Eitem 4 yw'r ddadl ar ddatganiad: cyllideb ddrafft 2023-24, a galwaf ar y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol, Rebecca Evans.

Rwy'n falch o wneud datganiad ar gyllideb ddrafft Llywodraeth Cymru ar gyfer 2023-24, a osodwyd y prynhawn yma. Mae hon yn gyllideb ddrafft sy'n wahanol i unrhyw un arall yr ydym ni wedi'i gosod ers dechrau datganoli. Mae wedi bod yn un o'r anoddaf a wnaethom ni erioed, gan adlewyrchu'r storm berffaith o bwysau economaidd a chyllidebol a wynebir yng Nghymru, ac nid ydym ni yn gyfrifol am unrhyw un ohonyn nhw.

Ychwanegwyd at broblemau degawd o gyni gan effeithiau parhaus a hirdymor Brexit, y pandemig a'n hadferiad ohono, canlyniadau economaidd a dyngarol y rhyfel yn Wcráin, a nawr argyfwng costau byw na welwyd ei debyg o'r blaen, sy'n effeithio ar bob agwedd ar fywyd bob dydd a busnes. Mae'r DU mewn dirwasgiad, mae chwyddiant ar ei uchaf ers 40 mlynedd, ac mae prisiau ynni'n codi'n aruthrol ar yr un pryd ag y mae safonau byw yn gostwng. Mae ein heconomi a'n gwasanaethau cyhoeddus yn fregus iawn a dydyn nhw ddim yn gallu gwrthsefyll mwy o ysgytwadau. Mae pobl a chymunedau ledled Cymru yn ymrafael bob dydd gyda'r her o ymdopi yn unig.

Nid yw ein setliad cyllid yn ddigon i ymdrin â'r holl bwysau eithriadol hyn, heb sôn am ein blaenoriaethau yn 2023-24. Hyd yn oed ar ôl y cyllid ychwanegol a gawsom yn natganiad yr hydref—£1.2 biliwn dros ddwy flynedd—mae ein setliad yn dal yn werth hyd at £3 biliwn yn llai mewn termau real, a hyd at £1 biliwn yn llai yn 2023-24. Ac yn union fel yr oedd y DU yn mynd i ddirwasgiad, fe wnaeth Llywodraeth y DU y penderfyniad anhygoel hwnnw i beidio â sicrhau bod mwy o gyllid cyfalaf ar gael i ysgogi ein heconomi. Mae'r DU yn mynd i mewn i ddirwasgiad mewn sefyllfa sy'n waeth na sefyllfa unrhyw un o economïau eraill y G7, a bydd ein cyllideb gyfalaf 8.1 y cant yn is mewn termau real, gan ddisgyn yn is na'r hyn sydd ei angen arnom i gyflawni ein cynlluniau uchelgeisiol.

Llywydd, ym mhroses y gyllideb hon, mae Gweinidogion Cymru wedi gwneud penderfyniadau anodd iawn i sicrhau bod pob punt yr ydym wedi'i buddsoddi yn cael yr effaith gadarnhaol fwyaf. Mae cyllideb ddrafft 2023-24 yn adeiladu ar y cynlluniau gwariant dangosol a nodwyd gennym yn adolygiad gwariant tair blynedd Cymru y llynedd. Ym mhroses y gyllideb hon, mae pob Gweinidog wedi gweithio'n galed i ail gyfeirio cyllid o gynlluniau presennol i le y bydd yn cael yr effaith fwyaf. Ynghyd â chyllid refeniw ychwanegol a ddarperir drwy ddatganiad yr hydref, rydym wedi gwneud rhai dyraniadau ychwanegol, yn canolbwyntio ar dair prif flaenoriaeth: diogelu gwasanaethau cyhoeddus rheng flaen a'n huchelgeisiau ar gyfer y dyfodol gymaint ag y gallwn ni; parhau i ddarparu cymorth i'r rhai yr effeithir arnyn nhw fwyaf gan yr argyfwng costau byw; a chefnogi ein heconomi drwy gyfnod o ddirwasgiad.

Gan gydnabod ein hymrwymiad i ddiogelu gwasanaethau cyhoeddus rheng flaen, mae hyn yn cynnwys £165 miliwn yn ychwanegol i GIG Cymru er mwyn helpu i ddiogelu gwasanaethau rheng flaen. Mae £227 miliwn ychwanegol yn cael ei ddarparu i lywodraeth leol drwy'r setliad i helpu awdurdodau lleol ddiogelu'r ystod bwysig ac eang o wasanaethau y maen nhw'n eu darparu, gan gynnwys ariannu ysgolion yn uniongyrchol. O ganlyniad i'r penderfyniadau gwariant a wnaed mewn cysylltiad ag addysg yn Lloegr, cafodd Cymru gyllid canlyniadol o £117 miliwn y flwyddyn yn natganiad yr hydref. Trwy'r dewisiadau yr ydym ni wedi'u gwneud, mae hwn yn cael ei ddarparu'n llawn i lywodraeth leol. Byddwn ni hefyd yn darparu cyllid, drwy'r setliad llywodraeth leol a'r gyllideb iechyd, i barhau i ddarparu'r cyflog byw go iawn ym maes gofal cymdeithasol—buddsoddiad pwysig yn y bobl sy'n gweithio ym maes gofal cymdeithasol a'r system iechyd a gofal ehangach. Bydd mwy o fanylion am y setliad llywodraeth leol dros dro ar gael yfory.

Mae Cymru yn falch o fod yn genedl noddfa sydd wedi croesawu miloedd o bobl sy'n ffoi rhag y gwrthdaro yn Wcráin. Dros y flwyddyn ddiwethaf, rydym wedi creu ac ariannu ein llwybr uwch-noddwr ein hunain, sydd wedi helpu bron i 3,000 o bobl i ddod i Gymru. Yn absenoldeb unrhyw gyllid cadarn gan Lywodraeth y DU am yr ail flwyddyn yn ei chynllun Cartrefi i'r Wcráin, byddwn yn parhau i ddarparu cyllid i gefnogi ein hymateb dyngarol, gan sicrhau bod pobl o Wcráin yng Nghymru yn cael croeso cynnes a'r gefnogaeth sydd ei hangen arnyn nhw yn ystod eu cyfnod yma. Mae'r gyllideb ddrafft yn cynnwys dyraniad o £40 miliwn yn 2023-24 a £20 miliwn ychwanegol yn 2024-25. 

O'r holl heriau sy'n wynebu Cymru heddiw, yr argyfwng costau byw yw'r un sy'n brathu galetaf i'r rhan fwyaf o bobl. Mae'r gyllideb ddrafft yn rhoi £18.8 miliwn yn ychwanegol ar gyfer y gronfa cymorth dewisol, sy'n darparu achubiaeth i ddegau o filoedd o bobl sy'n wynebu caledi ariannol. Mae £10 miliwn yn ychwanegol yn cael ei fuddsoddi mewn ymyriadau atal a lleddfu digartrefedd ledled Cymru.

Mae'r argyfwng y mae ein heconomi yn ei wynebu hefyd ar flaen ein meddyliau. Mae'r gyllideb ddrafft hon yn cynnwys £319 miliwn ar gyfer pecyn o gymorth trethi annomestig i fusnesau yn 2023-24, a £145 miliwn ychwanegol ar gyfer 2024-25. Rydym hefyd yn buddsoddi £18 miliwn ar gyfer rhaglenni cyflogadwyedd i gefnogi pobl mewn gwaith a helpu'r rhai hynny sydd heb waith gyda'r sgiliau sydd eu hangen arnyn nhw i fynd i mewn i fyd gwaith ac aros mewn gwaith.

Dyma gyllideb sy'n ceisio cydbwyso'r angen tymor byr i amddiffyn pobl yn wyneb yr argyfwng costau byw uniongyrchol gan hefyd sicrhau bod ein gwasanaethau cyhoeddus yn parhau i fod yn gynaliadwy yn y tymor hirach. Heddiw rydym yn sicrhau bod £40 miliwn yn ychwanegol ar gael i gefnogi trafnidiaeth gyhoeddus, gan helpu i greu system drafnidiaeth gynaliadwy a gwyrddach. Bydd grant cyfalaf o £20 miliwn yn helpu awdurdodau lleol i ddatgarboneiddio eu hadeiladau, gan adeiladu ar lwyddiant cynlluniau tebyg yn y sector cyhoeddus, fel y fferm solar yn Ysbyty Treforys yn Abertawe, sydd bellach yn cyflenwi chwarter anghenion pŵer yr ysbyty.

Yn ogystal â'n dyraniadau ariannol, mae manylion y cyfraddau arfaethedig ar gyfer trethi Cymru ar gyfer 2023-24 yn cael eu cyhoeddi yn rhan o'r gyllideb ddrafft hon. Ni fydd unrhyw newid i unrhyw un o'r cyfraddau presennol ar gyfer cyfraddau treth incwm Cymru ar gyfer 2023-24. Mae hyn yn golygu y bydd y tair cyfradd—y rhai sylfaenol, uwch ac ychwanegol—yn aros yn 10c yn y bunt. Bydd cyfraddau treth gwaredu tirlenwi'n cael eu cynyddu yn unol â rhagolwg chwyddiant y mynegai prisiau manwerthu, a ddaw i rym ar 1 Ebrill 2023. Ni fydd newidiadau pellach i'r cyfraddau a bandiau ar gyfer prif gyfraddau treth trafodiadau tir preswyl yn dilyn y newidiadau hynny a gyflwynwyd ar 10 Hydref. Yn yr un modd, ni chynigir unrhyw newidiadau i gyfraddau treth uwch trafodiadau tir preswyl neu amhreswyl a gyflwynwyd ar 22 Rhagfyr 2020. Rwy'n cyhoeddi datganiad ysgrifenedig ar wahân heddiw yn nodi manylion ychwanegol am ein cynlluniau treth.

Rydym yn parhau i gyhoeddi cyfres helaeth o ddogfennau fel rhan o'n pecyn cyllideb ddrafft, gan alluogi lefel uchel o dryloywder ar gyfer aelodau'r Senedd, ein partneriaid gwasanaeth cyhoeddus, partneriaid cymdeithasol, y trydydd sector, ac yn wir bobl Cymru. Mae adroddiad ein prif economegydd a phiblinell prosiect strategaeth buddsoddi seilwaith Cymru yn rhan o'r pecyn hwn, a'r cyfan yn cael ei gyhoeddi heddiw ar wefan Llywodraeth Cymru a'i rannu â'r Senedd. Rwy'n arbennig o falch bod ein cynllun gwella cyllideb, a grëwyd gyda'r grŵp cynghori ar effaith a gwelliant y gyllideb yn cynnal ein hymrwymiad i ddarparu tryloywder ynghylch gwella prosesau cyllideb a threthi.

Rwy'n ddiolchgar iawn i fy nghydweithwyr yn y Cabinet am eu hymrwymiad a'u gwaith caled yn ystod y broses hon, ac rwyf am ddiolch hefyd i Siân Gwenllian, Aelod Dynodedig Arweiniol ar gyfer y Cytundeb Cydweithredu, am yr ymgysylltu parhaus a'r berthynas waith agos yn ystod y broses hon.

Llywydd, dyma gyllideb ddrafft a wneir mewn cyfnod caled ar gyfer cyfnod caled. Mae'n adlewyrchu cyfyngiadau ein setliad cyllid ond nid diffyg uchelgais. Mae'n cadw ein hymrwymiad i flaenoriaethu'r mwyaf agored i niwed, a gwasanaethau cyhoeddus, wrth barhau i greu Cymru gryfach, decach a gwyrddach i bawb.

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

A gaf i ddiolch i chi, Gweinidog, am eich datganiad, yn ogystal â diolch i chi a'ch swyddogion am gyfarfod â mi yn gynharach i drafod cynigion y gyllideb? Roeddwn i'n credu ei fod o gymorth mawr, ac rwy'n gobeithio y gall y Gweinidog a minnau barhau i gydweithio drwy broses y gyllideb, yn enwedig i ystyried rhai o'r pethau ychwanegol y byddwn ni ar yr ochr hon yn dymuno eu gweld yn cael eu cynnwys yn y gyllideb derfynol y flwyddyn nesaf.

Llywydd, nid wyf yn amau bod hwn yn gyfnod anodd i Lywodraeth Cymru wrth iddi geisio cynllunio ei chyllideb, ac mae hwn yn rhywbeth y cyfeiriwyd ato gan y Gweinidog yn ei datganiad. Rwy'n gwybod y bydd yr heriau hyn yn cael effeithiau cyllidebol yn y tymor canolig o leiaf, a bod hyn yn golygu bod penderfyniadau anodd o'n blaenau.

