoi i'r naill ochr.

Nawr, os ydych am gael enghraifft bendant o pam y mae angen Deddf aer glân i amddiffyn cymunedau ac iechyd pobl, nid oes angen edrych ymhellach na'r Waun. Mae'n ardal y gwn fod y Gweinidog yn gyfarwydd â hi. Tref fechan ger Wrecsam yw hi, cartref i gwmni gweithgynhyrchu sglodion pren mawr, Kronospan, lle bu tân yn ei iard foncyffion yn ddiweddar. Dyma'r ail dân ar bymtheg mewn 18 o flynyddoedd, er bod y bobl leol yn dweud wrthyf fod mwy o ddigwyddiadau rheolaidd na hynny hyd yn oed. Nawr, oherwydd diffyg monitro llygredd aer, cymerodd 48 awr i breswylwyr sy'n byw ar draws y ffordd i'r gwaith a oedd ar dân gael eu cynghori i gau eu drysau a'u ffenestri. Cymerodd 48 awr i gynghori plant yn yr ysgol ar draws y ffordd i beidio â chwarae yn yr iard. A chymerodd 48 awr i gael offer monitro yno o Abertawe i asesu ansawdd yr aer.

Nawr, dyma gymuned sydd wedi cael mwy na'i siâr o ddigwyddiadau o'r fath ac a dweud y gwir, maent wedi cael digon. Maent wedi cael digon, ac maent yn cynnal piced wythnosol yn y ffatri erbyn hyn ac yn awyddus i weld gweithredu. Ond wrth gwrs, ni fyddant yn ei gael gan y Llywodraeth hon, oherwydd dywedodd y Gweinidog wrthyf yr wythnos diwethaf nad oedd hi'n meddwl bod angen ymchwiliad annibynnol; hyn, er gwaethaf tystiolaeth fod fformaldehyd yn yr aer, a gafodd ei fonitro yn y diwedd 48 awr ar ôl i'r adeg yr oedd y tân ar ei waethaf, a gwyddom am beryglon carsinogenaidd mwg pren gwlyb yn ogystal. I fod yn glir, nid tân bach oedd hwn. Roeddem yn sôn yma am 7,000 o dunelli o bren a ddinistriwyd yn y tân.

Felly, dyna pam y mae angen Deddf aer glân: i orfodi Llywodraethau hunanfodlon i weithredu yn hytrach na golchi eu dwylo o gyfrifoldeb. Byddai Deddf aer glân fel yr un a argymhellir gan Blaid Cymru yn galluogi trigolion y Waun a mannau eraill i gael ansawdd aer wedi'i fonitro'n barhaol ger ysgolion ac ysbytai. Mae ysbytai ac ysgolion y Waun o fewn tafliad carreg i waith Kronospan. Byddai'r Ddeddf aer glân hefyd yn rhoi pwerau ychwanegol i gynghorau wrthod caniatâd cynllunio pe bai'n golygu cyfaddawdu ar ansawdd yr aer. Cafodd cynghorwyr eu llyffetheirio wrth i gais cynllunio ar ôl cais cynllunio ddod ger eu bron.

I bobl y Waun a'r cyffiniau, nid syniad haniaethol yw Deddf aer glân, mae'n ddeddfwriaeth hanfodol i amddiffyn eu plant a chenedlaethau'r dyfodol. Ac os yw'r Llywodraeth hon am wneud mwy nag esgus cefnogi llesiant cenedlaethau'r dyfodol, bydd yn sicrhau bod y Senedd hon yn gosod Deddf aer glân Plaid Cymru ar y llyfr statud cyn gynted ag y bo modd.

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

Rwy'n credu bod galw cynyddol am Ddeddf aer glân gan fod mwy o bobl yn ymwybodol o'r niwed y maent yn ei wneud i'w hysgyfaint, ac yn enwedig i fywydau eu plant. Mae un o'r meithrinfeydd yn fy etholaeth i yn sefydliad rhagorol ym mhob agwedd, sefydliad sy'n canolbwyntio ar y plentyn unigol, heblaw'r ffaith ei bod wedi'i lleoli mewn ardal lle mae'r aer wedi'i lygru i raddau sy'n beryglus. Mae gan hanner y plant broblemau resbiradol, a dyna pam y buaswn yn ei chael yn anodd iawn yn foesol i argymell y feithrinfa honno i unrhyw un, am fy mod yn gwybod beth y mae'n ei wneud i ysgyfaint y plant hynny. Mae'n rhywbeth sydd y tu hwnt i allu darparwyr y feithrinfa i'w newid, gan nad oes ganddynt adnoddau i symud.

Ond mae'n eironig fod yna ysgol gynradd y drws nesaf i'r feithrinfa lle mae rhieni'n mynnu codi eu plant yn y car, am fod ganddynt hawl i wneud hynny, ac maent yn ychwanegu at broblem sydd eisoes yn annerbyniol. Rwy'n gweld nad yn yr ardal benodol honno'n unig y mae'n digwydd. Mewn ardaloedd eraill lle ceir lefelau uchel iawn o lygredd, lle ceir ysgolion, mae rhieni'n mynnu mynd â'u plant at giât yr ysgol. Yn syml, maent yn gwadu'r ffaith eich bod yn peri i'ch plentyn ddod i gysylltiad â mwy o lygredd drwy eu danfon i'r ysgol mewn car nag y byddech pe baech yn cerdded ar hyd y ffordd neu'n mynd ar sgwter neu'n beicio. Sawl gwaith y mae'n rhaid inni ailadrodd hyn? Rydych chi'n peryglu iechyd eich plentyn drwy wneud hyn.

Rwy'n falch iawn o weld bod y gwelliannau a gynigiwyd gan y Llywodraeth yn cryfhau'r cynnig. Credaf ei fod yn dangos lefel yr ymrwymiad sydd gan y Llywodraeth i weithredu ar hyn, oherwydd ni allwn barhau fel hyn. Rwyf am ofyn un peth mewn perthynas â chludo plant i'r ysgol, sef bod gwir angen creu parthau gwahardd cerbydau o amgylch ein hysgolion, (a) er mwyn gorfodi pobl i ddysgu sut i gerdded eto, a (b) er mwyn sicrhau nad yw llygredd cerbydau yn mynd i mewn i'r iard chwarae lle mae'r plant yn chwarae yn ystod eu hamser egwyl. Credaf fod hynny'n bendant yn rhywbeth y gallem ei wneud.

Ac yn ychwanegol at hynny, fel yr awgryma'r cynnig, dylem gael cyfarpar monitro llygredd y tu allan i bob ysgol ac ysbyty er mwyn inni wybod faint yn union o lygredd y mae pobl yn agored iddo yn y mannau y mae'n rhaid mynd iddynt. Felly, rwy'n cefnogi'r cynnig ac rwy'n cefnogi'r teimlad sy'n sail iddo yn fawr.

A wnaiff yr Aelod dderbyn ymyriad? Rwy'n ddiolchgar i chi, Jenny, am gymryd yr ymyriad. Fe dynnoch chi sylw at barthau gwahardd ceir o amgylch ysgolion. Rydym yn canolbwyntio ar yr injan tanio mewnol, ond rydych chi a minnau wedi clywed tystiolaeth yn y Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig ynghylch deunydd gronynnol o deiars a sylweddau eraill, padiau brêc hefyd, sy'n 40 y cant o'r gronynnau a anadlwn. Felly, nid yw'n fater o ganolbwyntio'n unig ar yr injan tanio mewnol, y gellir ei oresgyn gan geir trydan; mae'n fater o edrych ar holl symud pobl o le i le, fel rydych chi'n ei nodi heddiw.

Rwy'n cytuno'n llwyr â hynny, a dyna un o'r amheuon sydd gennyf ynglŷn â'r ffocws ar wefru cerbydau trydan, oherwydd mae cerbydau trydan yn dal i fod â breciau a theiars, ac maent yn mynd i ddal i allyrru mater gronynnol.

A wnewch chi dderbyn ymyriad byr? Buaswn i'n gwneud y pwynt fod cerbydau trydan sy'n defnyddio'r pŵer o'r cerbyd sy'n symud i wefru'r batri—ac wrth wneud hynny, yn arafu'r car yn drydanol, os mynnwch—yn llawer gwell na cherbydau presennol o ran yr allyriadau o badiau brêc a welwn ar hyn o bryd.

Ni fuaswn yn anghytuno â hynny, ond rwy'n dal i feddwl bod yn rhaid i chi ystyried y ffaith nad yw cerbydau trydan yn niwtral o ran carbon. Maent yn rhan o'r ateb yn fwy na rhan o'r broblem.

Ond rwy'n credu o ddifrif fod yn rhaid inni barhau i drafod y mater hwn er mwyn sicrhau ei fod yn uwch ar yr agenda, oherwydd nid yw'n gadael ei farc yn ddigonol ar hyn o bryd yn ymwybyddiaeth pobl fod yn rhaid inni newid y ffordd y byddwn yn gwneud pethau. Felly, yn sicr mae angen inni roi llawer mwy o sylw i'r mater hwn, oherwydd pe bai gennym gynifer o bobl yn marw ar y ffyrdd ag sydd o fywydau'n cael eu byrhau gan lygredd aer, byddai gennym lawer mwy o bobl yn mynnu newid.