Ond yr hyn sydd angen i ni ei weld gan Lywodraeth Cymru yw cyllideb sy'n cyflawni, oherwydd ni ellir defnyddio'r anawsterau presennol fel esgus dros beidio â mynd i'r afael â'r materion strwythurol sy'n ein hwynebu ni yma yng Nghymru. Mae blaenoriaethau pobl, a fy mlaenoriaethau i, yn cynnwys dadflocio'r system gofal cymdeithasol, mynd i'r afael ag amseroedd aros o fewn GIG Cymru, buddsoddi mewn cynghorau a gwasanaethau cyhoeddus a rhoi hwb i'n heconomi, cefnogi ein hysgolion a phobl ifanc, ac, yn bwysig hefyd, helpu teuluoedd gyda'r argyfwng costau byw. Dydw i ddim am eiliad yn awgrymu bod unrhyw un o'r heriau hyn yn hawdd; maen nhw i gyd yn bethau y mae angen i ni fynd i'r afael â nhw dros y tymor hirach. Ond roedd llawer ohonyn nhw'n bodoli cyn y problemau economaidd presennol, a chyn y pandemig hefyd. Maen nhw newydd gael eu gwaethygu gan yr heriau yr ydym ni wedi'u hwynebu yn ystod y blynyddoedd diwethaf.

Llywydd, hoffwn yn awr droi fy sylw at rai o'r blaenoriaethau hynny y soniais amdanyn nhw yn gynharach. Mae mawr angen y pecyn cymorth i fusnesau a gyhoeddwyd yn y gyllideb, ac fe ddaw ar adeg o bwysau sylweddol o ganlyniad i bethau fel chwyddiant a chostau ynni. Rwy'n croesawu'n benodol y cynnydd yn y cynllun rhyddhad i fusnesau cymwys yn y sectorau manwerthu, hamdden a lletygarwch i 75 y cant. Mae hyn nawr yn cyfateb i'r gefnogaeth a gynigir i fusnesau o'r fath yn Lloegr, a gafodd ei gyhoeddi yn natganiad yr hydref yn ddiweddar. Ond er fy mod yn croesawu'r cyhoeddiadau hyn, rhaid iddyn nhw hefyd beidio â thynnu oddi ar y ddadl y mae angen ei chael, a dyna sut rydym yn cydbwyso'n effeithiol yr angen i drethu busnes i helpu i ariannu gwasanaethau cyhoeddus tra ein bod yn darparu amgylchedd sy'n annog twf.

Gweinidog, ydych chi'n ffyddiog y bydd eich diwygiad arfaethedig o drethi annomestig, fel y cyhoeddwyd eisoes, yn annog creu a thyfu busnes mewn gwirionedd, neu a oes risg y bydd dim ond yn dablan ar yr ymylon? Ac oni ddylem fod yn edrych ar ddiwygiadau mwy sylfaenol tra bod rhewi ardrethi annomestig ar waith, megis lleihau'r lluosydd ar gyfer busnesau bach yn y tymor hwy, neu ddefnyddio dull graddedig ar gyfer ardrethi annomestig ar gyfer busnesau newydd, fel y gallwn annog arloesedd ac entrepreneuriaeth fel ffordd o ysgogi economi Cymru ymhellach?

Gan droi at lywodraeth leol a gwasanaethau cyhoeddus, mae mawr angen y cynnydd mewn cyllid i gynghorau dros y ddwy flynedd nesaf, ond yr hyn sy'n bwysig yw nad ydym yn gweld arian ychwanegol yn mynd i gronfeydd wrth gefn y cyngor, ond eu bod yn cael eu defnyddio i gefnogi gwasanaethau a thrigolion, yn ogystal â datgloi'r cronfeydd wrth gefn y gellir eu defnyddio, sydd ganddyn nhw ar hyn o bryd i helpu'r rhai sydd fwyaf mewn angen. Rydym yn gwybod bod cynghorau yn wynebu pwysau costau. Dyma'r amser iddyn nhw ddefnyddio'r holl ysgogiadau sydd ar gael iddyn nhw, oherwydd yr hyn sy'n amlwg yw nad oes gan drethdalwyr y capasiti i dalu mwy ar gyfer y dreth gyngor nag y maen nhw ar hyn o bryd. Eto i gyd, mae Cyngor Dinas Casnewydd er enghraifft yn awgrymu y gallan nhw gynyddu treth y cyngor 9.5 y cant y flwyddyn nesaf. Ac rwy'n siŵr bod eraill yn edrych ar ffigyrau tebyg, sy'n gwbl annheg o ystyried yr hinsawdd ariannol sydd ohoni.

Gweinidog, pa asesiad ydych chi wedi'i wneud o ddigonolrwydd yr arian wrth ymdrin â'r pwysau y mae cynghorau yn eu hwynebu? A pha drafodaethau ydych chi wedi eu cael gyda'n cydweithwyr mewn llywodraeth leol am bwysigrwydd cefnogi teuluoedd trwy gadw'r dreth gyngor mor isel â phosib? Hefyd, ni wnaeth eich datganiad gyfeirio at bwysau cyllidebol o ganlyniad i godiadau cyflog yn y sector cyhoeddus. Felly, a wnewch chi amlinellu a fydd disgwyl i gynghorau dalu am hyn drwy'r arian yr ydych chi wedi'i gyhoeddi heddiw, sy'n golygu y bydd llai o gymorth ar gael i wasanaethau cyhoeddus?

Gan droi at ofal cymdeithasol, credaf ein bod i gyd yn croesawu'r codiad i sicrhau bod gweithwyr gofal cymdeithasol yn parhau i gael y cyflog byw gwirioneddol uwch, ond nodaf na fydd gweithwyr yn cael hwn tan fis Mehefin 2023. Felly, yn sgil y pwysau costau byw presennol, yn ogystal â materion recriwtio a chadw o fewn y sector, tybed a ellid cyflwyno hyn er mwyn llenwi swyddi gwag yn gynt, yn ogystal â sicrhau bod staff ac aelodau gofal cymdeithasol yn cael y cymorth y maen nhw'n ei haeddu.

Fodd bynnag, er fy mod yn croesawu'r cyhoeddiad hwn, mae'n ymddangos fel pe bai'n cael ei ariannu drwy'r setliad llywodraeth leol a chyllidebau iechyd a gofal cymdeithasol presennol. Felly, mae'r cyfan yn dal i fod yn dipyn o guddio a chelu. Er gwaethaf y prif ffigur o £70 miliwn, nid arian newydd mohono mewn gwirionedd, sy'n golygu y bydd llai ar gael ar gyfer gwasanaethau rheng flaen. Ac, felly, byddai gennyf ddiddordeb mewn gwybod sut y bydd hyn yn cael ei ariannu mewn gwirionedd. A fydd portffolios llywodraeth leol ac iechyd yn rhannu'r baich yn gyfartal, neu a fydd un portffolio yn ariannu cyfran fwy?

O ran gofal iechyd, mae'r GIG yng Nghymru yn amlwg yn wynebu nifer o heriau ar hyn o bryd. Mae'n hanfodol ei bod yn cael y cymorth sydd ei angen arno. Felly, er bod y £165 miliwn ychwanegol ar gyfer gwasanaethau rheng flaen yn gam cadarnhaol, mae lefel y manylion yn siomedig ynghylch sut y bydd hyn yn cael ei ddyrannu. Er enghraifft, pa newidiadau trawsnewidiol y byddech chi'n disgwyl eu gweld fel bod modd symud mwy o bobl o welyau ysbyty y mae mawr eu hangen i gyfleusterau gofal mwy priodol, a sut yr eir i'r afael â phrinder staff yn ein hysbytai i sicrhau bod ysbytai'n cyflawni lefelau staffio diogel, fel y gallwn wario'n well y miliynau o bunnoedd sy'n cael ei wario ar staff asiantaeth ar hyn o bryd? Ac felly, Gweinidog, rwy'n credu y byddem i gyd yn gwerthfawrogi mwy o wybodaeth yn eich ymateb chi am gynlluniau Llywodraeth Cymru ar gyfer y GIG a'r sectorau gofal cymdeithasol.

Mae Llywodraeth Cymru hefyd yn dyrannu £3 miliwn i ymchwiliad COVID-19 y DU. Onid yw'r Gweinidog yn credu y byddai'r arian yma wedi cael ei wario'n well ar ymchwiliad penodol i Gymru yn lle hynny, er mwyn i ni ddysgu mwy am yr hyn a wnaethom ni'n dda yma yng Nghymru, a beth allen ni ei wneud yn well?

Yn olaf, Llywydd, hoffwn sôn am yr argyfwng costau byw. Rwy'n gwerthfawrogi bod mwy o arian wedi'i ddyrannu i'r gronfa cymorth dewisol, ond hoffwn ofyn a yw hyn yn golygu y bydd y meini prawf cymhwysedd yn cael eu hehangu, fel y gall mwy o bobl gael mynediad i'r cynllun, yn enwedig y rhai nad ydyn nhw'n derbyn budd-daliadau ond yn cael eu hunain mewn trafferthion. Ac yn y cyfnod anodd hwn, bydd nifer o bobl ledled Cymru yn meddwl tybed a allai'r £800,000 a ddyrannwyd i ddiwygio'r Senedd gael ei wario'n well ar ddarparu cymorth costau byw ychwanegol. Ac ynghylch y pwynt hwnnw, mae angen rhywfaint o eglurder, oherwydd mae'n ymddangos bod ymrwymiad yn nhabl y llinell wariant yn y gyllideb o £2.2 miliwn, sy'n wahanol i'r hyn a ddywedir yn y naratif hwn sef £800,000.

I grynhoi, rwy'n croesawu'r cyfle i drafod y datganiad cyllideb heddiw, ac rwy'n ailddatgan yr hyn a ddywedais yn gynharach: mae'n rhaid i hon fod ac mae angen iddi fod yn gyllideb sy'n cyflawni. Mae angen i Lywodraeth Cymru ddangos bod ganddi gynllun i wario'r arian mewn ffordd sy'n mynd i'r afael yn ariannol â'r problemau hirsefydlog yr ydym yn eu hwynebu yng Nghymru, yn ogystal ag ymateb i'r problemau yr ydym yn eu hwynebu ar hyn o bryd. Diolch.

Go brin fod swyddi anoddach ar hyn o bryd mewn gwleidyddiaeth na bod yn Weinidog cyllid, mewn unrhyw Lywodraeth yn y byd, felly rwy'n credu bod Rebecca Evans yn haeddu'n dealltwriaeth ni yn hynny o beth. Gan ei bod hi, fel pob Gweinidog cyllid, yn wynebu heriau cymhleth, anodd, cyfnewidiadau sydd wir wrth wraidd unrhyw broses o osod cyllideb, wedi ei gwneud yn anoddach wrth gwrs ar hyn o bryd oherwydd y cyd-destun byd-eang. Rydym yn wynebu'r drindod erchyll, onid ydym, y rhyfel yn Wcráin a'i effaith, yr argyfwng ynni, ac, wrth gwrs, problemau yn sgil y pandemig. A daw hynny, yn y DU ac yng nghyd-destun Cymru, wrth gwrs, ar gefn degawd a mwy a gollwyd oherwydd cyni. Ac o ganlyniad i hynny, mae ein cymdeithas, ein gwasanaethau cyhoeddus, pob rhan o'n cenedl, mewn gwirionedd, yn ymdrin â sefyllfa lle mae gennym y gwrthwyneb i gydnerthedd—mae gennym freuder, mae gennym fregusrwydd. Ceir y synnwyr bod pethau'n torri—systemau, gwasanaethau, ac ati—oherwydd y pwysau parhaus a chronnus ar bobl sy'n gweithio yn y gwasanaethau hynny ac ar y bobl sy'n dibynnu arnyn nhw.

Ac wrth gwrs, mae cyd-destun byd-eang yma hefyd, ond gall gwleidyddion wneud sefyllfaoedd anodd yn well drwy'r dewisiadau y maen nhw'n eu gwneud, neu gallan nhw wneud sefyllfaoedd anodd hyd yn oed yn waeth, ac, yn anffodus, rydym ni wedi cael yr olaf dro ar ôl tro gan y Llywodraeth Geidwadol—yr amlycaf ohonyn nhw i gyd yn ddiweddar oedd y gyllideb fach o uffern, wnaeth yrru sefyllfa a oedd eisoes yn enbyd o ran cyllid cyhoeddus bron trwy'r llawr, neu'n llythrennol drwy'r llawr ar un adeg. Dyna'r gwaddol sydd gennym ni a dyna'r hyn y mae'n rhaid i ni ymdrin ag ef, ac mae'r argyfwng yr ydym ni'n ei wynebu, mewn sawl ffordd, yn argyfwng a achoswyd gan San Steffan—mae'n argyfwng San Steffan. Rwy'n credu bod hynny'n hollol wir, a dylem ni eu dwyn i gyfrif am hynny.

Rydym ni i raddau helaeth, wrth gwrs, wedi ein llyffetheirio, onid ydym ni, yn y siaced gaeth ariannol a gwleidyddol hon yr ydym ni fel sefydliad datganoledig o fewn y wladwriaeth anghyfartal iawn hon. Mae'n eironig ei bod yn cael ei galw'n 'Deyrnas Unedig' oherwydd yn sicr nid yw'n unedig nac yn gyfartal mewn unrhyw ystyr wleidyddol nac economaidd. Ac rydym ni'n wynebu anallu—cyfyngiadau—o ran ein meysydd o hunanlywodraeth yn yr amgylchfyd ariannol hefyd: y gallu i fenthyg yn hyblyg. Does gennym ni ddim hyd yn oed yr un pwerau â'r Alban o ran y gallu i osod bandiau a throthwy o ran y pwerau treth incwm. Felly, mae yna lawer, llawer o resymau pam y dylem ni ddal San Steffan i gyfrif am y sefyllfa ofnadwy yr ydym ni ynddi, ond nid yw'r ffaith ein bod ni'n gyfyngedig o ran ein pŵer yn golygu ein bod ni'n gwbl ddi-rym, wrth gwrs. Mae gennym y sefydliad hwn nawr—y Senedd, fel ein senedd etholedig—ac mae gennym Lywodraeth ein hunain, ac mae'n rhaid i ni fod mor greadigol ac ystwyth ag y gallwn fod o fewn y cyfyngiadau yr wyf wedi cyfeirio atyn nhw.

O ran y sefyllfa sy'n ein hwynebu, wrth gwrs, mae llawer o'r pwysau y mae Llywodraeth Cymru yn eu hwynebu hefyd yr un pwysau y mae llywodraeth leol eu hunain yn mynd i'w hwynebu, fel y cyfeiriwyd ato eisoes. A byddai'n ddefnyddiol, rwy'n credu, pe baem yn cael rhyw synnwyr oddi wrth y Llywodraeth o ran yr hyn yr ydych chi'n ei gredu nawr—. Yn amlwg fe welwn ni fanylion setliad llywodraeth leol maes o law. Beth yw cwantwm y bwlch ariannu y mae llywodraeth leol yn ei wynebu yn dilyn cyhoeddi'r gyllideb ddrafft? Rydym wedi gweld gwahanol awdurdodau lleol yn dyfynnu ffigyrau gwahanol, onid ydym ni, yn ystod y dyddiau diwethaf. Rhondda Cynon Taf—. Mae pennaeth Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru—yr arweinydd—yn cyfeirio, rwy'n credu, dim ond y bore yma at fwlch yn y gyllideb o £47 miliwn, ac mae hynny'n cael ei ailadrodd gan awdurdodau ledled Cymru, ac rydych chi'n adio'r symiau ac rydych chi'n cael ffigur sylweddol iawn, iawn yn wir. Felly, byddai'n ddefnyddiol cael, yn sicr, gydnabyddiaeth gan Lywodraeth Cymru y bydd y bwlch ariannu yn parhau. Ac mae'r awdurdodau lleol hynny'n mynd i wynebu her wrth wneud penderfyniadau ariannol anodd iawn eu hunain, onid ydyn nhw, rhwng torri gwasanaethau neu gynyddu treth y cyngor, o bosib gyda ffigyrau dwbl, fel y cyfeiriodd Peter Fox atyn nhw mewn rhai achosion, neu i wneud y ddau beth mewn sawl achos hefyd mae'n debyg.

I ba raddau mae'r Llywodraeth, yn y cyd-destun hwnnw, wedi edrych ar bethau y gall eu gwneud i helpu llywodraeth leol, er enghraifft, codi rhai o'r pwysau gwariant y gallen nhw fod yn eu hwynebu? Mae rhai awdurdodau lleol wedi sôn wrthyf er enghraifft, am yr arian y mae'n rhaid iddyn nhw ei basio ymlaen i'r cyd-bwyllgorau corfforaethol newydd. Yn amlwg, nid ydym yn gefnogwyr brwd o'r cyd-bwyllgorau corfforaethol ar yr ochr yma, ond nid dyna'r rheswm fy mod i'n ei godi yn y cyd-destun hwn. Gohirio rhai o'r ymrwymiadau ariannol angenrheidiol hyn er mwyn rhoi mwy o hyblygrwydd—. Thema gyson gan lywodraeth leol yw, pe bai ond modd rhoi mwy o hyblygrwydd iddyn nhw o ran rhai o'r grantiau a gynigir iddyn nhw. Hyd yn oed i'r graddau y gallech eu bwndelu i gyd gyda'i gilydd mewn grant cyffredinol a chaniatáu mwy o hyblygrwydd iddyn nhw dros amser i gyflawni'r un ymrwymiadau, o ran y nodau polisi cenedlaethol, ond caniatáu i lywodraeth leol ystwytho ychydig tra eu bod o dan y pwysau ariannol y maen nhw'n eu hwynebu.

Rydym ni wedi dadlau'r achos ein bod yn credu bod angen i Lywodraeth Cymru ei hun ystyried defnyddio'r pwerau treth incwm sydd ganddi. Rydym yn sylweddoli nad yw hyn yn ddewis di-gost nac yn ddewis di-boen; mae ganddo ei anawsterau ei hun. Ond rydym ni mewn cyfnod o argyfwng, ac fe wnaethom ni ymgyrchu dros y pwerau treth incwm hynny am reswm, oni wnaethom ni, er mwyn i ni allu manteisio arnyn nhw ar adegau yn union fel hon. Ac mae'n fy nharo i, pan ydym ni'n siarad am y dreth gyngor, er enghraifft, mae'n sicr yn wir fod y pwerau treth incwm, hyd yn oed o ystyried y cyfyngiadau sydd arnom—nid ydym yn cael creu bandiau newydd a newid y trothwyon—hyd yn oed wedyn maen nhw'n llawer mwy blaengar na'r dreth gyngor, sef y dreth fwyaf atchweliadol. Mae'n amlwg ein bod ni'n cydweithio drwy'r cytundeb cydweithredu i ddiwygio'r dreth gyngor, er mwyn ei gwneud yn decach ac i roi system drethu lawer tecach yn ei lle yn gyffredinol, ond, gan ein bod ni yma, onid oes yna ddadl, yn hytrach na defnyddio'r dreth gyngor fel un o'r prif fecanweithiau er mwyn codi refeniw ychwanegol newydd yng Nghymru, mewn gwirionedd, dylem ni fod yn edrych ar ddefnydd blaengar o'r pŵer treth incwm?

Trethi busnes: yn amlwg mae pwysau aruthrol hefyd ar fentrau bach a chanolig ledled Cymru, ac mae'n hollol gywir rhoi cymorth ychwanegol yna. Rwy'n codi'r cwestiwn y mae Canolfan Llywodraethiant Cymru wedi ei godi, sef: ai dyma'r unig ffordd neu'r ffordd orau y gellid darparu'r cymorth hwnnw? A ellid ei ddarparu mewn ffordd fwy hyblyg, wedi'i dargedu, yn hytrach na defnyddio cymhorthdal cyfradd busnes yn unig?

O ran eich cyllideb ddrafft ar gyfer y flwyddyn nesaf, byddai'n ddefnyddiol iawn, gan fynd yn ôl at thema cwestiynau'r Prif Weinidog heddiw, pe gallech roi gwybod i ni beth yw eich rhagdybiaeth o ran cyflog yn y sector cyhoeddus. Mae Llywodraeth y DU wedi rhagdybio 3 y cant, rwy'n credu, ar gyfer y flwyddyn ariannol nesaf. Beth yw rhagdybiaeth Llywodraeth Cymru o ran cyflog yn y sector cyhoeddus? Oherwydd os yw mor isel â hynny, bydd hynny'n arwain at sefyllfa lle byddwn bron yn anochel yn wynebu anghydfod y flwyddyn nesaf eto oherwydd bydd yn is na'r lefel chwyddiant a ragwelir.

Rwy'n sylwi ar yr arian ychwanegol ar gyfer trafnidiaeth gyhoeddus, ac mae croeso mawr i hwnnw. Tybed a ydych chi'n gallu rhannu â ni ar hyn o bryd—ac ymddiheuriadau os ydw i wedi colli hyn yn barod—beth yw'r penderfyniad o ran codiadau mewn prisiau tocynnau trên y flwyddyn nesaf ac a yw rhan o'r arian ychwanegol hwnnw'n mynd i gael ei ddefnyddio er mwyn cyfyngu ar y cynnydd mewn prisiau tocynnau trên o dan lefel bresennol y CPI, sef yr hyn rwy'n credu y byddai'n codi fel arfer.

Yng nghyd-destun y cytundeb cydweithredu, rydym yn falch o weld bod yr ymrwymiadau wedi'u diogelu fel rhan o hynny. Edrychwn ymlaen nawr, rhwng y gyllideb ddrafft a'r gyllideb derfynol, fel y nodir yn y cytundeb cydweithredu, at ddod â dylanwad ehangach ar gyllideb Cymru, a byddwn ni'n ceisio parhau â'r sgwrs mewn cysylltiad â'r themâu niferus a godais yn fy araith y prynhawn yma.

Mae'n amlwg nad yw Llywodraeth y DU wedi rhoi cyllid digonol i Gymru i ymdrin â'r pwysau presennol. Rwy'n gwerthfawrogi bod Gweinidogion Cymru wedi gorfod gwneud penderfyniadau anodd iawn yn ystod proses y gyllideb. Roedd yna gyllid cychwynnol i Gymru o £1.2 biliwn dros ddwy flynedd yn natganiad yr hydref. Daeth dros hanner hwn o benderfyniad a wnaed ynglŷn â pholisi ardrethi annomestig yn Lloegr, sydd wedi ei efelychu yng Nghymru. Hyd yn oed wedi'r cyllid ychwanegol yn natganiad yr hydref, mae ein setliad yn dal werth hyd at £1 biliwn yn llai y flwyddyn nesaf mewn termau real. Rwy'n cytuno â'r Gweinidog; y blaenoriaethau allweddol o reidrwydd yw amddiffyn gwasanaethau cyhoeddus rheng flaen, gan barhau i ddarparu cymorth i'r rhai yr effeithir arnyn nhw fwyaf gan yr argyfwng costau byw, a chefnogi ein heconomi drwy gyfnod o ddirwasgiad.

Rwy'n croesawu'r ymrwymiad a wnaed yn flaenorol gan Peter Fox i gynhyrchu cyllideb Geidwadol. Dim ond i'ch atgoffa, Peter, bod angen dangos y gostyngiad mewn treth y mae eich plaid wedi awgrymu ar y llinell wariant. Fel arfer rwy'n gofyn i Blaid Cymru yn y cyfnod hwn i lunio cyllideb annibynnol ddangosol ar gyfer Cymru. Er nad ydym wedi cael honno, rydym wedi cael dau awgrym gan Blaid Cymru. Un yw rhoi'r gorau i ariannu pensiwn ymddeol y wladwriaeth, a'r llall yw peidio â thalu cyfran Cymru o'r ddyled genedlaethol. Pe byddai torri'n rhydd yn rhyddhau gwledydd o'u cyfran o ddyled genedlaethol, byddai gennym fyd o ficrowladwriaethau.

Wrth edrych ar y gyllideb, ar drethiant, hoffwn yn ideolegol weld cynnydd o 45 y cant i 50 y cant ar gyfer unigolion incwm uwch. Dylai'r rhai sydd â mwy o arian dalu mwy—mae 45 y cant yn isel iawn i bobl gyfoethog iawn. Ond byddai dim ond yn cymryd ychydig dros 11 y cant i fod yn drethdalwyr yn Lloegr yn hytrach na Chymru a'r cynnydd y codi dim arian o gwbl. Pe bai hynny'n codi i 15 y cant, byddem mewn gwirionedd yn cymryd llai o arian. Y broblem sydd gennym ni yw ein ffin â Lloegr. Mae gan lawer o bobl sy'n gyfoethog iawn dai ar bob ochr y ffin, ac weithiau maen nhw'n gwneud penderfyniad ynglŷn â lle fydd eu prif breswylfa. Pe byddem ni'n ychwanegu 5 y cant, does dim llawer ohonyn nhw'n mynd i ddewis Cymru ar gyfer eu prif breswylfa.