Beth sy'n fwy sylfaenol na'r aer a anadlwn? Mae'n rhywbeth y dylem allu ei gymryd yn ganiataol fel hawl ddynol, ac mae'r ffaith bod yn rhaid inni gael y ddadl hon heddiw, mae arnaf ofn, yn gondemniad damniol o gyflawniad y Llywodraeth. Er mwyn byw'n iach, gwyddom y dylai pawb allu cael mynediad at ddŵr yfed glân heb ei lygru a bwyd maethlon nad yw wedi'i wenwyno. Hyd yn oed wedyn, gall bodau dynol fyw am wythnosau heb fwyd, a heb ddŵr am ddyddiau, ond mae'n anodd iawn mynd am fwy nag ychydig funudau heb anadlu, a dylai'r aer fod yn lân. Felly mae'n warthus—mae'n gwbl warthus—heddiw, yn yr unfed ganrif ar hugain, fel y clywsom eisoes, fod llygredd aer yn cyfrannu at oddeutu 2,000 o farwolaethau'r flwyddyn yng Nghymru, sy'n cyfateb i tua 6 y cant o'r holl farwolaethau.  

Mae'n syfrdanol fod un o'r gwrthbleidiau yn gorfod galw dadl yn ein Senedd i erfyn ar ein Llywodraeth—Llywodraeth sy'n ymfalchïo ac yn galw ei hun yn flaengar a gofalgar mewn sawl ffordd—i weithredu er mwyn caniatáu'r hawl ddynol hon i aer glân i'n dinasyddion. Mae'r effaith ofnadwy a gaiff llygredd aer ar iechyd plant yn arbennig yn dorcalonnus, a chlywsom rywfaint o hyn eisoes. Nid yw'n iawn fod rhai plant yn cael eu geni eisoes yn dioddef o effeithiau llygredd aer ar ôl cael eu gwenwyno yn y groth i bob pwrpas. Yn ôl Joseph Carter, pennaeth Sefydliad Prydeinig yr Ysgyfaint yng Nghymru, mae llygredd aer yn niweidiol iawn i'r ysgyfaint sy'n datblygu mewn plant a fegir yng Nghymru. Nid yw hwnnw'n waddol y dylem ei dderbyn. Rwy'n cytuno â Mr Carter pan ddywed fod angen gweithredu yn awr, oherwydd mae'n amlwg nad yw'r system bresennol yn gweithio neu ni fyddem yn cael y ddadl hon.

Mae Llywodraeth Cymru yn gyndyn o fabwysiadu rôl arweiniol, ac mae hynny'n gadael i awdurdodau lleol reoli hyn, gan arwain at ganlyniadau anghyson. Mae'r ffordd fwyaf llygredig yn y DU y tu allan i Lundain yn fy rhanbarth i, yn Hafodyrynys. Nawr, er iddo basio cynnig aer glân a gyflwynwyd gan Blaid Cymru gyda chefnogaeth drawsbleidiol, mae'r awdurdod lleol wedi methu gweithredu'n bendant, gan ddadlau y byddai gwneud hynny'n rhy gostus mewn cyfnod o gyni. Roedd y sefyllfa mor ddrwg yn y diwedd fel mai'r unig beth y gellid ei wneud oedd prynu'r tai i gyd ar y ffordd honno er mwyn eu dymchwel.  

Cafwyd enghraifft arall yr haf diwethaf pan gymeradwyodd cyngor Pen-y-bont ar Ogwr ddatblygiad tai wrth ymyl ardal rheoli ansawdd aer, lle dadleuodd y swyddogion cynllunio fod eu cynllun datblygu lleol ar gyfer 2013 yn dwyn mwy o bwysau cyfreithiol na Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015. Nawr, hoffwn ofyn i'r Gweinidog beth yw diben cael deddfwriaeth sy'n arwain y byd y gall swyddogion cynllunio lleol ei hanwybyddu. Ar hyn o bryd, mae datblygiad tai dan ystyriaeth gan yr un cyngor sy'n ei gwneud yn ofynnol i ffordd newydd rwygo drwy goetir lleol; datblygiad a gafodd ei werthu gan swyddogion i'r pwyllgor perthnasol fel prosiect gwyrdd sy'n bodloni safonau teithio llesol. Felly dyna lle rydym ni arni ar hyn o bryd. Hyd y gwn i, unwaith yn unig y mae Llywodraeth Cymru wedi ymyrryd er mwyn gosod rheolaeth ganolog ar lygredd aer, a hynny yn ardal rheoli ansawdd aer Castell-nedd Port Talbot. Mae hynny wedi arwain at leihau llygryddion gronynnau niweidiol. Ond yn amlwg, cam bach yn unig yw un ymyrraeth pan fo angen newid sylfaenol ym mhob rhan o Gymru.

Felly beth ddylai ddigwydd? Yn amlwg, mae angen i Lywodraeth Cymru roi camau pendant ar waith yn hyn o beth, yn hytrach na chael mwy o ymgynghoriadau. Cyhoeddodd Llywodraeth yr Alban ei strategaeth aer glân bum mlynedd yn ôl, ac eto, yma yng Nghymru mae'r Llywodraeth Lafur ar ei hôl hi. Darllenais ddatganiad Gweinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig ym mis Rhagfyr yn addo ymgynghoriad arall, ac mae arnaf ofn fod y diffyg uchelgais yn amlwg iawn. Mae'r ymgynghoriad yn sôn am ystyried canllawiau aer glân Sefydliad Iechyd y Byd, yn hytrach na mynd ati i'w gweithredu. Mae'n gosod uchelgeisiau amgylcheddol islaw twf economaidd. Does bosibl nad yw adeiladu economi lwyddiannus a lleihau llygredd aer yn nodau a all gydfodoli. Fel y clywsom eisoes, bydd economegwyr yn dweud wrthym fod llygredd yn costio i'r economi drwy lesteirio twf a cholli cynhyrchiant, heb sôn am y canlyniadau i iechyd y cyhoedd.  

Dylai Llywodraeth Cymru gyflwyno deddfwriaeth aer glân yn ystod y tymor hwn, unwaith eto, fel yr addawodd y Prif Weinidog ei wneud yn ei faniffesto ar gyfer yr arweinyddiaeth. Mae'n bryd inni gael gweithredoedd, nid geiriau, a dylem ddefnyddio'r ddeddfwriaeth sydd eisoes yn bodoli yn fwy effeithiol. Mae Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol yn gyfrwng delfrydol ar gyfer gosod nodau cenedlaethol uchelgeisiol ag iddynt sylfaen statudol.

Gwyddom mai trafnidiaeth ar y ffyrdd yw'r elfen sy'n llygru fwyaf, felly gadewch inni weld cynllun trafnidiaeth werdd cenedlaethol cynhwysfawr ac uchelgeisiol sy'n defnyddio cerbydau trydan neu hybrid fel y gallwn weld gostyngiad yn lefel y llygryddion yn ein haer cyn diwedd tymor y Senedd hon. Rwy'n annog Llywodraeth Cymru heddiw i wneud mwy na phasio'r cynnig hwn a pharhau â busnes fel arfer. Gwrandewch ar eiriau Sefydliad Prydeinig yr Ysgyfaint yng Nghymru: mae angen gweithredu yn awr.

Rwy'n croesawu'r cyfle i drafod y mater pwysig hwn, gan fod ansawdd aer gwael yn un o'r heriau iechyd cyhoeddus mwyaf sy'n wynebu Cymru. Yr wythnos diwethaf, siaradodd y cyfryngau am gerbydau trydan a pheidio â gwerthu ceir petrol ar ôl 2035. Er ein bod oll yn croesawu'r symudiad hwn, rhaid inni sicrhau bod y seilwaith yn iawn, fod ceir yn fforddiadwy a bod cymhellion megis cynlluniau sgrapio yn mynd i gael eu cynnig i bobl yn y gobaith y byddant yn newid yn gynt, gan fod pobl 21 gwaith yn fwy tebygol o farw o farwolaethau llygredd ffyrdd na damweiniau traffig ar y ffyrdd.

Gan rannau o'r rhanbarth rwy'n ei gynrychioli, sef Gorllewin De Cymru, y ceir peth o'r aer mwyaf brwnt yn y DU. Mae PM10 yn aml yn llawer uwch na'r terfyn dyddiol diogel, ac mae ysgolion yn fy rhanbarth wedi cael sawl diwrnod pan oedd ddwywaith cymaint â'r terfyn dyddiol diogel, ac mae hyn yn gwbl annerbyniol. Mae'r grŵp Awyr Iach Cymru yn galw am ymgorffori canllawiau newydd Sefydliad Iechyd y Byd mewn deddfwriaeth cyn gynted â phosibl. Canfu Coleg y Brenin Llundain hefyd y gall torri un rhan o bump oddi ar lygredd aer yn ninasoedd mwyaf llygredig y DU leihau nifer yr achosion o gyflyrau'r ysgyfaint rhwng 5 a 7 y cant.

Achosir y rhan fwyaf o farwolaethau sy'n gysylltiedig ag ansawdd aer gan lefelau cyfreithiol o lygredd aer. Does bosibl na ddylem ei gwneud yn ddyletswydd statudol ar awdurdodau lleol i fonitro ac asesu llygredd aer yn briodol. Mae Coleg y Brenin Llundain hefyd wedi canfod, yn achos plant sy'n byw'n agos at ffordd brysur, fod llygredd aer yn gallu cyfyngu cymaint â 14 y cant ar dyfiant yr ysgyfaint. A gall byw'n agos at ffordd brysur gynyddu'r perygl o ddatblygu canser yr ysgyfaint gymaint â 10 y cant.

Yng Nghymru, mae 314,000 o bobl—un o bob deg—yn cael triniaeth ar gyfer asthma ar hyn o bryd. Mae'r canllawiau presennol ar lygredd yn annigonol, gyda 19 y cant o'r holl achosion o asthma mewn plant yn y DU yn gysylltiedig â llygredd aer. Llygryddion aer sydd i'w beio am farwolaethau o leiaf bump o bobl y dydd yng Nghymru, a'r cyfrannwr mwyaf yw trafnidiaeth.

Roedd Llywodraeth Lafur y DU yn cymell newid i geir diesel. Oherwydd hyn, mae faint o ronynnau a nitrogen deuocsid sydd yn ein hatmosffer wedi cynyddu'n ddramatig. Oherwydd hyn hefyd, prynodd llawer o bobl geir diesel gan gredu eu bod yn well, a chael eu cosbi'n ddiweddarach gan drethi ffyrdd uwch, gyda phobl yn methu newid oherwydd cost cerbydau trydan ar hyn o bryd—rhaid edrych ar hyn. Felly, rhaid cael cymhellion i bobl newid, cymhellion ariannol. Mae angen i Lywodraeth Cymru gymryd camau i leihau tagfeydd traffig ar y ffyrdd, sydd, unwaith eto, yn chwyddo llygredd. Rhaid i'n system gynllunio ystyried yr effaith a gaiff datblygiadau newydd ar dagfeydd traffig, yn ogystal ag ystyried pwyntiau gwefru trydan mewn datblygiadau newydd.

Rhaid i Lywodraeth Cymru ddatblygu strategaeth i fynd i'r afael ag ansawdd aer gwael. Mae angen system adrodd i rybuddio preswylwyr am ansawdd aer gwael, a rhaid gwneud hyn ar lefel genedlaethol ac nid ei adael i fyrddau iechyd lleol. Gellir defnyddio datblygiadau newydd fel y lloeren Sentinel-5P a wnaed ym Mhrydain, sy'n monitro llygryddion aer, ar lefel genedlaethol i wella dulliau rhagweld, a'u defnyddio i rybuddio'r cyhoedd am ddigwyddiadau o'r fath. Mae angen i Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU gydweithio a gweithredu ar hyn ar fyrder.

Rwy'n edrych ymlaen at weld cynlluniau aer glân Llywodraeth Cymru, ac rwy'n gobeithio y gallwn i gyd gydweithio ar y mater hwn. Diolch.    

Wrth baratoi ar gyfer y ddadl hon, darllenais y ddogfen ymgynghori 'Cynllun Aer Glân i Gymru', a chefais gyfarfod hefyd ag Iechyd Cyhoeddus Cymru i drafod rhai o'r pethau sydd yn y cynnig. Ac wedi gwneud hynny, gan ystyried Iechyd Cyhoeddus Cymru yn arbenigwyr annibynnol, nid wyf yn rhannu pesimistiaeth Plaid Cymru, ond rwy'n croesawu rhai o'r geiriau sydd yn y cynnig. Felly, rwy'n cefnogi byrdwn y cynnig ond nid wyf yn teimlo mor besimistaidd, ac rwy'n meddwl am optimistiaeth Jenny Rathbone y bydd Llywodraeth Cymru yn ymroi i hyn ac y bydd ganddi Ddeddf aer glân cyn diwedd y tymor Cynulliad hwn. Rwy'n credu bod hynny'n debygol o ddigwydd.

Mae iechyd cyhoeddus yn rhedeg drwy'r ddogfen ymgynghori 'Cynllun Aer Glân i Gymru'. Nid siarad yn unig am leihau allyriadau carbon a wna, nid sôn yn unig am effaith ar safonau amgylcheddol a wna; mae hefyd yn sôn am ansawdd bywyd, ac mae'n sôn am atal salwch sy'n cyfyngu ar fywyd, a marwolaeth. Felly, yn sicr ceir edefyn yn y cynllun hwnnw sy'n cyd-fynd â'r cynnig, ac mae'r cynnig ei hun yn cydnabod yn glir yr effaith ar fywyd a'r angen i roi sylw i'r mater, ac rwy'n meddwl bod y Gweinidog ei hun yn debygol o ddweud wrthym beth yw cynlluniau Llywodraeth Cymru ar gyfer Deddf aer glân. Rwy'n optimistaidd ynglŷn â hynny.  

Y mater arall yw'r dyfyniad am 2,000 o farwolaethau'r flwyddyn. Nid yw mor llwm â hynny yn ôl Iechyd Cyhoeddus Cymru—neu nid yw mor syml â hynny. Mae dulliau presennol y Pwyllgor ar Effeithiau Meddygol Llygryddion Aer yn ystyried y cymysgedd o lygryddion mewn aer sy'n nodi gostyngiad i ddisgwyliad oes ac mae modd creu swm cyfanredol ohonynt wedyn i ystod o rhwng 1,000 a 1,400 o farwolaethau bob blwyddyn yng Nghymru. Felly, nid yw mor syml â dweud y bydd 2,000 o bobl y flwyddyn yn marw o ganlyniad i lygredd aer; mae'n fesur cyfanredol sy'n seiliedig ar ddisgwyliad oes, sydd ynddo'i hun yn dangos pa mor anodd yw mesur effeithiau ansawdd aer a'r ffaith nad yw'n wyddor fanwl ar hyn o bryd.

Daw hynny'n ôl at rywbeth a ddywedodd Rhun ap Iorwerth: mae angen i ni fod yn well am fonitro effeithiau ansawdd aer. Mae monitro yn rhywbeth y gellir ac y mae'n rhaid ei wneud yn fwy trylwyr. P'un a ellir ei wneud yn barhaus y tu allan i ysgolion—. Rhoddaf enghraifft i chi. Pan oeddwn yn gynghorydd, yn fy ward gyngor, cafodd ansawdd aer ei fonitro gennym dros gyfnod o chwe mis. Roedd y gost yn enfawr; roedd cost enfawr i fonitro ansawdd aer. Rwy'n credu mai'r hyn y mae angen i chi ei ystyried yw'r ffordd orau o ddefnyddio adnoddau yn yr ardaloedd lle mae'r risg fwyaf. Felly, Llyr, yr ardal yn eich rhanbarth y sonioch chi amdani, mae honno'n ardal sy'n addas ar gyfer monitro ansawdd aer, ac mae angen inni ystyried yr ardaloedd hynny a modelu'n briodol wedyn.

Rwy'n meddwl, mewn gwirionedd, pan fyddwch chi wedi monitro—nid mater o fonitro'n unig yw hyn, ond y camau rydych chi'n mynd i'w cymryd, a chredaf mai dyna lle mae'r ddadl yn awr: pa gamau a gymerwch? Ac nid wyf yn meddwl ei fod yn fater o a ydym am gael Deddf aer glân, ond beth y mae'r Ddeddf aer glân yn mynd i'w wneud. Credaf mai dyna yw'r cwestiwn allweddol, a dyna ddylai rhan adeiladol y ddadl hon fod: beth y mae'r Ddeddf aer glân yn ceisio'i gyflawni?

Wel, mae Deddf yr Amgylchedd 1995 yn rhoi dyletswydd ar awdurdodau lleol i lunio cynllun rheoli ansawdd aer lleol. Y broblem yw ei fod yn ei gwneud yn ofynnol i awdurdodau lleol nodi problemau wrth weithio gydag eraill ac mae'n ei gwneud yn ofynnol iddynt gynhyrchu cynlluniau gweithredu, ond dyna ni; nid yw'n mynnu,  wedyn, fod gweithredu'r camau hynny'n cael ei fonitro a'i graffu gan wleidyddion nac unrhyw un arall. Felly, mae yna broblemau gyda hynny y gall Deddf aer glân fynd i'r afael â hwy.

Mae angen ystyried y cyd-destun lleol. Os ydym yn cael trothwyon caeth, mae cyd-destun yn hanfodol. Os oes gennym drothwyon caeth, yna gall y trothwyon hynny fod yn fwyaf effeithiol mewn ardaloedd lle mae mwy o bobl agored i niwed, ond os ydych yn gaeth iawn ar draws ardal ddaearyddol enfawr, mae'n creu problemau o ran y gallu i gyflawni. A thrwy gamau 1 a 2 o'r Bil, rwy'n meddwl bod angen trafodaeth ynghylch y gallu hwnnw i gyflawni.    

Ac yn olaf, rhai o'r materion ymarferol a allai fod yn ddiffygion yn y camau gweithredu presennol sy'n cael eu hargymell y tu allan i Ddeddf, ac y bydd angen i Ddeddf fynd i'r afael â hwy'n glir iawn. Mae cyrraedd y gwaith yn anodd tu hwnt os ydych yn byw y tu allan i Gaerdydd; mae cyrraedd y gwaith yn hynod o anodd. Nid yw pobl ar hyn o bryd yn ymddiried mewn trafnidiaeth gyhoeddus. Rydym yn defnyddio trafnidiaeth gyhoeddus; mae'n anodd iawn ymddiried ynddo. Rwyf eisoes wedi dweud yn y Siambr hon am y pwyllgor a fethais bythefnos yn ôl a theimlo digofaint y Cadeirydd sy'n eistedd o fy mlaen am fethu'r pwyllgor. Bu'n rhaid i mi erfyn ar Stagecoach i redeg bws o Fargoed i Ysbyty Brenhinol Gwent—bu'n rhaid i mi erfyn arnynt. Bu'n rhaid i mi erfyn ar Stagecoach i adfer bws dros dro i ysbyty'r Mynydd Bychan, a beth am ysbyty'r Grange? Sut beth fydd trafnidiaeth gyhoeddus i ysbyty'r Grange? Mae cwestiynau ynglŷn â hyn sy'n gofyn am fwy na Deddf aer glân; mae angen Bil dadreoleiddio bysiau ac mae angen Deddf llywodraeth leol ac yn ffodus, rydym yn gweld y Llywodraeth yn gweithredu ar hynny.    