Rwy'n croesawu'r arian ychwanegol i lywodraeth leol. Er mor bwysig yw addysg a gwasanaethau cymdeithasol, mae llywodraeth leol yn llawer iawn mwy na hynny. Mae addysg yn sbardun economaidd allweddol. Po fwyaf addysgedig yw'r gweithlu, y mwyaf yw eu cyflog. Os edrychwch chi ar economïau llwyddiannus ledled y byd, nid ydyn nhw'n talu cymorthdaliadau; yr hyn maen nhw'n ei wneud yw darparu addysg o ansawdd da, sy'n golygu bod gweithlu hynod addysgedig a medrus. Fel arfer, trafodir gofal cymdeithasol yn nhermau oedi wrth drosglwyddo cleifion allan o'r ysbyty. Gall gofal cymdeithasol o ansawdd da hefyd atal pobl rhag gorfod mynd i'r ysbyty. Rwy'n croesawu ymrwymiad Llywodraeth Cymru i dalu'r cyflog byw gwirioneddol i weithwyr gofal cymdeithasol. Byddwn yn mynd ymhellach a dychwelyd at y drefn lle mae gofal cymdeithasol yn cael ei staffio gan staff sy'n cael eu cyflogi'n uniongyrchol gan awdurdodau lleol.

Mae gennym ni, wrth gwrs, ddifidend Brexit. Does dim rhaid i ni wneud taliadau fferm sylfaenol mwyach. Does dim rhaid dilyn y cynllun taliadau sylfaenol, sef cynllun yr Undeb Ewropeaidd, bellach. Roedden nhw'n cael eu talu fesul hectar o dir cymwys a oedd yn cael ei ddefnyddio i ffermio. Does dim angen i Lywodraeth Cymru ei dalu mwyach, a bydd hynny'n rhyddhau arian i dalu am godiadau cyflog i'r rhai yn y gwasanaeth iechyd. Er y byddwn i'n ei ddiddymu, rwy'n gofyn i Lywodraeth Cymru ei gapio. Er y byddwn yn ei gapio ar lefel y credyd cynhwysol, oherwydd dyna mae'r llywodraeth yn San Steffan a'r Ceidwadwyr yn ei ddweud sy'n ddigon i bobl fyw arno, nid wyf yn disgwyl i'r Llywodraeth fynd mor bell â hynny, ond rwy'n gofyn am gap. I'r bobl hynny sydd â ffermydd mawr iawn, dylem ni beidio â stwffio'u pocedi ag aur mwyach. 

Mae'r dadleuon hyn fel arfer yn troi o gwmpas cynyddu a lleihau gwariant ac nid ydyn nhw'n ymwneud â chanlyniadau. Mae gennym broblemau strwythurol yng Nghymru, ac mae angen mynd i'r afael â nhw. Mae yna gred ar draws y Siambr bod sefydliadau mwy yn darparu gwell gwasanaethau, er gwaethaf enghreifftiau gwasanaeth ambiwlans Cymru, Cyfoeth Naturiol Cymru, Iechyd a Gofal Digidol Cymru a bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr. Yn hytrach na chynhyrchu sefydliadau mwy a mwy, mae angen i ni ailstrwythuro sefydliadau i'r maint cywir. Maes y gellid ei thorri i ddarparu'r arian yw Cymorth i Brynu; i bob pwrpas, y cyfan mae'n ei wneud yw helpu i chwyddo prisiau tai. Dydw i ddim yn credu bod parthau menter yn gost-effeithiol a dylid eu hailystyried. Nid yw defnyddio arian i ddod â ffatrïoedd cangen i Gymru wedi gweithio. Rydym ni wedi gweld nifer ohonyn nhw'n dod, ac rydym ni wedi gweld y rhan fwyaf ohonyn nhw'n mynd. Os ydym yn defnyddio arian ar gyfer datblygu economaidd, yna gwell defnydd fyddai cefnogi cwmnïau newydd.

Mae llywodraethau'n hoffi deddfu, a byddai'r gwrthbleidiau yn hoffi deddfu. Rwy'n gofyn i flaenoriaeth gael ei rhoi i feysydd megis lles anifeiliaid, gweithredu ar rasio milgwn—deddfwriaeth sy'n costio ychydig iawn o arian.

Yn olaf, ar wariant cyfalaf, gallai tir nad yw'n cael ei ddefnyddio gael ei werthu i gynhyrchu derbyniadau cyfalaf, fel y mae cynghorau ar draws Cymru yn ei wneud. Bydd pob person sydd wedi arwain cyngor yn yr ystafell hon yn gwybod bod ganddyn nhw dir nad oedd ei angen arnyn nhw, nad oedd yn cael ei ddefnyddio, ac roedden nhw wedyn yn ei werthu ac yn defnyddio'r arian hwnnw i wella lle roedden nhw'n byw. Yr hyn sydd gennym yw bancio tir gan Lywodraeth Cymru, a gan y gwasanaeth iechyd yn enwedig, mewn ardaloedd lle gallai gwerthu'r tir hwnnw yn sicr wneud llawer o les i economi Cymru. Yn olaf, rwy'n credu bod y Llywodraeth yn symud i'r cyfeiriad cywir, ond hoffwn weld mwy o bethau'n cael eu gwneud. 

Wrth gwrs, dylai cyllideb Cymru fod ynglŷn â sut mae Llywodraeth Cymru'n torri ei brethyn, am ei blaenoriaethau gwariant, ond wrth wrando ar y ffeirio geiriau rhwng y Prif Weinidog ac arweinydd yr wrthblaid y bore 'ma, mae'n rhaid i mi ofyn i mi fy hun pam yr ydym yn cael y ddadl hon. Yn rhy aml, rwy'n meddwl tybed pam y mae Llywodraeth Cymru'n gyson yn pwyntio ei bys at San Steffan yn hytrach nag ymdrin â blaenoriaethau Llywodraeth Cymru. Dylai hyn fod ynghylch blaenoriaethau Llywodraeth Cymru, a dyna ddylai byrdwn y ddadl hon fod. Doeddwn i ddim yn gallu dilyn rhesymeg y Prif Weinidog yn gynharach heddiw. Mae'n ymddangos ei fod eisiau i Lywodraeth y DU godi trethi er mwyn i Gymru gael mwy o gyllid, ond yna mae'n dadlau na fydd yn codi trethi yng Nghymru am eu bod yn rhy uchel. Ni allwn ei chael hi'r ddwy ffordd, ac mae'n ymddangos i mi mai'r hyn y mae'r Prif Weinidog yn ei ddweud i bob pwrpas yw nad yw'n barod i wneud penderfyniadau o fewn ei gymhwysedd.

Roedd testun y ffeirio geiriau y bore 'ma rhwng Andrew R.T. Davies a'r Prif Weinidog yn ymwneud â chyflog nyrsys. Wel, cafodd £133 miliwn ei wario ar nyrsys asiantaeth yn y flwyddyn ariannol 2021-22. Pe bai Llywodraethau dilynol Cymru, sy'n cael eu harwain gan Lafur, wedi rheoli'r gweithlu'n well, gallai'r cyllid hwnnw, pe bai Llywodraeth Cymru'n dewis hynny, gael ei wario ar godi cyflog nyrsys. Roedd Andrew R.T. Davies yn gwneud y pwynt y bore 'ma am y dulliau gweithredu sydd gan Lywodraeth Cymru i godi cyflog nyrsys, y gallu sydd ganddi i wneud hynny, ond mi fyddwn i hefyd yn pwyntio at yr 20 mlynedd diwethaf hefyd. Mae 'na benderfyniadau sydd wedi eu gwneud yma, oherwydd y gweithlu gwael o fewn GIG Cymru, sy'n golygu nad oes gan gyllideb iechyd Cymru y capasiti i godi cyflog nyrsys, y gallai fod wedi bod yn bosibl pe bai wedi gwneud penderfyniadau'n well. Fedrwch chi ddim pwyntio bys at San Steffan pan ddaw at reoli gweithlu GIG Cymru.

Mae'r Gweinidog iechyd hefyd yn aml yn gwneud y pwynt ynghylch cyllid cyfalaf—diffyg cyllid cyfalaf ar gyfer ysbytai neu ganolfannau llawfeddygol rhanbarthol. Diffyg cyllid cyfalaf yw e, pan godais y cwestiynau hynny o'r blaen. Ond mae'n rhaid i ni fynd i'r afael â'r ôl-groniad o fewn GIG Cymru gyda rhywfaint o frys. Mae'n rhaid i hyn fod yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru yn ei chyllideb eleni. Mae gennym ddegau o filoedd o bobl yn dioddef mewn poen ledled Cymru, yn aros am dros ddwy flynedd am driniaeth, ac mae'r ffigur hwnnw bron wedi cael ei ddileu yn Lloegr. O ran gwariant cyfalaf, byddwn yn gofyn i'r Gweinidog cyllid: a yw Gweinidogion Cabinet eraill yn gwneud achosion gwell na'r Gweinidog Iechyd am wariant cyfalaf o fewn eu portffolio? Heb os nac oni bai mae'n rhaid i iechyd fod yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru, er mwyn lleihau'r ôl-groniad o ran amseroedd. Dywedwch wrthym beth sydd yn y gyllideb ar gyfer darparu canolfannau llawfeddygol rhanbarthol. Ac eto, dim pwyntio bys at Lywodraeth San Steffan yma: rydym ni'n gwybod, am bob £1 sy'n cael ei wario yn Lloegr ar iechyd, fod yna gyllid canlyniadol Barnett o £1.20. Mae gan Loegr 91 o ganolfannau llawfeddygol a mwy ar y ffordd, a does gennych chi ddim un.

Byddwn yn gofyn i Lywodraeth Cymru a'r Gweinidog cyllid nodi yn y gyllideb hon: beth ydych chi'n mynd i'w wneud i gefnogi lleihau'r amseroedd aros yng Nghymru, o ran y rhai sy'n aros mewn poen am fwy na dwy flynedd? Beth ydych chi'n ei wneud i leihau'r ôl-groniad a chefnogi GIG Cymru yn y gyllideb hon?

Rhun ap Iorwerth.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Dwi'n colli fy llais, dwi'n meddwl. Allwn ni ddim gorbwysleisio arwyddocâd y datganiad yma. Mae cyhoeddi’r gyllideb yn un o uchafbwyntiau’r flwyddyn yn seneddol bob amser, wrth reswm, ond mae’r arwyddocâd yn fwy fyth eleni, wrth i Lywodraeth Cymru orfod cyllido yng nghyd-destun sefyllfa economaidd enbyd o anodd. Dwi’n cyd-fynd efo’r Gweinidog cyllid yn ei beirniadaeth hi o’r llanast economaidd sydd wedi bod yn gymaint o nodwedd o Lywodraeth Geidwadol y DU. Mae wedi ein gadael ni’n dlotach, onid ydy hi, mewn cymaint o ffyrdd, efo’r tlotaf yn cario’r mwyaf o’r baich, ac mae wedi gadael coffrau cyhoeddus yn llawer gwacach nag y dylen nhw fod.

Ond er y cyfrifoldeb amlwg hwnnw ar Whitehall, all Llywodraeth Cymru ddim cuddio y tu ôl i hynny yn llwyr, chwaith. Dyma’r sefyllfa yr ydym ni ynddi hi, y cardiau wedi cael eu delio i ni fel hyn, a gwaith Llywodraeth sydd heb ei Thrysorlys sofran ei hun, yn anffodus, ydy blaenoriaethu o fewn y ffiniau gwariant sydd ganddi hi. Pan fo’r ffiniau hynny wedi cael eu gosod mor afresymol o dynn, mae’r gwaith o gyllido yn mynd yn anoddach. Dwi’n cydnabod hynny, wrth gwrs, ond dyna ydy’r her.

Mi allwn i dreulio amser yn peintio senario arall lle byddai gan Gymru annibynnol ei gallu cyllidol a ffisgal ei hun, ond at ddiwrnod arall mae hynny. Beth ydyn ni’n gorfod dibynnu arno fo rŵan ydy arloesi, meddwl ffres, gwneud pethau'n wahanol. Pan ydyn ni’n wynebu streic gan nyrsys, streic gan weithwyr ambiwlans, ill dau wedi cyrraedd pen eu tennyn—nid rŵan, ond ar ôl blynyddoedd o ddiffyg cefnogaeth ariannol a fel arall—mae'n rhaid gwthio ffiniau beth sydd yn bosib. Mae'n rhaid edrych ar y bil yna o £133 miliwn am nyrsys asiantaeth, a meddwl sut mae tynnu hwnnw i lawr fel bod y gyllideb yma heddiw ond yn gorfod dod o hyd i ychydig ddegau o filiynau i wneud cynnig cyflog gwell i nyrsys er mwyn, ie, osgoi streic, rhywbeth yr ydym ni i gyd a bob nyrs eisiau ei osgoi, ond yn fwy na hynny, dangos y gwerthfawrogiad sydd ei angen ei ddangos i nyrsys ac sy’n buddsoddi ym morâl y gweithlu.