Yn olaf, hoffwn sôn am Ysgol Twyn yn fy etholaeth. Mae Aneira Luff yn ddisgybl yn Ysgol Twyn, ac mae hi wedi rhoi camau ar waith drwy ysgrifennu at y pennaeth, Lee Thomas, sydd wedyn wedi darparu ei llythyr ar gyfer y rhieni i ofyn iddynt beidio â chadw injan eu ceir i redeg y tu allan i'r ysgol. Mae Aneira Luff wedi gwneud hynny—disgybl yn yr ysgol. Credaf fod honno'n ffordd hynod bwerus o gyfleu'r angen i leihau allyriadau o geir i'r aer y tu allan i ysgolion. Mae Jenny Rathbone wedi dweud y gweddill, ac rwy'n cytuno. Ac rwy'n meddwl, gyda hynny—Lywydd, rydych chi'n edrych arnaf yn awr—fod fy amser ar ben. Felly, rwy'n mynd i orfod dod i ben yn y fan honno.

Rwy'n falch iawn o gymryd rhan yn y ddadl hon mewn gwirionedd, a llongyfarchiadau i bawb ar ansawdd y drafodaeth. Yn amlwg, fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar Ddeddf aer glân i Gymru, rwyf am weld Deddf, yn y bôn, oherwydd fy mod yn credu bod angen gweithredu ar frys yn awr. Mae'r amser wedi dod ar gyfer gweithredu ar frys oherwydd nid yw'r ymyl o aer ar ben y ddaear hon, y blaned hon, yr ymyl o aer y mae pawb ohonom yn ei hanadlu, ond yn 10 milltir o ddyfnder. Mae'n rhaid i ni ofalu amdani. Pan fyddwn yn sôn am deithio rhwng y planedau a stwff, rydym yn siarad am filiynau a miliynau o filltiroedd, ond rydym yn dibynnu ar ymyl o aer sydd ond yn 10 milltir o ddyfnder er mwyn gallu anadlu. Yn sicr, rhaid inni ofalu amdani a'i pharchu.

Nawr, wrth gwrs, o fynd yn ôl mewn hanes, rydym wedi cael Deddfau aer glân gwreiddiol o'r blaen. Roeddent yn ganlyniad i fwrllwch angheuol yn Llundain yn 1952 a dinasoedd mawr eraill yn y 1940au, 1950au a'r 1960au. Dilynwyd hynny gan ddeddfwriaeth i gynhyrchu tanwydd di-fwg. Yn amlwg, fe lanhaodd hynny yr aer, h.y. daeth yr aer yn glir, ond mae llygredd yno o hyd; y gwahaniaeth yn awr yw na allwn ei weld. Felly, mae ein troed wedi llithro oddi ar y pedal yn llythrennol am nad ydym bellach yn cael ein dallu gan y mwrllwch fel o'r blaen. Ac yn amlwg, yr anomaledd arall oedd bod cynhyrchu'r tanwydd di-fwg ar gyfer Llundain yn golygu ein bod wedi llwyddo i drosglwyddo llygredd aer gronynnol a oedd yn Llundain i Abercwmboi yng Nghwm Cynon, a gafodd y dasg o gynhyrchu'r tanwydd golosg di-fwg yn y gwaith glo golosg ffiaidd hwnnw, gan ledaenu gronynnau dros y dyffryn hwnnw yn lle Llundain.

Nawr, rydym wedi datgan argyfwng hinsawdd, fel y clywsom i gyd, ac rydym wedi cael Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, ac mae gennym lefelau difrifol o lygredd aer yn niweidio iechyd ac yn lladd pobl yn awr, heddiw. Rwy'n derbyn pwynt Hefin: mae'n wyddor anfanwl. Dechreuodd hyn ym maes iechyd yr amgylchedd, mae ar ei hôl hi'n cyrraedd y maes iechyd cyhoeddus a'r maes iechyd. Bob amser, mae gennym yr amgylchedd ar y blaen, sy'n iawn—mae angen i rywun fod ar y blaen—ond dylai fod lle i iechyd hefyd. Mae'r ffigur yn 2,000 o farwolaethau—2,000 o farwolaethau cynamserol—y flwyddyn yng Nghymru. Mae gennym lefelau asthma cynyddol; mae gennym fwyfwy—[Torri ar draws.]

Nid yw hynny'n—. Fel y dywedais yn fy nghyfraniad, nid hwnnw oedd y ffigur a roddodd Iechyd Cyhoeddus Cymru i mi. Dywedasant fod y 1,000 i 1,400 o ystod gyfanredol yn seiliedig ar ddisgwyliad oes. Felly, nid yw'r 2,000 o farwolaethau ar hyn o bryd—nid yw'n ffigur pendant; y cyngor iechyd cyhoeddus yw'r un a nodais i.

Rwy'n derbyn y pwynt. Dyna pam y dywedais 'farwolaethau cynamserol'—yn gynharach na'r disgwyl oherwydd bod gennych gyflwr cronig yr ysgyfaint a'ch bod yn ychwanegu gronynnau a beth bynnag ar ben hynny, ac i ffwrdd â ni.

Felly, mae gennym lefelau cynyddol o glefyd rhwystrol cronig yr ysgyfaint; mae gennym waddol o niwmoconiosis gan y glowyr hefyd; silicosis gan ein chwarelwyr; mae asbestosis yn dal o gwmpas; mae gennym lefelau cynyddol o ffeibrosis yr ysgyfaint idiopathig—'idiopathig' yw'r Lladin am, 'Nid ydym yn gwybod beth sy'n ei achosi', rwy'n tybio mai llygredd aer fydd yr ateb yn y pen draw, wedi'u hachosi i raddau helaeth gan ein hagwedd ddi-hid tuag at lygredd aer dros y cenedlaethau; o'u hanadlu mae gronynnau PM2.5 yn lladd; mae nitrogen deuocsid hefyd yn lladd; a gall nanogronynnau o blastigau o deiars rwber gael eu hamsugno i'n system waed, i'n system cylchrediad y gwaed a'n calon.

Felly, fel y dywedais, yn bersonol rwy'n ffafrio deddfwriaeth. Nid oes unrhyw beth yn debyg i gefnogaeth y gyfraith i wneud yn siŵr fod pobl yn gweithredu yn hytrach na chael cynlluniau nad ydynt yn rhwymo, ni waeth pa mor dda yw eu nod. Deddf aer glân i ymgorffori canllawiau ansawdd aer Sefydliad Iechyd y Byd yn y gyfraith; Deddf aer glân i fandadu Llywodraeth Cymru i lunio strategaeth ansawdd aer statudol bob pum mlynedd; Deddf aer glân i roi dyletswydd statudol gyfreithiol ar awdurdodau lleol i fonitro llygredd aer, i asesu llygredd aer, i fod o ddifrif ynglŷn â llygredd aer, i weithredu yn ei erbyn ac i fod o ddifrif ynglŷn â phryderon llygredd aer mewn ceisiadau cynllunio. Mae angen Deddf aer glân arnom i gyflwyno'r hawl i anadlu lle mae'n rhaid i gynghorau lleol ddweud wrth grwpiau bregus pan fydd y lefelau'n codi'n uwch na lefelau penodol, oherwydd eich bod chi'n debygol o fynd yn sâl a gallech farw’n gynamserol.

Ac felly, yn olaf, wrth i bawb gwyno bod costau'r gwasanaeth iechyd yn symiau cynyddol o arian flwyddyn ar ôl blwyddyn, nid oes neb yn credu mewn buddsoddi mewn newid ymddygiad i atal pobl rhag mynd yn sâl yn y lle cyntaf. Na, rydym yn dilorni'r GIG am fod angen mwy o arian drwy'r amser. Rydym yn beirniadu’r GIG am sugno arian pan fo’n rhaid i’r gwasanaeth iechyd fynd i'r afael â'r problemau y dylai Llywodraethau eu hatal rhag digwydd yn y lle cyntaf. Y GIG sy’n gorfod codi’r darnau.

Felly, mae gennym epidemig o ordewdra sy'n achosi diabetes cynyddol a chanserau cynyddol, nid ydym yn deddfu mewn ysgolion ar gyfer mwy o weithgaredd corfforol na’n gwahardd hysbysebu bwydydd sothach. Gallem sianelu treth siwgr Cymru i'r agenda addysg hon, nid ydym yn gwneud hynny. Ond peidiwch â beirniadu iechyd am orfod ymdrin â chanlyniadau diffyg gweithredu mewn meysydd portffolio eraill. Ac o ran llygredd aer, ie, deddfwch i ffurfio Deddf aer glân i fynd i’r afael â’r cyfraddau cynyddol o asthma, i fynd i’r afael â dioddefaint clefyd rhwystrol cronig yr ysgyfaint, y lefelau cynyddol o ffeibrosis yr ysgyfaint idiopathig, y niwed i ysgyfaint plant sy’n tyfu. A’r miloedd o farwolaethau cynamserol a achosir gan ronynnau a nitrogen deuocsid. Fel y dywedodd Andrew R.T. Davies, nid ydym yn goddef dŵr budr mwyach, ni ddylem oddef aer budr mwyach.

Felly, wrth gloi, mae Llywodraeth Cymru wedi cael y dasg o leihau allyriadau yn y ffordd gyflymaf sy’n bosibl ar ôl cael ei dyfarnu’n euog o dorri rheoliadau'r UE ddwy flynedd yn ôl. Gwnewch hyn yn awr. Mae yna gynllun, mae yna Bapur Gwyn, a deddfwriaeth mewn 18 mis o bosibl. Mae'r her yn amlwg. Nawr yw’r amser i weithredu. Diolch, Lywydd.

Rwy’n croesawu’r ddadl hon heddiw yn fawr iawn, ac rwy’n adleisio’r hyn a ddywedodd Dai Lloyd. Rwy'n credu iddi fod yn ddadl dda a phwerus iawn, ac yn briodol felly, oherwydd rydym yn siarad am iechyd y cyhoedd, ac mae'n amlwg fod ansawdd aer yn ffactor o bwys wrth ystyried a ydym yn mwynhau'r math o iechyd cyhoeddus da rydym am ei weld yng Nghymru ai peidio. Ac ydy, mae Awyr Iach Cymru wedi gwneud llawer o ymchwil, rwy'n meddwl, ac wedi rhoi rhai o'r ffeithiau a'r ystadegau gerbron pob un ohonom, sy'n dangos yn glir yr effeithiau niweidiol ar iechyd rydym yn byw gyda hwy ar hyn o bryd. A dyma'r risg amgylcheddol fwyaf i iechyd y cyhoedd—ansawdd aer, neu ddiffyg ansawdd aer—ac mae ymchwil hefyd yn dangos ei fod yn effeithio'n anghymesur ar ein cymunedau difreintiedig. Felly, mae effaith niweidiol ar iechyd y bobl fwyaf bregus beth bynnag. 

Felly, rydym wedi newid i fod yn gymdeithas ôl-ddiwydiannol i raddau helaeth yng Nghymru, Lywydd, a chredaf fod hynny’n dangos yn glir mai traffig ar y ffyrdd yw'r her fwyaf wrth ymdrin â'r materion hyn. Ac yn bennaf, rwy'n credu ei fod yn fater o Lywodraeth Cymru yn gweithio gyda'n hawdurdodau lleol i weithredu'n effeithiol a sicrhau bod strategaethau a pholisïau priodol ar waith. Rydym wedi siarad am rywfaint o'r ddeddfwriaeth, rhai o'r cynlluniau, a'r Ddeddf sydd ar y ffordd, gobeithio. Ond mae yna lawer y gellir ei wneud wrth gwrs, yma a nawr, mesurau ymarferol iawn i fynd i’r afael â'r problemau hyn. 

Clywsom yn gynharach am gludo plant i’r ysgol, a chredaf fod hynny'n arwyddocaol ac yn bwysig, ac mae mesurau ymarferol yn cael eu rhoi ar waith mewn ysgolion ledled Cymru y gellid eu hefelychu ym mhob man yn ein gwlad. Felly, gellid cau’r ffyrdd o amgylch ysgolion ar adegau codi a gollwng plant. Gellid gweithredu polisïau ar gyfer bysiau cerdded, ar gyfer mynd ar sgwter, cerdded a beicio i'r ysgol, ac fel y soniodd Hefin David, mae ennyn diddordeb y disgyblion mewn rhoi pwysau moesol ar rieni ac ysgolion yn effeithiol ac yn briodol iawn yn fy marn i. 

Ni ddylid caniatáu i gerbydau segura wrth gatiau ysgolion ac ni ddylid eu caniatáu yn gyffredinol yn ein hardaloedd trefol. Mae tacsis a bysiau yn broblem fawr. Mae yna lawer o ffyrdd o newid tacsis i fod yn fwy—[Torri ar draws.]. Mewn munud. Roeddwn yn mynd i sôn am newid tacsis a bysiau, ac wrth gwrs, mae hynny'n digwydd, ond unwaith eto, gallai hynny ddigwydd ledled Cymru, a byddai'n cyfrannu’n sylweddol hefyd. Hefin David. 

Mae'n ddrwg gennyf dorri ar draws, ond un o'r pethau—mae'n gwneud y pwynt am gerbydau’n segura—un o'r pwyntiau a glywais hefyd gan swyddogion iechyd cyhoeddus yw nad cerbydau’n segura yn unig yw’r broblem; gallai’r weithred o ddiffodd eich cerbyd tra’n aros y tu allan i ysgol fod yr un mor llygrol pan fyddwch yn ei ailgychwyn eto. Felly, mewn llawer o achosion, waeth i chi ei adael i segura fwy na’i ddiffodd a’i ailgychwyn; mae'n dibynnu am ba hyd rydych chi'n ei adael i segura. Felly, mewn gwirionedd, y peth mwy effeithiol i’w wneud, fel y dywedodd Jenny Rathbone, yw peidio â gadael ceir yn agos at yr ysgol yn y lle cyntaf. 

Rwy'n credu mai dyna'r peth mwyaf effeithiol, ond rwy'n credu eich bod chi'n aml yn gweld cerbydau’n segura am funudau a munudau a munudau, a byddai eu diffodd yn syniad da iawn. Ond rwy'n cymeradwyo'r ffaith eich bod wedi cyfarfod ag Iechyd Cyhoeddus Cymru, Hefin, ac yn amlwg, mae hynny wedi bod yn addysgiadol iawn o'ch cyfraniadau a'ch syniadau am y materion hyn. 

Ond do, fe wnaethom siarad yn gynharach hefyd, oni wnaethon, am geir trydan, ac yn sicr clywais gan arbenigwyr iechyd cyhoeddus fod croeso mawr iddynt, fel y clywsom, ond oes, mae yna broblemau o hyd gyda deunydd gronynnol a breciau a theiars. Felly, mae angen inni dynnu pobl allan o'u ceir, hyd yn oed gyda niferoedd llawer mwy o geir trydan neu geir hydrogen yn dod i fodolaeth. Felly, mae'n rhaid inni ddatrys y problemau trafnidiaeth gyhoeddus. Mae'n rhaid inni wneud y metro’n llawer mwy apelgar yn llawer cyflymach. Mae'n rhaid i ni sicrhau bod dadreoleiddio bysiau’n digwydd er mwyn darparu gwasanaethau bws wedi'u cynllunio'n well sy'n helpu pobl i wneud y newid moddol hwn. 

Ac wrth gwrs, mae gennym y Ddeddf teithio llesol yng Nghymru ers rhyw bedair blynedd bellach yn ogystal â'r cynllun gweithredu. Ac eto, nid ydym wedi gweld y newid sydd angen inni ei weld i feicio a cherdded ar gyfer teithiau byr bob dydd, er bod awdurdodau lleol wedi bod yn gweithio ar rai o'u cynlluniau rhwydwaith, mae Llywodraeth Cymru wedi sicrhau bod £20 miliwn ychwanegol y flwyddyn ar gael a gall awdurdodau lleol wau teithio llesol i'w strategaethau trafnidiaeth ehangach yn ychwanegol at hynny. 

Felly, hoffwn weld Llywodraeth Cymru yn edrych yn ofalus iawn ar sut y gall gael trosolwg ar hyn a gweithio gydag awdurdodau lleol yng Nghymru yn fwy effeithiol ar deithio llesol. Mae'r cyllid ar gael, ond nid yw bob amser yn cael ei ddefnyddio yn y ffordd orau bosibl. Defnyddir peth o'r arian o hyd yn fwy at ddibenion hamdden yn hytrach na theithio llesol a theithiau pwrpasol. Rwy'n credu bod cyfrifoldeb ar Lywodraeth Cymru, drwy sicrhau bod y cyllid hwnnw ar gael, i weithio'n agos iawn gydag awdurdodau lleol er mwyn gwneud yn siŵr fod y cyllid yn cyflawni'r newid moddol y mae angen i ni ei weld.

Ni all neb anghytuno â'r cynnig hwn, ond y broblem yw bod polisïau’r Llywodraeth Lafur yn—ac rwy'n defnyddio’r amser presennol—achosi llygredd aer. Os edrychwn ar gynlluniau datblygu lleol ledled Cymru, cymerwch un, cynllun datblygu lleol Caerdydd, fel enghraifft. Mae'r cynllun hwnnw a basiwyd gan y cyngor, heb i ddim gael ei wneud yn ei gylch yma yn y Senedd hon, yn rhoi 10,000 o geir ychwanegol ar un gerbytffordd—un ffordd yn unig—Heol Llantrisant yng Ngorllewin Caerdydd. Bydd 10,000 o geir ychwanegol bob dydd os aiff y cynllun datblygu llawn hwnnw yn ei flaen. 