Mae’r diffyg morâl yna, y niferoedd sy’n gadael nyrsio yn llawer, llawer rhy gynnar, yn rhan fawr iawn o beth sy’n gwneud yr NHS yn anghynaliadwy, ac anghynaladwy fydd o hefyd os ydyn ni’n parhau i weld y lefelau o afiechyd ac anghydraddoldebau iechyd rydyn ni’n eu profi yng Nghymru flwyddyn ar ôl blwyddyn, degawd ar ôl degawd. Ydy, mae cyd-destun y gyllideb yma yn hynod, hynod o anodd, ond dydy hi ddim wastad wedi bod felly. Mae’r Gweinidog yn peintio darlun o hon yn benodol eleni fel cyllideb ddigynsail, cyllideb argyfwng, bron, lle gwarchod gwasanaethau rheng flaen ydy’r flaenoriaeth. Wrth gwrs bod yna elfen anochel i hynny, ond dro ar ôl tro, mae Llywodraeth Lafur Cymru wedi methu â newid cyfeiriad, wedi methu ag arloesi, yn benodol—rhywbeth sy'n golygu llawer iawn i mi—methu â buddsoddi mewn trawsnewid gwasanaethau, buddsoddiad go-iawn—go iawn rŵan—yn yr agenda ataliol, yn cadw ni'n iach, taclo anghydraddoldebau o ddifrif. A heb wneud hynny, yn ôl yn fan hyn fyddwn ni, yn ôl yn y sefyllfa yma dro ar ôl tro, a phan fo'r sefyllfa ariannol yn dynn, fel ag y mae hi rŵan, mae'r gost yna o fethu â thrawsnewid iechyd y wlad yn mynd yn fwy a mwy o fwrn, fel mae hi rŵan.

Wrth gwrs bod ysbytai'n llawn, wrth gwrs bod rhesi o ambiwlansys yn aros y tu allan i'r ysbytai hynny. Wrth gwrs bod gwasanaethau cymdeithasol yn gwegian. Efallai rhyw ddiwrnod y cawn ni gyllideb sydd yn trio torri'r cylch dieflig yna yn hytrach na gorfod delio efo'r aciwt. Nid hon ydy'r gyllideb honno, dwi’n ofni. Oes, mae yna lanast economaidd, ac ydy, mae'r llanast hwnnw gan y Ceidwadwyr yn sail i'r cyd-destun anodd a'r sefyllfa fyd-eang ehangach. Ond dyna pam bod arloesi gan Lywodraeth Cymru yn bwysicach nag erioed.

Rwy'n cytuno ag asesiad Adam Price o'ch swydd, Gweinidog. Yn sicr, dyma'r swydd olaf yn y byd y byddwn i eisiau ei gwneud, ac rwy'n diolch o galon am eich gwaith ac ymgysylltiad chi a'ch swyddogion hefyd, yn sicr â mi: diolch yn fawr.

Mae'n teimlo, yn y dadleuon hyn, fel ei bod bob amser yn demtasiwn i wneud rhestr hir o bethau yr ydym eu heisiau, ac rwyf hefyd yn credu ei bod yn bwysig edrych yn ôl ar yr hyn sydd wedi'i ariannu—yn fy marn i, polisïau blaengar iawn: incwm sylfaenol cyffredinol i bobl sy'n gadael gofal, ac ymrwymiad parhaus i incwm sylfaenol cyffredinol ar gyfer pontio; cwmni ynni dan berchnogaeth gyhoeddus; adolygiad o'n ffyrdd gyda phwyslais o bosib ar symud i gynyddu ein trafnidiaeth gyhoeddus; gwahardd plastig untro. Mae'r rhain yn bolisïau pwysig iawn, blaengar sydd angen eu hariannu, ac mae yna eraill, fe wn i. Ac rwyf am grybwyll hefyd fy mod yn gobeithio am waharddiad ar rasio milgwn, na fydd, gobeithio, yn costio llawer i ni.

Ond rwy'n credu ei bod hi mor bwysig ein bod ni hefyd yn defnyddio'r amser hwn i feddwl am sut allwn ni edrych ar y dyfodol yn y cyfnod yma o argyfwng, fel rydym ni wedi clywed. Mae'n gyfnod hollol eithriadol, ac mae angen i ni feddwl ynghylch sut y gallwn ganolbwyntio ar y mwyaf anghenus yn ein cymdeithas. Mae'n ddiddorol clywed gan Mike Hedges ei fod yn gwybod am ffermwyr â phocedi yn llawn aur. Byddwn i wrth fy modd yn cael fy nghyflwyno iddyn nhw, os gwelwch yn dda. [Chwerthin.] Ond o ddifrif, hoffwn wneud pwynt, mewn gwirionedd, mae'r rhan fwyaf o'r ffermwyr rwy'n eu hadnabod yn ei chael hi'n anodd—maen nhw'n ei chael hi'n anodd iawn—ac mae'n bwysig iawn ein bod ni'n gwneud yn siŵr ein bod ni'n parhau i'w cefnogi.

Mae'r gyllideb yr ydw i wedi'i gweld hyd yma, ac rwy'n gwybod bod mwy o fanylion i ddod, i mi—ac rwy'n anghytuno'n llwyr â Peter Fox yma—yn canolbwyntio ar gyflawni. Mae gennym ni gyllid ar gyfer gwasanaethau digartrefedd wedi cynyddu; mae gennym ni gyllid i groesawu ffoaduriaid Wcreinaidd, a ddylai gael ei ariannu gan Lywodraeth y DU; cymorth trethi busnes; cynnydd yn y gronfa cymorth dewisol ar gyfer ein tlotaf; a chyllid i'n hawdurdodau lleol—mae angen mwy arnyn nhw, maen nhw wir yn wynebu toriadau difrifol a dewisiadau anodd iawn—ac mae'r cynnydd yn y cyllid i'n gweithwyr gofal.

Ond ni fyddwch chi'n synnu o wybod fy mod i am orffen gyda'r her absoliwt yn ein gwasanaethau iechyd. Rydym ni wedi clywed llawer am y streic y bydd nyrsys yn ei chynnal. Rwy'n deall bod bydwragedd bellach wedi gwneud penderfyniad i streicio hefyd. Mae'n gyfnod anodd iawn, iawn, ac felly, byddwn i'n ymuno gyda Phlaid Cymru yma i'ch annog i edrych ar ein pwerau codi trethi. Er enghraifft, hoffwn weld rhywfaint o fodelu ynghylch sut y gallwn edrych ar y bandiau treth uchaf a beth allai hynny ei gyflawni ar gyfer eich cyllideb yng Nghymru. Mae'n hawdd iawn i ni ddweud, 'Gwariwch yr arian,' ond mae angen bod yn sicr bod hynny'n cael ei ariannu. Felly, wrth symud ymlaen, edrychaf ymlaen at barhau i gwrdd â chi, Gweinidog. Rwy'n gobeithio ein bod yn gallu parhau â'r trafodaethau iach iawn, ac rwy'n edrych ymlaen at y manylion y gwn y byddant yn dod yn fuan mewn cysylltiad â rhai o'r meysydd allweddol hynny. Diolch yn fawr iawn.

Cyfraniadau diddorol ar draws y Siambr. Rwy'n cytuno â Jane Dodds bod angen i ni hefyd edrych yn ôl ar rai o'r pethau a gyflawnwyd gennym, a hoffwn roi gwybod i Lee Waters fod comisiynydd llesiant cenedlaethau'r dyfodol llawn canmoliaeth i'r adolygiad ffyrdd radical yn y sesiwn a gawsom ddoe yn y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol. Mae angen i ni feddwl y tu allan i'r bocs os ydym ni'n mynd i gyflawni yn wyneb yr heriau sydd gennym ni gyda llai o arian.

Roeddwn i eisiau gwneud sylw ar yr hyn a ddywedodd Rebecca Evans—bod gennym ni £3 biliwn yn llai yn gyffredinol, ac mae hynny £1 biliwn yn llai ar gyfer y flwyddyn sydd i ddod yn 2023-24. Ydy hynny'n golygu y bydd gennym ni £2 biliwn yn llai yn ein cyllideb ar gyfer 2024-25, o dan yr amgylchiadau presennol sy'n hysbys, oherwydd, yn amlwg, mae hynny'n ei gwneud hi'n fwy heriol fyth i edrych ymlaen at y flwyddyn ganlynol? Ac yn sicr, dyma'r ffordd y mae Cyngor Caerdydd yn ymdrin â'i heriau gan fod eleni yn anodd iawn, ond rwy'n siŵr y byddan nhw'n teimlo rhyddhad anferth o glywed am y miliynau ychwanegol sy'n mynd i gael eu rhoi yn y setliad llywodraeth leol. Ond yr hyn maen nhw'n ei ddweud yw bod y sefyllfa ariannol y flwyddyn nesaf, y flwyddyn ganlynol, 2024-25, yn wirioneddol frawychus. Felly, mae angen i ni gyd feddwl sut rydym ni'n mynd i fynd trwy'r ddwy flynedd nesaf a, gobeithio, gweld newid trywydd ar ôl hynny. 

Rwy'n cytuno â rhywfaint o'r hyn y mae Mike Hedges yn ei ddweud, ac nid am y llu o ffermwyr â miliynau yn eu pocedi, nad yw'n wir o gwbl. Rwy'n gobeithio bod y cynllun ffermio cynaliadwy yn mynd i ymdrin â ffermwyr sy'n llygru'r dirwedd—ni allwn dderbyn hynny; ni allwn dalu pobl i lygru ein hafonydd. Ond rwy'n ffyddiog y bydd y cynllun ffermio cynaliadwy yn sicrhau diogelwch ein bwyd, sy'n gwbl hanfodol.

Rwyf eisiau codi'r pwynt hwn am 'na i fancio tir' gan fyrddau iechyd—yn hollol gywir—neu gan unrhyw gyrff cyhoeddus eraill, ond mae'n rhaid i ni fod yn rhagofalus na fydd angen i ni brynu'r tir hwnnw yn ôl am bris llawer uwch oherwydd rhai anghenion yn y dyfodol. Felly, rwy'n credu mai'r hyn sydd angen i ni ei wneud yw, yn unol â 'Cymru'r Dyfodol', mae gwir angen i ni feddwl yn galed iawn, iawn am beth fydd ei angen arnom, yn sicr dros y pum mlynedd nesaf, o ran datblygu gwasanaethau yn y dyfodol, er mwyn sicrhau nad yw'r tir yr ydym yn ei reoli ar hyn o bryd yn cael ei roi i ffwrdd pan fyddwn efallai ei angen arnom, er enghraifft, ar gyfer tai fforddiadwy.

Rwy'n croesawu'r cynnydd o bron i £19 miliwn yn y gronfa cymorth dewisol, oherwydd mae honno'n gwbl hanfodol i'r rhai hynny pan fydd eu peiriant golchi yn torri i lawr. Os nad oes ganddyn nhw unrhyw adnoddau, os ydyn nhw'n ei chael hi'n anodd hyd yn oed prynu'r bwyd a thalu eu biliau, dydyn nhw byth yn mynd i gael yr arian i brynu peiriant golchi newydd, ac, hebddo, os oes gennych chi blant ifanc, mae'n drychineb llwyr. Ond fe allai fod yn rhywbeth mor sylfaenol â chael gwely i blentyn gysgu arno yn hytrach na chysgu ar y llawr, neu flanced drydan i gadw person oedrannus yn gynnes. Mae'r rhain yn bethau pwysig iawn, iawn. Canmolaf hefyd y £10 miliwn yn fwy i'r digartref. Roedd y Prif Weinidog eisoes wedi dweud wrthym am y cynnydd, y cynnydd bob mis yn y niferoedd sy'n cael eu taflu allan o'u cartrefi. Fe wnes i ymweld â fflatiau un ystafell hunangynhwysol Cyngor Caerdydd, sydd wedi'u datblygu yn Adamsdown i ddarparu dros 100 o unedau i bobl sydd wedi bod yn ddigartref yn y gorffennol. Ac, yn y tywydd hwn, mae'n hollol frawychus meddwl am unrhyw un yn cysgu tu allan. Ond, yn anffodus, mae hon yn broblem gynyddol, ac felly mae angen i ni adeiladu mwy o dai cyngor, a dweud y gwir, oherwydd fel arall, ni fyddwn ni byth yn mynd i'r afael â'r niferoedd sydd wir angen cartrefi newydd.