Nawr, polisi'r Llywodraeth yw cynlluniau datblygu lleol. Ni fu unrhyw newid. Yn anffodus, pan oedd Plaid Cymru yn y Llywodraeth, roeddent yn gyfrifol am gymeradwyo'r ffigurau poblogaeth mwyaf chwerthinllyd—mwyaf chwerthinllyd—gan ganiatáu i gynlluniau datblygu lleol gael eu cyflwyno ledled Cymru. Felly, y ddwy blaid, nid yw dwylo’r naill na'r llall ohonynt yn lân yn hynny o beth. 

Mae’n ymddangos bod hwn—[Torri ar draws.] Na, mae'n ddrwg gennyf. Mae'n ymddangos bod hwn yn gynnig nodweddiadol gan y cartél Llafur-Plaid Cymru yng ngwleidyddiaeth Cymru, oherwydd yr hyn rydym yn sôn amdano yma—ac mae'n gartél. Mae’n gartél. Mae Llafur wedi rhedeg y wlad hon am yr 20 mlynedd diwethaf, weithiau gyda chymorth—[Torri ar draws.] Ni fyddai'n syndod i mi o gwbl mai'r nod, y tro nesaf, fyddai ei rhedeg mewn clymblaid gyda chi.  

Y prif beth yma yw bod arnom angen polisïau gan y Llywodraeth nad ydynt yn achosi llygredd aer—nad ydynt yn achosi llygredd aer. Os yw un o ACau Caerdydd eisiau cyfrannu, fe ildiaf trwy'r Cadeirydd, os yw hi'n caniatáu, ac egluro efallai i bobl y wlad hon pam nad ydynt wedi gwrthwynebu'r cynlluniau datblygu lleol a basiwyd yn y ffordd fwyaf gwarthus. 

Nid oedd naw deg y cant o bobl y ddinas hon eisiau cynllun datblygu lleol Caerdydd, ond cafodd ei basio. Felly, cyn inni sefyll yma a siarad am lygredd aer ac onid yw'n ofnadwy—wrth gwrs ei fod—mae gwir angen inni fynd i'r afael â'r polisïau. Dylid ymdrin â chynlluniau datblygu lleol sy'n achosi llygredd enfawr, a dylid ymdrin â hwy fel mater o argyfwng. Rydych chi'n dweud bod yna argyfwng hinsawdd—gwnewch rywbeth ynglŷn â hynny. Diolch yn fawr. 

Fel yr Aelod Cynulliad dros Islwyn, o'r diwrnod cyntaf un ers i mi gael fy ethol i'r Senedd, fel eraill, rwyf wedi ymgyrchu i leihau llygredd aer yn fy etholaeth ac ar draws Cymru. Mae gwella ansawdd aer yn flaenoriaeth i Lywodraeth Lafur Cymru, fel y mae'r gyllideb ddrafft yn amlinellu. Mae strategaeth genedlaethol Llywodraeth Cymru, 'Ffyniant i Bawb', yn rhwymo Llywodraeth Cymru i leihau allyriadau a chyflawni gwelliannau hanfodol i ansawdd aer trwy fesurau cynllunio, seilwaith, rheoleiddio a chyfathrebu iechyd. Ar hyn o bryd mae Llywodraeth Lafur Cymru yn ymgynghori ar y cynllun aer glân ar gyfer Cymru, 'Awyr Iach, Cymru Iach', sy'n nodi camau uchelgeisiol ar draws holl adrannau a sectorau'r Llywodraeth i leihau llygredd aer. Mae'r ymgynghoriad presennol ar hyn, y cynllun pwysicaf oll, yn ceisio codi ymwybyddiaeth y cyhoedd o lygredd aer a chyfathrebiadau newid ymddygiad, yn ogystal â mesurau lliniaru i helpu pawb i wella ansawdd aer ac annog eraill i wneud hynny. Mae'n hollol iawn nad yw polisi brysiog yn bolisi da, a dylai fod y gorau y gall fod. Mae dull o weithredu'r Llywodraeth yn gywir, ac nid mabwysiadu methodoleg ddifeddwl yw'r ffordd ymlaen. 

Fel y bydd yr Aelodau’n gwybod, ac fel y crybwyllwyd, mae Woodside Terrace ym mhentref Hafodyrynys yn Islwyn yn un o strydoedd mwyaf llygredig ein gwlad. Fel y bydd pawb sy'n byw yno'n dweud, y gwir amdani yw nad yw'r atebion yn syml. Nid perthyn i un sffêr yn unig y maent. Cofnodwyd bod lefelau nitrogen deuocsid ar y ffordd hon yn uwch nag unman arall yn y Deyrnas Unedig y tu allan i ganol Llundain, ond mae yna broblem, a hynny oherwydd iddynt gael eu cofnodi. Nid ydym yn gwybod ble mae’r Hafodyrynys nesaf. Gyda'r gweithio mewn partneriaeth gadarnhaol rhwng cyngor sir Caerffili dan arweiniad Llafur a thrigolion lleol, a Llywodraeth Lafur Cymru, cafwyd ateb ar ôl trafodaethau cymhleth a phellgyrhaeddol ym maes polisi cyhoeddus a chylchoedd llywodraethol.

Mae Sefydliad Prydeinig y Galon wedi lansio ymgyrch newydd heddiw i dynnu sylw’r cyhoedd at fater hanfodol llygredd aer. Ac er na allwn ei weld â’r llygad yn unig, fel y dywedwyd yn flaenorol, deunydd gronynnol mân a elwir yn PM2.5 sy'n creu bygythiad difrifol i iechyd y cyhoedd. Gwyddom fod angen mynd i’r afael â’r broblem ar bob lefel o Lywodraeth ac ym mhob agwedd ar fywyd cyhoeddus a dinesig, o gynghorau lleol i Gynulliad Cymru i San Steffan a Llywodraeth y DU, yn ogystal â sefydliadau rhynglywodraethol rhyngwladol. Yr wythnos hon, gorfodwyd y DU i gyhoeddi cynlluniau i wahardd gwerthu ceir petrol, diesel a hybrid erbyn 2035—ychydig yn gynharach nag a fwriadwyd yn wreiddiol. Ydy, mae hwn yn newyddion i'w groesawu, ond y manylion sy’n bwysig yma. Mae'n hanfodol fod Llywodraeth y DU yn cyflwyno cynlluniau manwl ar sut i gyflawni hyn, gan gynnwys cyhoeddi set gadarn o gerrig milltir i'w cyflawni cyn 2035, i gyflymu'r newid i drafnidiaeth ffordd allyriadau sero yn y DU. 

Nid ydym yn ynys yn hyn o beth. Rhaid inni gofio na fydd y DU ar flaen y gad o ran newid yn y materion hyn. Mae gan Norwy darged i ddod â’u defnydd i ben yn raddol erbyn 2025 tra bod yr Iseldiroedd, Gweriniaeth Iwerddon, Sweden a Denmarc oll wedi gosod 2030 fel terfyn amser. Mewn gwirionedd, ni fydd cynnig Llywodraeth Dorïaidd y DU ond yn cynnwys ceir newydd sbon. Faint o'ch etholwyr chi sy'n gallu fforddio car newydd sbon? 

Mae astudiaeth ddiweddar gan Sefydliad y Peirianwyr Mecanyddol yn rhagweld y byddai 37.1 miliwn o geir petrol a diesel yn dal i fod ar y ffordd yn 2020 a 22.6 miliwn erbyn 2040. Nid yw hynny'n ddigon da. Felly mae angen i Lywodraeth Dorïaidd y DU wneud llawer os yw'r DU am gyrraedd—rwyf bron â gorffen—ei tharged o allyriadau nwyon tŷ gwydr net-sero erbyn 2050. Byddent yn gwneud yn dda i ddilyn yr arweiniad frwdfrydig, egnïol a dychmygus ar y mater allweddol hwn gan y Llywodraeth Lafur yma yng Nghaerdydd. Dechrau’n unig ar newid sylfaenol uchelgeisiol yn yr ymagwedd ddiwylliannol Gymreig a newid polisi yng Nghymru yw'r £140 miliwn yn y gyllideb ddrafft eleni. Gobeithio y bydd yn cael y gefnogaeth drawsbleidiol gyson sydd i'w gweld yn berthnasol yn y Siambr hon heddiw, ond ceir rhai yn y Siambr nad ydynt yn credu mewn newid hinsawdd a buaswn yn eu hannog hwy'n fawr iawn i agor eu llygaid a gweld beth sydd o'u blaenau. Diolch, Lywydd.  

Galwaf ar Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig, Lesley Griffiths. 

Diolch, Lywydd. Rwy'n falch iawn o ymateb i'r ddadl hon ar ran y Llywodraeth. Mae arnom angen camau gweithredu pendant gan y Llywodraeth yn ogystal â deddfwriaeth er mwyn sicrhau aer glân ledled Cymru, ac mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i gyflwyno Deddf aer glân i Gymru. Mae'r ymgynghoriad presennol ar ein cynllun aer glân yn gam mawr tuag at y ddeddfwriaeth newydd honno.  

Rwy'n croesawu'r ffaith bod cydnabyddiaeth glir ar draws y Senedd i'r angen i Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU weithredu'n bendant. Rydym i gyd yn cydnabod yr effeithiau ar iechyd a'r gwelliannau sylweddol y gallwn eu gwneud i lesiant Cymru drwy leihau llygredd aer. Adlewyrchir hyn ym mhwynt 1 yng nghynnig Plaid Cymru a gwelliant 2 y Ceidwadwyr Cymreig, sy'n cyfeirio at effeithiau hirdymor llygredd aer ar iechyd. A bydd y Llywodraeth yn cefnogi'r ddau welliant.  