Rwy'n croesawu'r grant cyfalaf o £20 miliwn i helpu awdurdodau lleol i ddatgarboneiddio, oherwydd eu bod nhw i fod—ein nod yw eu bod i gyd yn datgarboneiddio eu hadeiladau erbyn 2030. Felly mae angen amlygu mwy o brosiectau fel y ffermydd solar yn Ysbyty Treforys fel bod eraill yn gweithio allan sut maen nhw'n mynd i fuddsoddi er mwyn arbed ar eu biliau ynni. Pa adnoddau, felly, fydd yn cael eu defnyddio i ledaenu'r gair hwnnw, a pha wobr y gallwn ni hefyd ei chynnig i berchnogion cartrefi? Mae 40% o dai yn eiddo pobl sy'n berchen arnyn nhw'n llwyr. Pa ystyriaeth y mae'r Gweinidog wedi'i roi i amrywio maint y dreth trafodiadau gwerth tir er mwyn gwobrwyo'r rhai sy'n datgarboneiddio eu cartrefi, a fydd o fudd i genedlaethau'r dyfodol pan fyddan nhw'n symud ymlaen? 

Diolch am eich datganiad drafft ar y gyllideb, Gweinidog. Bydd fy mhwyslais i, o ystyried fy mhortffolio cysgodol, wrth gwrs, ar addysg, a gallaf dim ond gwneud sylw ar yr hyn sydd gennyf o fy mlaen i.

Fis diwethaf, gwelsom ddatganiad hydref Llywodraeth y DU yn rhoi pobl ifanc ar flaen eu hagenda, gyda chynnydd yn y cyllid ar gyfer addysg. Galwais am gynnydd tebyg yng Nghymru yr wythnos wedi i ddatganiad yr hydref gael ei gyhoeddi, felly, i ddechrau, roeddwn yn falch iawn o glywed y byddai cynnydd cyfatebol yng Nghymru, mae'n debyg. Fodd bynnag, ar ôl darllen ymhellach, nid oedd yn glir i mi, Gweinidog, a yw'r ffigur o £117 miliwn a gawsoch gan Lywodraeth y DU fel cyllid canlyniadol yn sgil y cynnydd yng nghyllideb addysg Lloegr, wedi'i gynnwys gyda chyllideb llywodraeth leol a'i fod yn rhan o'r ffigur o £227 miliwn yn eich datganiad, neu, a oedd y £117 miliwn yn ffigur ar wahân, sydd mewn gwirionedd yn ychwanegol at y £227 miliwn a gyhoeddwyd ar gyfer llywodraeth leol. Felly, byddai rhywfaint o eglurder ar hynny yn cael ei werthfawrogi'n fawr.

Os yw'r ffigwr o £117 miliwn yn y gyllideb i mewn gyda'r £227 miliwn i lywodraeth leol, ac nid yw'r £117 miliwn ychwanegol yn cael ei glustnodi'n benodol ar gyfer addysg, yna yn amlwg, mae hyn yn codi rhai pryderon. Ni fydd yr arian—y £117 miliwn—a fwriedir ar gyfer addysg o reidrwydd yn mynd i fyd addysg, o ystyried yr holl bwysau ychwanegol ar ein hawdurdodau lleol. Gan y gallai arian o bosibl gael ei wario mewn mannau eraill, wrth gwrs, a pheidio mynd i'r man lle mae ei angen yn ddirfawr mewn addysg rheng flaen, ac ar adeg pan fo cyllidebau ysgolion wedi'u hymestyn i'r eithaf gyda llawer o bwysau ychwanegol ar addysg yng Nghymru, Dim ond £20 miliwn yr ydych chi wedi'i gyhoeddi, mewn gwirionedd, sydd i fynd i addysg yn uniongyrchol yn eich datganiad cyllideb ddrafft. Hefyd, ydy'r £227 miliwn neu'r £117 miliwn a gyhoeddwyd heddiw yn cynnwys arian ar gyfer codiadau cyflog athrawon, neu a fydd hynny'n dod allan o bot arall o arian?

Yn olaf, Gweinidog, a fyddech chi'n gallu rhoi dadansoddiad o'r ffigyrau £227 miliwn a £117 miliwn hynny, a gyhoeddwyd heddiw, oherwydd rwy'n gobeithio y bydd hynny'n mynd rhywfaint o'r ffordd i leddfu'r pryderon sy'n amlwg yn cael eu codi gan y datganiad hwn heddiw? Ond mae'n hanfodol bwysig bod y cyllid mewn addysg yn cyrraedd lle mae ei angen fwyaf ar y rheng flaen, fel y gall helpu i leddfu'r pwysau difrifol hynny y mae ysgolion yn eu hwynebu ar hyn o bryd, ac, wrth gwrs, i ariannu'r cyfarwyddebau niferus a roddwyd arnyn nhw gan Lywodraeth Cymru.

Llwyddodd Llywodraeth y DU i ymateb i'r pwysau presennol gan gyhoeddi arian ychwanegol i addysg, sy'n mynd yn uniongyrchol i addysg. Yng Nghymru, rydych chi dim ond wedi llwyddo i gyhoeddi, fel y dywedais i, £20 miliwn i fynd i addysg yn uniongyrchol. Nid yw'n sicr y bydd y gweddill yn mynd i fyd addysg. Mae'n ymddangos, unwaith eto, bod y datganiad drafft ar gyfer y gyllideb yn golygu bod addysg yng Nghymru ar ei cholled.       

Dwi am ddechrau fy nghyfraniad drwy sôn am dai. Ddydd Sadwrn oedd Diwrnod Hawliau Dynol y byd, ac mae’n rhaid inni sicrhau bod gan bawb yng Nghymru do uwch eu pennau. Mi oeddwn i’n falch, felly, o glywed y Gweinidog Newid Hinsawdd, mewn ymateb i gwestiwn gen i rai wythnosau yn ôl, yn dweud yn ddiamwys:

'Hoffwn pe bai’r hawl i gartref digonol yn fwy na syniad yn unig, ac yn hawl y gellir ei gorfodi i unigolyn'.

Dyma gydnabyddiaeth bod angen cynyddu’r stoc tai. Felly, mae’n rhaid inni weld buddsoddiad difrifol i mewn i dai cyhoeddus.

Yn ôl ymchwil a gomisiynwyd gan Tai Pawb, Shelter Cymru a'r Sefydliad Tai Siartredig Cymru byddai cyflwyno'r hawl i gartref digonol yn creu arbedion sylweddol i'r pwrs cyhoeddus. Yn wir, nododd y dadansoddiad annibynnol fuddion i'r pwrs cyhoeddus gwerth £11.5 biliwn, o'u cymharu â chostau cyffredinol o £5 biliwn dros gyfnod o 30 mlynedd. Rhagamcanir y gallai'r manteision hynny ddechrau gorbwyso costau ar ôl dim ond chwe blynedd.  Byddai'n arbed £5.5 biliwn o ran gwella llesiant, £2 biliwn o gyllidebau cynghorau lleol, £1 biliwn i'r GIG, £1 biliwn i'r system cyfiawnder troseddol, a byddai'n cynhyrchu £1 biliwn mewn gweithgarwch economaidd ychwanegol.

Trwy fuddsoddi mewn cartrefi digonol i bawb, drwy wario ar dai cymdeithasol a fforddiadwy yng Nghymru, gallech wneud arbedion hanfodol ac arwyddocaol yn y tymor hir. Felly heddiw, hoffwn annog Llywodraeth Cymru i feddwl yn wahanol am benderfyniadau gwario. Mae cynnydd bach yn y grant tai cymdeithasol i'w groesawu, ond mae angen i ni weld llawer mwy yn mynd i'r pot hwn os ydym am gyflawni ein huchelgeisiau. Mae'n siomedig hefyd gweld cyllid i sicrhau tai o ansawdd yn gostwng tua 7.5 y cant o gymharu â'r gyllideb ddangosol wreiddiol ym mis Chwefror, ar ben y wasgfa a ddaeth yn sgil chwyddiant enfawr yn y sector tai. Sut allwch chi obeithio cyflawni eich uchelgeisiau ar draws y bwrdd os nad ydych chi'n ariannu'r mwyaf sylfaenol o hanfodion, tai? Yn y tymor byr, mae hefyd yn siomedig nad ydym wedi gweld unrhyw gynnydd yn y grant cymorth tai. Rydym ni wedi clywed bod y Llywodraeth hon yn gwneud llawer o sŵn, yn briodol, am fethiant Llywodraeth y DU i gynyddu'r lwfans tai lleol, ond mae'r cwynion hyn fel geiriau gwag iawn pan welwn fod y Llywodraeth hon yn rhoi setliad gwastad, toriad mewn termau real, ar gyfer y grant cymorth tai yma. Mae hyn yn rhywbeth y gallwn ei wneud yma yng Nghymru, a dylem ni fod yn ei wneud.

Nodaf fod y gyllideb ar gyfer diogelwch adeiladau wedi'i thorri o £9.5 miliwn i £6 miliwn, sef traean, ac rwy'n cwestiynu a yw hynny'n benderfyniad doeth, ac a yw'n werth y risg a'r niwed i enw da am yr hyn sydd, yn y cynllun mawr yn swm bach.

Dwi hefyd am wneud ple ar ran ein pysgotwyr morol a busnesau bwyd mor. Mewn cyflwyniad i'r grŵp trawsbleidiol newydd ar bysgodfeydd a dyframaeth, mi gawson ni ddarlun trychinebus o’r sector yma, efo faint o bysgod sy’n cael ei glanio yn disgyn, incwm yn disgyn a llai o swyddi. Mae yna botensial aruthrol i'r sector, ond mae’r sector ar fin mynd i ddifancoll heb gefnogaeth sylweddol o du ein Llywodraeth. Dwi’n pledio arnoch chi i wneud buddsoddiad er mwyn sicrhau parhad y diwydiannau yn y sector yma.

Yn olaf, os caf i sôn am amaeth, dwi’n nodi bod bron i £9 miliwn yn llai yn cael ei wario ar raglen economaidd a chynaliadwy gwledig. Mewn cyfnod o ansicrwydd, wrth i ffermwyr orfod addasu i’r Ddeddf amaeth newydd, yr hyn sydd ei hangen arnyn nhw ydy sicrwydd a chefnogaeth er mwyn medru addasu yn llwyddiannus. Felly, a gawn ni’r sicrwydd hwnnw fod yna fuddsoddiad am fod y sector er mwyn galluogi ffermwyr Cymru i addasu mewn da bryd? Diolch yn fawr iawn.

Huw Irranca-Davies.

Dim o gwbl, diolch.

Nid yw fel chi i wrthod cyfle fel hwn.

Dwi’n siarad y prynhawn yma, ond yn nes ymlaen.

Yn iawn. Ymddiheuriadau. Gareth Davies.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Hoffwn ddiolch i Lywodraeth Cymru, yn gyntaf, am wrando ar alwadau'r Ceidwadwyr Cymreig i gynyddu cyflogau ein gofalwyr cymdeithasol gweithgar ledled Cymru. Mae wedi bod yn amser hir yn dod, ond rydym wedi cyrraedd yno o'r diwedd, felly da iawn ti. Ac mae'n hen bryd iddyn nhw gael eu gwobrwyo am eu hymrwymiad a'u hymroddiad i gefnogi eraill. Ond mae'r diwydiant yn cael trafferthion gyda chyfres o broblemau nad yw cynnydd mewn cyflog yn gallu eu datrys, yn anffodus. Er bod cefnogaeth bellach i weithwyr gofal cymdeithasol yn gam cywir ymlaen, mae'n rhaid i'r Llywodraeth ganolbwyntio ar gadw gweithwyr gofal.

Cysylltodd perchennog cartref gofal â mi yn ddiweddar i fynegi ei rhwystredigaeth ynghylch sut mae staff sydd wedi rhoi gwasanaeth ymroddedig i breswylwyr dros gyfnod hir yn gadael i chwilio am gyflogaeth newydd oherwydd nad ydyn nhw bellach eisiau gweithio yn y sector gofal—ac amodau gwaith, oriau sy'n ofynnol iddyn nhw eu gweithio, ac mae cyflogau i gyd wedi bod yn ffactorau yn y rheswm pam y maen nhw'n gadael. Yn yr un modd, mae'r defnydd parhaus o staff asiantaeth, fel y crybwyllwyd yn gynharach yn y ddadl, wedi golygu nad yw'r diwydiant yn gallu gweithredu mor broffesiynol ag y dylai, ac, fel y gwelsom ni yn ddiweddar, mae wedi dangos diffygion sylweddol yn y gofal a ddarperir. Bydd mwy o gyflog yn dechrau lliniaru rhai o'r problemau, ond mae'n gyfrifoldeb ar Lywodraeth Cymru i annog gofalwyr i beidio â gweithio i asiantaeth, ond i edrych ar ofal fel gyrfa gwerth chweil sy'n rhoi boddhad.

Rwy'n credu'n gryf nad oes digon yn cael ei wneud i argyhoeddi pobl ifanc bod gofal yn alwedigaeth am oes, ac nid swydd yn unig sy'n dilyn cymwysterau Safon Uwch neu BTEC yn yr ysgol. Felly, mae'r gyllideb hon yn dangos yr ymdriniwyd ag un broblem, ond mae gwraidd y broblem yn dechrau mewn ysgolion, ac rwy'n galw ar Lywodraeth Cymru i sicrhau nad yw gofal yn cael ei weld fel swydd yn unig. Yn yr un modd, dylid gwthio'r ffaith ei bod yn yrfa sydd â sawl llwybr ar gyfer symud ymlaen gyda chyfleoedd hyfforddi pellach os yw staff yn dymuno dilyn y dewisiadau hynny. Rydych chi'n fy nghlywed i'n aml yn mynd ymlaen am y ffaith y bûm i'n gweithio yn y GIG am 11 mlynedd, ac mae hynny'n wir; cyn hynny roeddwn i'n gweithio ym maes gofal cymdeithasol, ac roedd pryder mawr ymhlith llawer o staff, yn enwedig y rhai oedd yn dyheu am gael dyrchafiad yn eu maes gwaith, a dilyniant gyrfa, ac roedden nhw'n teimlo eu bod nhw'n taro nenfwd gwydr oherwydd nad oedd y cyfleoedd hyfforddi ar gael yn fewnol. Felly, hoffwn i'r Gweinidog fynd i'r afael â hynny wrth ymateb i'r ddadl: pa agwedd o'r gyllideb hon o ran gofal cymdeithasol fydd yn ymgorffori rhai o'r anghenion hyfforddi hynny sydd eu hangen yn y sector, fel bod y rhai mwyaf agored i niwed yn ein cymdeithas yn cael y gofal a'r driniaeth orau y maen nhw'n ei haeddu gan bobl sy'n teimlo eu bod yn cael boddhad o'r gyrfaoedd hynny? Diolch yn fawr iawn. 

Mae'r gyllideb ddrafft yn cael ei llunio mewn cyfnod sydd gyda'r mwyaf heriol mewn cof diweddar i Lywodraeth Cymru, ac rwy'n croesawu'r ffordd mae Llywodraeth Cymru wedi parhau i ddarparu cymorth drwy gydol yr argyfwng costau byw i'r rhai sydd fwyaf anghenus, er gwaethaf bod yn hualau San Steffan yn rhy aml. I fod yn gyson, rydw i'n mynd i wneud apêl am adsefydlu cyllid cydnerthedd priffyrdd i gynghorau allu cynnal ein rhwydwaith. Ni allwn ni barhau i ariannu llwybrau neu ffyrdd dynodedig newydd pan fydd angen i ni gynnal ein rhwydwaith presennol o ffyrdd, palmentydd a phontydd sy'n dirywio'n gyflym. Maen nhw hefyd yn cael eu defnyddio ar gyfer teithio llesol, ar gyfer cerdded, beicio, bysiau, yn ogystal â cherbydau modur.

Mae'n rhaid i ni fod yn onest am y realiti mae'r Senedd yn ei wynebu, y realiti mae ein hawdurdodau lleol yn ei wynebu, a'r realiti y mae ein trigolion yn ei wynebu. Mae 22 mlynedd o gyni wedi gwanhau gwead y wlad hon, gan wneud Cymru a'r DU yn dlotach, gan effeithio ar wasanaethau cyhoeddus, iechyd, trafnidiaeth, tai, lles, cyllidebau awdurdodau lleol, y celfyddydau a diwylliant. Arweiniwyd pob un fel ŵyn i'r lladdfa, pob un i'w aberthu ar allor cyni. Roedd hyn, dywedwyd wrthym ni gan San Steffan, yn bris gwerth ei dalu er mwyn adfer hygrededd economaidd.  Roedd y Llywodraeth Dorïaidd yn telynegu am sut y byddai eu polisi gwastrodi i sylfeini ein cymdeithas yn llwyddo i ddod â'r ddyled i lawr, heblaw iddo fethu'n drychinebus, hyd yn oed wrth eu mesurau eu hunain. Mae dyled fel canran o gynnyrch mewnwladol crynswth bellach ar ei gyfradd uchaf ers dros 60 mlynedd.

Mae'n amhosib dianc o ganlyniadau'r 12 mlynedd diwethaf: y cwymp gwaethaf mewn safonau byw ers i gofnodion ddechrau; toriadau cyflog real i weithwyr, y GIG ar ymyl y dibyn, a gweithlu sector cyhoeddus digalon; marchnad dai allan o reolaeth yn llwyr; a mwy o fanciau bwyd na changhennau o McDonalds. Mae'n wirioneddol deilwng o gywilydd tragwyddol ac yn cael ei gynnal un yn unig gan dactegau rhannu a rheoli, a gynlluniwyd i roi gweithiwr yn erbyn gweithiwr, diwydiant yn erbyn diwydiant, a pherson yn erbyn person. Ond, yn wyneb hynny, mae'n rhaid i ni weld gobaith o undod cynyddol gweithwyr ac undebau ledled y wlad hon, wedi eu gorfodi i streicio i amddiffyn eu tâl a'u hamodau gwaith.

Fe wnaeth Llywodraeth y DU wastraffu ei blynyddoedd o gyfraddau llog isel yn gyfan gwbl ac yn llwyr. Yn hytrach na thorri, gallent a dylent fod wedi buddsoddi yn y sylfeini hynny—mewn rhwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus wedi'i wladoli, mewn tai cymdeithasol newydd, mewn gwasanaethau cyhoeddus sydd wedi'u hariannu'n iawn, ac mewn bargen newydd werdd. Mae'n anllythrennog economaidd i wneud fel arall. Mae sawl math o wariant cyhoeddus yn dychwelyd llawer mwy o werth economaidd yn y pen draw nag y maen nhw'n ei gostio i ddechrau. A siarad yn drosiadol, fe gafodd Llywodraeth y DU gyfle i drwsio'r to tra bod yr haul yn tywynnu. Yn hytrach, yn syml, fe wnaethon nhw rwygo hyd yn oed mwy o deils.

Mae'n rhaid i ni fod yn onest yma yng Nghymru am fethu yn rhy aml â bod wedi gwneud y buddsoddiadau hynny ein hunain. A siarad yn  gymharol, yn y bôn, nid oes gennym ni unrhyw allu sylweddol i fenthyg i fuddsoddi oherwydd cyfyngiadau benthyca a osodwyd yn San Steffan. O wrthod rhoi ceiniog o gyllid HS2 i Gymru a bygwth diystyru Llywodraeth Cymru ar ddeddfwriaeth undebau llafur, yn y Siambr hon cawn brofiad uniongyrchol o'r modd y caiff Cymru fargen wael gan Lywodraeth y DU yr ymddengys nad oes ganddi broblem o gwbl gyda thanseilio'r undeb.

Yn wahanol i Lywodraeth y DU, a wnaeth ddewis i beidio â benthyg i fuddsoddi, gwarafunir y dewis hwnnw i Lywodraeth Cymru hyd yn oed. Y ffaith yw, heb bwerau benthyg darbodus, bydd Cymru'n parhau i lusgo ar ei hôl hi, ac fe fyddwn ni'n parhau i fod yn fethedig yn ein gallu ein hunain i fuddsoddi yn nyfodol ein cenedl. Felly, waeth inni heb â gobeithio am newid Llywodraeth yn San Steffan yn unig; rhaid i ni gofleidio pob cyfle sydd gennym ni yma yng Nghymru i arwain, ond mae angen yr offer arnom ni i allu arwain yn iawn, a dyna pam mae benthyca darbodus mor bwysig.

Yn hynny o beth, rwy'n gobeithio, yn y dyfodol, y gallwn ni ddefnyddio'r broses o osod cyllidebau fel modd o adeiladu ymgyrch drawsbleidiol yn y Senedd ar gyfer pwerau benthyca darbodus Cymreig, ochr yn ochr ag achos wedi'i ddiweddaru gan Lywodraeth Cymru ar gyfer y pwerau hynny. Ac rwyf am i Gymru wneud y mwyaf o'i gallu i saernïo ein dyfodol unigryw ein hunain, dan arweiniad Llywodraeth sydd â'r pŵer ariannol i wneud newid trawsnewidiol sy'n gwella safonau byw i bawb, a gadewch i ni adeiladu Cymru werddach a thecach sy'n addas ar gyfer heriau ein dyfodol. Diolch. 

Diolch, Weinidog. Hoffwn adleisio llawer o'r sylwadau. Nid yw yn benderfyniad hawdd, ac, mewn sawl ffordd, mae'n gyllideb drist iawn. Rydych chi'n edrych arno ac yn meddwl am y penderfyniadau anodd y mae'n rhaid eu gwneud, ond hefyd o wybod, i lawer o bobl, nad yw'n mynd i wneud gwahaniaeth enfawr i'w bywydau.

Ysgrifennodd rhywun ata i yr wythnos hon: 'Does dim byd yn gwella; mae popeth yn gwaethygu o ddydd i ddydd. Nid yw hyd yn oed rhai o'r cyfraniadau a gefais yn gwneud unrhyw wahaniaeth. Beth fydd yn newid i mi a pha addewidion allwch chi eu gwneud?' Wel, mae'n anodd dros ben, oherwydd, hyd yn oed o edrych ar y gyllideb hon, nid yw'r cwestiynau a ofynnir yn mynd i gael eu datrys nac yn mynd i gael sylw. Mae rhai pethau, wrth gwrs, a fydd o fantais, ond, ar y cyfan, mae ein dwylo ni yn dal wedi'u clymu. Ac rwyf yn gobeithio, er ein bod ni'n pwysleisio'r problemau oherwydd blaenoriaethu Llywodraeth y DU—a'r blaenoriaethau anghywir, byddwn i'n dweud, o ran Llywodraeth y DU—rwy'n gobeithio y gwneir y sylwadau hynny nawr i Lywodraeth wrthblaid Lafur y DU, oherwydd, yn amlwg, nhw, os ydyn nhw'n llwyddiannus yn yr etholiad cyffredinol nesaf, fydd Llywodraeth y DU, a byddai angen i ni weld hynny'n cael sylw eto yma yng Nghymru, fel ein bod yn gallu ystyried yma a chael ein hariannu'n iawn am rai o'r pethau nad ydym ni ar hyn o bryd. Mae'r holl gelwyddau hynny—ac roedden nhw'n gelwyddau—yn ystod ymgyrch Brexit ynghylch faint o gyllid fyddai'n dod i Gymru—wel, ble mae'r arian hwnnw nawr, oherwydd yn sicr nid yw ein cymunedau'n elwa o'r addewidion hynny a wnaed?

Hoffwn adleisio dim ond rhai o'r sylwadau o ran tâl athrawon. Yn allweddol, rydym ni'n gwybod bod cyflog athrawon yn fater dadleuol a'u bod yn dal ddim yn hapus ac yn cynnal pleidlais ar hyn o bryd. Wel, mae arian yn y gyllideb o ran cadw, gyda'r rhaglen recriwtio, adfer a chodi safonau, sydd i'w groesawu wrth gwrs. Ond rydym ni'n gwybod ein bod ni'n colli athrawon yn y pum mlynedd gyntaf yn y proffesiwn. Rydym ni'n gwybod, ac wedi cael gwybod yn gyson, bod cyflog yn fater gwirioneddol, felly sut fydd y gyllideb hon yn mynd i'r afael â hynny?

Rydw i hefyd yn croesawu'r cyhoeddiad am drafnidiaeth gyhoeddus. Ydy hyn yn mynd i fod yn benodol i bobl ifanc? Rydym ni wedi gweld fod cost trafnidiaeth yn rhwystr i gyrraedd ysgolion neu weithgareddau allgyrsiol, felly a gaiff peth o hyn ei ddyrannu'n benodol i gefnogi ein pobl ifanc?

Rwy'n edrych ymlaen at graffu'n fanylach ar y gyllideb, ond o edrych ar y rhifau sydd wedi'u rhyddhau nawr, gwelaf, o ran diwylliant a chwaraeon yn benodol, bod yna rai toriadau i'r cyllidebau hynny. Dim ond pendroni oeddwn i—. O ran edrych yn benodol yn y fan yna, mae hynny'n gyfran eithaf bach o'r gyllideb ond yn gwneud gwahaniaeth enfawr o ran yr hyn mae'r sefydliadau hynny'n gallu ei wneud. Ac yn dilyn thema fy nghyd-Aelod Rhun ap Iorwerth o ran atal, mae gan lawer o'r cyfleusterau chwaraeon a diwylliannol ar agwedd les honno. Felly, mae mynd i'r afael â gordewdra, er enghraifft, yn hanfodol iawn o ran cymryd rhan. O ran iechyd meddwl, mae nifer o raglenni eraill—rydym ni wedi gweld y rhestr aros am CAMHS ac yn y blaen—ond mae budd rhai o'r gweithgareddau chwaraeon a diwylliannol yr un mor fawr.