Nid yw'r honiad a wnaethpwyd ym mhwynt 2 o gynnig Plaid Cymru yn gywir. Ni cheir ardaloedd mawr o Gymru lle na chaiff ansawdd yr aer ei fonitro. Fodd bynnag, rydym yn cytuno â'r angen i gynyddu monitro, ac mae gwelliant y Llywodraeth yn galw am rwydwaith monitro newydd i ategu ein gallu presennol. Dros y ddwy flynedd nesaf, byddwn yn cynyddu nifer y monitorau, gan ganolbwyntio'n benodol ar fonitro ansawdd aer yn y mannau lle gwyddom fod pobl yn fwy agored i niwed llygredd, gan gynnwys ysgolion a chyfleusterau iechyd.  

Er mwyn gweithredu'n bendant, mae'n rhaid inni fod yn glir ynglŷn â'r cyfrifoldebau a'r camau sydd eu hangen. Mae arnom angen deddfwriaeth newydd, ond mae angen inni weithredu yn awr hefyd i ddefnyddio'r ddeddfwriaeth sydd gennym eisoes a'r holl ysgogiadau eraill sydd ar gael. Dyna pam y mae pwynt 3 yng ngwelliant y Llywodraeth yn galw ar Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU i gryfhau'r holl fesurau a ddisgrifiwyd yn y cynnig gwreiddiol a defnyddio deddfwriaeth lle bo angen.  

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Gwnaf.

Tybed a ydych wedi meddwl am gael sgwrs gyda Llywodraeth y DU ynglŷn â chael gwared ar y TAW ar gerbydau trydan, oherwydd nid yw hynny'n rhywbeth y mae gennym bwerau i'w wneud, a byddai'n ei gwneud hi'n bosibl eu hyrwyddo drwy eu gwneud yn rhatach.

Rwy'n credu bod yr Aelod yn gwneud pwynt da iawn ac yn sicr byddai gennyf fi, neu fy nghyd-Weinidog Ken Skates, ddiddordeb mawr mewn cael y sgwrs honno.  

Ni fydd y Llywodraeth yn cefnogi gwelliannau 4 a 5 gan y Ceidwadwyr, ond mae hyn ar y sail eu bod yn drysu rhwng materion allweddol ac y byddent yn gwanhau, yn hytrach na chryfhau, y mesurau sydd angen inni eu cymryd. Cefnogwn y farn y dylai deddfwriaeth newydd fod yn seiliedig ar ganllawiau Sefydliad Iechyd y Byd. I wneud hyn, byddwn yn trosi egwyddorion y canllawiau yn y Ddeddf, yn hytrach na mewnosod y canllawiau eu hunain ar wyneb y Bil. Bydd hynny'n sicrhau bod y targedau a osodwn yng Nghymru yn cael eu cynllunio yn ôl y safonau uchaf yn fyd-eang.

Yn yr un modd, rydym yn cefnogi'r hawl i anadlu, ond ein cyfrifoldeb ni yw troi hyn yn ddeddfwriaeth sy'n benodol ac y gellir ei gweithredu. Felly, fel y dywedais, byddwn yn gwrthwynebu'r gwelliannau hynny, ond byddem yn annog yr Aelodau i edrych ar y mesurau rydym eisoes wedi'u hargymell yn ein cynllun aer glân—a chyfeiriodd sawl Aelod at y ddogfen—sy'n fwy caeth a phenodol. Mae'r ymgynghoriad yn agored tan 10 Mawrth, Lywydd, ac mae'n disgrifio camau gweithredu sy'n gysylltiedig â phob pwynt yn y cynnig gwreiddiol a mwy. A hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i ddarparu manylion am rai o'r camau rydym yn eu cymryd yn y meysydd hyn yn ystod y misoedd nesaf, wrth i ni weithio tuag at greu Deddf aer glân i Gymru.

Bydd yr Aelodau'n ymwybodol fod Llywodraeth Cymru wedi cyflwyno mesurau i leihau llygredd aer o draffig ar rwydwaith cefnffyrdd Cymru. Mae'r arwyddion cynnar yn dynodi bod y rhain yn cael effaith gadarnhaol, ond yn ystod yr wythnosau nesaf, byddwn yn cyhoeddi ein hadroddiad, a fydd yn cynnwys tystiolaeth o effeithiolrwydd ac argymhellion ynghylch unrhyw gamau pellach y mae angen inni eu cymryd i leihau llygredd a grëir a'r effaith ar iechyd pobl. Ar yr un pryd, byddaf yn cyhoeddi fframwaith parth aer glân i Gymru yn fuan i amlinellu sut y credwn y dylai parthau aer glân gael eu gweithredu yng Nghymru. Yn ddiweddarach yn y flwyddyn, bydd fy nghyd-Weinidog, Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth, yn cyhoeddi adroddiad ar wahân hefyd ar gostau a manteision cyflwyno taliadau i ddefnyddwyr ffyrdd ar sail ranbarthol er mwyn sicrhau ein bod yn defnyddio dull teg a chyson o leihau cysylltiad pobl â llygredd aer o draffig ffyrdd. Ac yn ogystal, rydym yn bwriadu cyhoeddi strategaeth gwefru cerbydau trydan ar gyfer Cymru yn 2020, sy'n nodi'r camau y byddwn yn eu cymryd i gynyddu'r ddarpariaeth o seilwaith trydan ar gyfer gwefru cerbydau.  

Bydd y cynlluniau hyn yn cyfrannu at strategaeth drafnidiaeth newydd i Gymru, sydd i'w chyhoeddi eleni hefyd. Bydd y strategaeth yn egluro sut y bwriadwn wireddu ein huchelgais ar gyfer system drafnidiaeth carbon isel, gan gynnwys creu fflyd o fysiau a thacsis carbon isel erbyn 2028. Yn ogystal â darparu manteision o ran lleihau ein hallyriadau carbon, bydd hyn hefyd yn arwain yn uniongyrchol at leihau llygredd aer yn sylweddol.

Yn ogystal â'n hymdrechion i fynd i'r afael â llygredd aer sy'n deillio o draffig ffyrdd, rydym yn rhoi amrywiaeth eang o fesurau eraill ar waith i leihau allyriadau ac yn rhoi ystyr i hawl dinasyddion Cymru i anadlu. Eleni, byddwn yn diweddaru gwefan Ansawdd Aer yng Nghymru i'w gwneud yn fwy rhyngweithiol ac yn haws i'w defnyddio, er mwyn annog mwy o ddinasyddion Cymru i ddod o hyd i wybodaeth am ansawdd aer yn eu hardal. Rydym hefyd yn bwriadu adeiladu ar fenter gwyddoniaeth dinasyddion y Dreigiau Ifanc lle rydym wedi cynnwys plant a phobl ifanc yn y broses o wneud cyfraniad pwysig i'r sylfaen dystiolaeth ar lygredd aer, ar yr un pryd â rhoi cyfle ymarferol iddynt ddysgu mwy am y wyddoniaeth.  

Ar hyn o bryd rydym yn y broses o atgyfnerthu ein gallu i ymateb i argyfwng ansawdd aer, gan weithio gyda Cyfoeth Naturiol Cymru, y gwasanaeth tân a'r Swyddfa Dywydd, fel ein bod yn gallu ymateb i fwy o ddigwyddiadau yn gyflymach, gan roi gwybodaeth gywirach i ddinasyddion mewn achosion o lygredd aer difrifol.  

Eleni, byddwn yn cyhoeddi canllawiau cynllunio newydd gyda nodyn cyngor technegol wedi'i ddiweddaru ar ansawdd aer a seinwedd i gymryd lle TAN 11 ar sŵn. Bydd hyn yn sicrhau bod cynllun datblygiadau newydd yn mynd i'r afael â llygredd aer cyn i broblemau godi.  

Ym mis Mawrth, bydd Cyfoeth Naturiol Cymru yn cyhoeddi datganiadau ardal, carreg filltir allweddol yng ngweithrediad Deddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016. Drwy ddiffinio'r cyfleoedd a'r heriau allweddol ar gyfer cryfhau cydnerthedd ecosystemau mewn gwahanol rannau o Gymru, bydd y datganiadau ardal yn ein galluogi i sicrhau'r manteision gorau posibl i natur ar yr un pryd â chael effaith gadarnhaol ar ansawdd aer ac agweddau eraill ar ein lles.

Felly, dim ond ychydig o enghreifftiau yw'r rhain o'r camau rydym yn eu rhoi ar waith yn awr i wella ansawdd aer yng Nghymru. Ym mhob achos, gallai fod cyfleoedd i gryfhau effeithiolrwydd y mesurau hyn drwy ein Deddf aer glân, ac rwy'n gobeithio y bydd pob plaid yn cefnogi gwelliant y Llywodraeth heddiw i ddangos ein penderfyniad cyfunol ar sail drawsbleidiol i roi camau pendant ar waith i leihau llygredd aer yng Nghymru, a rhoi gwir ystyr i hawl dinasyddion Cymru i anadlu.  

Galwaf ar Rhun ap Iorwerth i ymateb i'r ddadl. 

Diolch yn fawr iawn, Llywydd, a diolch yn fawr iawn i bawb sydd wedi cymryd rhan mewn dadl sydd, dwi'n meddwl, yn wirioneddol wedi bod yn un adeiladol y prynhawn yma. Diolch i Andrew R.T. Davies yn gyntaf. Roeddwn i'n falch o'i glywed o'n ategu y farn y gwnes i ei gwyntyllu ynglŷn â'r cyferbyniad mawr yna rhwng y diffyg brys sydd yna tuag at fynd i'r afael â phroblem llygredd awyr—y cyferbyniad rhwng hynny a'r disgwyliad am weithredu brys, yn sicr, pe bai o'n rhywbeth arall sy'n hawlio gymaint o fywydau. Ac rydych chi'n iawn hefyd i ddweud bod dŵr budr ar un adeg wedi cael ei ystyried yn dderbyniol, mewn oes o'r blaen. Yr ateb wrth symud ymlaen rŵan ydy Deddf aer glân er mwyn sicrhau ein bod ni'n symud tuag at feddwl am yr awyr rydyn ni'n ei anadlu yn yr un ffordd.

Mi wnaeth Llyr Gruffydd hefyd y pwynt dyw difrifoldeb y broblem ddim yn cael ei adlewyrchu gan ddifrifoldeb a brys ymateb y Llywodraeth. Dwi'n ddiolchgar i Llyr am gyfeirio at y sefyllfa yna yn y Waun, a'r sylweddoliad sydd wedi bod ymhlith y gymuned yno bod yn rhaid mynd i'r afael â'r llygredd difrifol maen nhw'n byw efo fo, a'r angen am fonitro llawer mwy manwl. A'r ateb ydy Deddf aer glân. 

Gan Jenny Rathbone, llygredd dinesig oedd fwyaf dan sylw gan yr Aelod o Ganol Caerdydd. Mae'n plant ni yn ein trefi a'n dinasoedd ni mewn perig—mae mor syml â hynny—oherwydd llygredd, llygredd o gerbydau yn bennaf, yn yr enghreifftiau glywon ni amdanyn nhw. Roedd John Griffiths hefyd yn sôn yn benodol am draffig o'r school run a'r perig sydd yn dod o hynny. Mae'n rhaid monitro'n fanwl er mwyn gallu mesur yn llawer gwell beth sydd yn digwydd y tu allan i'n hysgolion ni, a'r ateb unwaith eto ydy Deddf aer glân. 

Mi oedd Dai Lloyd—

A wnaiff yr Aelod dderbyn ymyriad?

Yn sicr.

Diolch am ildio, Rhun. Cytunaf yn llwyr â chi ac Aelodau eraill fod Deddf aer glân yn sicr yn ffordd gadarnhaol o'i wneud, ond a fyddech yn cytuno â mi ein bod wedi cael Deddfau fel y Ddeddf teithio llesol o'r blaen, ac wrth gwrs, Deddf cenedlaethau'r dyfodol, sydd oll yn rhai da eu bwriad ac sy'n cynnig sylfaen dda ar gyfer y dyfodol, ond os nad oes gennych fesurau ymarferol ar lawr gwlad a dyfeisiau a dulliau monitro priodol ar waith i roi adborth pan na fydd pethau'n gweithio, mae'r cynnydd yn araf ofnadwy a rhaid ichi ailedrych ar y Deddfau hyn drosodd a throsodd? Felly, a fyddech yn cytuno bod angen dannedd arnom i wneud hyn ar lawr gwlad?

Rwy'n cytuno â chi, ac mae arfau deddfwriaethol eraill gennym a all helpu i fynd â ni i'r fan lle rydym am fynd, ac mae Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol yn un o'r rheini. Yr hyn a fyddai gennym drwy'r Ddeddf aer glân hon yw ffocws go iawn ar waith penodol sy'n rhaid inni ei wneud er mwyn glanhau'r aer a anadlwn, ac mae'n rhaid iddi fod yn ddeddfwriaeth a fyddai'n bendant â dannedd ac a fyddai'n galw am weithredu ar lawr gwlad.

Mi wnaeth Dai Lloyd sôn yn fwy manwl am yr effaith mae llygredd yn ei gael ar ein cyrff ni, a pham bod hwn yn fater o gymaint o frys. Roedd Delyth Jewell yn iawn i feddwl am anadlu awyr lân fel hawl dynol sylfaenol. Roedd Caroline Jones yn iawn i ddweud mai dyma un o'r heriau mwyaf sydd yn ein hwynebu ni o ran iechyd y cyhoedd. Mi wrandawais i yn ofalus iawn ar sylwadau Hefin David. Nid bod yn besimistaidd ydym ni, dwi'n credu, ond bod yn barod i sylweddoli difrifoldeb y sefyllfa fel y mae heddiw. Dyna beth roeddwn i'n ei glywed gan y rhelyw yma yn y Siambr heddiw yma. O ran y ffigur hwnnw—yr anghydfod bach rhwng y ffigur o 2,000 o farwolaethau cynnar y flwyddyn, a rhywle rhwng 1,000 a 1,400, dwi'n meddwl, roeddech chi'n ei grybwyll, mi wnaf i ddyfynnu o bapur gafodd ei gyflwyno i Gabinet Llywodraeth Cymru ym mis Ionawr 2018. Felly, dyma'r ffigurau lled ddiweddar mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn gweithio ohonyn nhw:

'Mae Iechyd Cyhoeddus Cymru yn amcangyfrif y gellir priodoli tua 1,600 o farwolaethau i gysylltiad â mân ddeunydd gronynnol...a thua 1,100 o farwolaethau i gysylltiad â nitrogen deuocsid...bob blwyddyn yng Nghymru.'

Felly, mewn gwirionedd, mae ffigurau'r Llywodraeth a roddir inni o'r papur a roddwyd i'r Cabinet yn uwch na'r hyn a ddyfynnwyd yn wreiddiol gennym ni a gennych chi.

Roedd hwnnw'n seiliedig ar ronynnau unigol, a'r amcangyfrif o ronynnau unigol. Yr hyn a wna dadansoddiad y Pwyllgor ar Effeithiau Meddygol Llygryddion Aer yw cyfuno'r gronynnau hynny yn amcangyfrif mwy realistig o'r math o ronynnau a fydd yn bodoli yn yr aer ar unrhyw un adeg, sy'n rhoi'r ffigurau rhwng 1,000 a 1,400.

Rwy'n gwerthfawrogi eich manylder wrth ddangos tystiolaeth o ble y credwn y mae'r niwed a'r effaith y mae'n ei chael.

Ie, nid oes dadl—nid oes dadl ynglŷn â hynny.

Y pwynt y buaswn yn ei wneud—. Wyddoch chi, wrth wraidd hyn, mae cannoedd o bobl, miloedd o bobl mae'n debyg—dros filiwn o bobl mewn gwlad fel Tsieina—yn marw bob blwyddyn o ganlyniad uniongyrchol i lygredd aer, ac os nad yw hynny'n rhywbeth sy'n ddigon enbyd i'n sbarduno i weithredu, beth allai fod yn ddigon i'n hysgogi? Mae Deddf aer glân, yn ein barn ni yn sicr, yn rhan greiddiol o'r hyn sydd ei angen arnom fel set o arfau i'n symud yn ein blaenau.

Mi allwn ni wastad dibynnu, chwarae teg, ar gysondeb tôn gan yr Aelod annibynnol dros Ganol De Cymru a gan yr Aelod Llafur dros Islwyn. Mi lwyddodd Rhianon Passmore unwaith eto i wneud cyfraniad cwbl di-feirniadol o weithrediadau Llywodraeth Llafur. Does yna neb arall yn y Siambr yma, yn cynnwys y Gweinidog, yn meddwl bod popeth yn cael ei wneud cystal ag y gall o fod.

Mi symudaf i nôl at y sylwadau glywon ni gan y Gweinidog. Dwi'n croesawu'r ymrwymiad i ddeddfu, ac yn croesawu'r ffaith bod yr ymrwymiad wedi cael ei wneud heddiw mewn ymateb i gynnig rydym ni wedi'i roi gerbron y Senedd yma heddiw. Dyna pam rydym ni'n gwneud y cynigion yma—er mwyn trio gwthio'r Llywodraeth i wneud yr ymrwymiadau yma. Dwi'n croesawu ymrwymiadau sydd ddim yn ddeddfwriaethol hefyd—ymrwymiadau i gynyddu'r monitro dros y blynyddoedd nesaf i greu parthau awyr glân ac ati, a dwi'n cytuno â'r hyn a dywedwyd yn glir gan y Gweinidog, ein bod ni angen gweithredu rŵan:

Mae angen inni weithredu yn awr, gan ddefnyddio'r pwerau sydd gennym yn barod.

Ac, wrth gwrs, rydych chi'n hollol iawn yn hynny o beth. Ond rhwystredigaeth nad oes yna ddigon o weithredu rŵan wedi bod sydd tu ôl i'r ffaith ein bod ni wedi cyflwyno'r cynnig yma i'r Cynulliad heddiw. Heb os, er bod yna levers eraill a all gael eu defnyddio rŵan ac yn y dyfodol, mi ydym ni'n grediniol bod yn rhaid i Ddeddf aer glân fod wrth galon yr hyn rydym ni'n ei wneud i lanhau'r awyr y mae'n plant ni yng Nghymru yn ei anadlu, ac, yn hynny o beth, dwi'n eich annog chi i gefnogi ein cynnig ni heddiw.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Dwi'n gohirio'r bleidlais, felly, tan y cyfnod pleidleisio.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.