Ac rwyf yn poeni o weld y toriadau hynny, yn enwedig pan fyddwn yn gwybod, wrth edrych ar gyllideb Cyngor Celfyddydau Cymru hefyd, rydym ni wedi cael gwybod yn gyson, fel pwyllgor diwylliant, o'r cynnydd costau hwnnw o ran cynnal y gwasanaethau sydd yna ar hyn o bryd. Felly, fe hoffwn i weld sut mae'r penderfyniadau wedi'u mesur yn erbyn Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 a'r nodau llesiant, rheini i gyd, oherwydd mae hi'n dal i raddau helaeth iawn, yn fy meddwl i, yn gyllideb sydd mewn adrannau yn hytrach nag un sydd mewn gwirionedd yn dod â Deddf cenedlaethau'r dyfodol yn fyw o ran meddwl, yn draws-Lywodraethol, beth fyddai effaith rhai toriadau wedyn ar ganlyniadau, er enghraifft, iechyd.

Y peth allweddol arall i bwysleisio yn amlwg yw croesawu'r cyflwyno prydau ysgol am ddim a pharhau â hynny fel rhan o'n cytundeb cydweithio. Soniais fod y gyllideb yn un trist mewn sawl ffordd, oherwydd rydym ni'n siarad am helpu pobl dim ond i allu diwallu eu hanghenion sylfaenol—i allu cael pryd cynnes o leiaf unwaith y dydd; gallu cael cartref cynnes. Felly, rwy'n credu bod yn rhaid dyrannu cymaint o arian gyda'r gronfa cymorth dewisol—ie, mae croeso iddo, ond, unwaith eto, mae'n adlewyrchiad trasig iawn o'n cymdeithas. Mae'n dangos y bydd angen penderfyniadau anodd, ond, o ran yr arian sydd yno, rwyf yn gobeithio y byddwn ni'n gallu cydweithio, fel nad ymateb i'r angen brys yn unig y bydd, ond hefyd yn buddsoddi yn y dyfodol ac atal, oherwydd rwy'n credu bod Cymru fwy cyfartal a thecach yn bosib. Rwy'n credu bod gan y gyllideb hon ryw elfen o hynny, ond mae cymaint mwy y mae angen i ni fod yn ei wneud gyda'n gilydd ac nid dim ond beio San Steffan; mae yna benderfyniadau y gellir eu gwneud yma yng Nghymru sydd angen eu gwneud.

Oherwydd y byddaf yn siarad am eiddo, fe wna i ddatgan buddiant o ran perchnogaeth eiddo.

Rwy'n credu ei bod hi'n debyg o fod yn un o'r cyllidebau anoddaf i ni gyd yr ydym ni, fel Aelodau yma, wedi ei hwynebu. Dydw i ddim wedi clywed rhyw lawer am y ddwy flynedd a mwy ofnadwy yr aethom drwyddyn nhw o'r pandemig. Wrth i bawb ladd ar Lywodraeth y DU, ni allwn ni anghofio am yr oddeutu £8.5 biliwn a ddaeth i Gymru, rwy'n credu. Pan fydd pobl yn siarad am gyni, pan fyddwch chi'n meddwl ac yn ystyried nifer y busnesau a gafodd gefnogaeth gan Lywodraeth y DU gyda chynlluniau ffyrlo, ac yna pwy fyddai wedi meddwl, yn union fel roedden ni'n dod allan o'r cyfnod tywyll hwnnw—ac, mewn rhai ffyrdd, mae'r pandemig yn dal i effeithio ar aelodau o'n staff, ac, yn ei dro, yn effeithio ar ein heconomi—ond, pwy fyddai wedi meddwl wedyn y rhyfel yn Wcráin, rhyfel yr oedden ni'n meddwl y gwelsom ni ei diwedd ar ôl yr ail ryfel byd, na fydden ni'n gweld rhyfel yn Ewrop eto? Felly, rhowch hyn at ei gilydd gyda'r ffaith bod ein hargyfwng ynni a'r pwysau prisiau bwyd a phopeth, ac nid wyf yn gwybod sut y gallai unrhyw un erioed fod wedi amcangyfrif y byddai hon yn gyllideb hawdd, naill ai i Lywodraeth y DU nac yn wir i Lywodraeth Cymru, ond mae'n rhaid i ni roi hyn mewn persbectif, ac nid yw parhau i ladd ar Lywodraeth y DU yn mynd i'w ddatrys mewn gwirionedd, yn fy marn i.

Mae'n rhaid i ni gofio hefyd mai arian trethdalwyr yw hwn—trethdalwyr sy'n gweithio'n galed. Nid arian Llywodraeth Cymru yw hwn; mae'n perthyn i'r trethdalwyr, ac eto, yn y cyfnod hwn o argyfwng a'r argyfwng costau byw hwn a'r digartrefedd fel dim yr wyf erioed wedi'i adnabod o'r blaen yng Nghymru, gwelwn gwmni ynni gwladol Cymru, Ynni Cymru, ac rydym yn siarad am £814,000 ar sefydlu cwmni ac yna —[Torri ar draws.]

A wnaiff yr Aelod dderbyn ymyriad?

Gwnaf, mae'n ddrwg gennyf, Jack.

Diolch, Janet. Dim ond cyfeirio'n ôl at eich datganiad am arian trethdalwyr, tybed a ydych chi'n cytuno â mi fod y sgandal cyfarpar diogelu personol yn San Steffan, lle roedden nhw'n gwastraffu arian trethdalwyr a'i roi i'w cyfeillion yn Nhŷ'r Arglwyddi, ydych chi'n cytuno â mi bod hynny'n warth gwirioneddol, ac y gellid bod wedi gwario hwnnw'n well yn y DU ac yng Nghymru?

Ar ddiwedd y dydd, Jack, roeddem ni'n wynebu argyfwng enfawr. Roedd rhaid i ni amddiffyn—[Torri ar draws.] Jack, roedd rhaid inni amddiffyn—. Mae'n deg dweud nad oedd ar Lywodraeth y DU ond eisiau amddiffyn y rhai mwyaf bregus wrth ymdrin â'r pandemig. Sut fyddech chi wedi ei wneud yn wahanol? [Torri ar draws.] Do, ond wnaethoch chi ddim—[Torri ar draws.] Wnaethoch chi ddim—[Torri ar draws.]

Caniatewch i Janet Finch-Saunders barhau. A allwn ni ganiatáu i Janet Finch-Saunders barhau?

Diolch, Llywydd. Rwy'n gwybod ei bod hi'n Nadolig bron, ac rwy'n gwybod ei bod hi'n dymor pantomeim, ond mae'r gyllideb hon mewn gwirionedd yn fater difrifol iawn.

Nawr, os oes arnom ni eisiau annog cynhyrchu ynni adnewyddadwy yng Nghymru, dylem fod yn grymuso busnesau lleol i gyflawni hynny. Gallai Llywodraeth Cymru wneud hyn trwy ailgyflwyno'r rhyddhad ardrethi busnes y gwnaethoch chi ei dileu o'n cynlluniau pŵer hydro sydd dan berchnogaeth breifat. Mae hynny'n golygu na fyddai'n rhaid i gynlluniau ynni dŵr preifat ystyried cau; byddai'n gwneud Cymru'n lleoliad llawer mwy apelgar i gynhyrchu pŵer adnewyddadwy.

Mae angen cynllun datblygu morol i Gymru, sydd eisoes wedi'i gymeradwyo gan y Senedd trwy fy nghynnig deddfwriaethol fy hun. Yn amlwg, mae angen gwneud mwy. Unwaith eto, o adroddiad y Pwyllgor Cyllid, nododd rhai rhanddeiliaid y diffyg cynnydd mewn adferiad morol, ac awydd i weld hyn yn cael ei weithredu a'i ehangu.

Mae angen i ni hefyd fod yn rhoi arweiniad ar greu cartrefi carbon isel. Bydd gan yr Alban gymdogaeth hydrogen erbyn 2023, a Lloegr pentref hydrogen erbyn 2025. Does gennym ni ddim ymrwymiad o'r fath yma. Eisoes, mae gan Gateshead, yng ngogledd-ddwyrain Lloegr, gartrefi hydrogen. Rydym ni mor bell ar ei hôl hi, a dyma'r math o fentrau sydd eu hangen arnom ni. Mae angen i ni weld addewid clir i gefnogi hydrogen yn y gyllideb hon, neu bydd Cymru'n disgyn ymhellach fyth y tu ôl i Brydain. 

Bellach, gan aros ar y mater o dai, mae graddfa digartrefedd yng Nghymru, a adlewyrchir yn y nifer enfawr o bobl mewn llety brys neu lety dros dro, yn rhoi pwysau dybryd ar ein holl wasanaethau ac ar ein staff sy'n gyfrifol am eu darparu. Nawr, roedd hon yn thema gyson o adroddiad y Pwyllgor Cyllid ar y gyllideb ddrafft. Nodwyd y bu digartrefedd, yn ôl un rhanddeiliaid, yn her enfawr, a chanfuwyd bwlch ariannol o £1 miliwn. Maen nhw hefyd yn ymrafael gyda gweithredu Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016, ac yn ceisio cymryd rhan yn y cyfnod pontio arfaethedig i ailgartrefu'n gyflym. Rydym ni wedi dweud hyn gymaint o weithiau ar y meinciau hyn; mae'n arwain at gynnydd mawr mewn hysbysiadau troi allan a'r galw am lety dros dro, gan arwain at gyllidebau awdurdodau lleol ar gyfer digartrefedd, fel y rhai yn fy awdurdod lleol fy hun, yn cynyddu'n gyflym.

Os na fydd darparwyr cymorth tai yn gallu cynnal eu darpariaeth gwasanaeth, ni fydd yr effaith negyddol yn gyfyngedig i ddigartrefedd, ond hefyd yn effeithio ar wasanaethau iechyd, gofal cymdeithasol, a chyfiawnder troseddol. Mae Cartrefi Cymunedol Cymru wedi dweud bod angen mwy o adnoddau arnyn nhw i ailhyfforddi a recriwtio mwy o staff, ehangu'r ddarpariaeth, a chynnal y gwaith o ddarparu'r gwasanaethau hollbwysig yma. Mae ymchwil a gynhaliwyd gan Brifysgol Metropolitan Caerdydd wedi dangos bod gwasanaethau digartrefedd a thai cymorth yn darparu manteision sylweddol i wasanaethau cyhoeddus eraill, gydag arbediad net o £1.40 ar gyfer pob £1 a fuddsoddwyd yn y grant cymorth tai. Ond mae pwysau ariannol ar wasanaethau tai brys yn waeth oherwydd Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) Llywodraeth Lafur Cymru. Mae'n gwneud gwaith pawb yn fwy trafferthus. Dylid atal y Ddeddf hon ar unwaith, a byddai hyn yn y pen draw yn lleihau'r pwysau ar gyllidebau tai, awdurdodau lleol ac iechyd.

Yn amlwg, mae angen i Lywodraeth Cymru asesu ei blaenoriaethau. Gydag angen bod yn gyfrifol yn gyllidol, byddai'n well i'r wladwriaeth wneud ambell beth yn dda na gwneud llawer o bethau'n ddrwg. Bydd y gyllideb hon yn brawf arall a ydych chi wir yn mynd i'r afael â'r argyfwng tai a hinsawdd yn effeithiol. Rwy'n teimlo y byddwch chi'n methu, ond gadewch i mi ddweud ar ran yr holl bobl hynny sy'n dod i'm swyddfa am gymorth—a gobeithio y byddwn ni'n ceisio eu helpu, ond allwn ni ddim peri i dai ymddangos—os gwelwch yn dda, Llywodraeth Cymru, pob un ohonoch chi fel Gweinidogion y Cabinet, mae gennych chi ddyletswydd i bobl Cymru i adeiladu'r tai a dod â'r tai gwag sydd ar gael yn ôl i ddefnydd. Rhowch y gorau i ganolbwyntio ar ail gartrefi a phethau felly. Mae gwir angen i chi ddechrau llunio cynllun, a beth sy'n fwy, yr hyn sydd ei angen yma yn y Llywodraeth hon yw cynllun strategol tai cymdeithasol ar rent, oherwydd nid wyf erioed yn fy myw wedi gweld y diffyg uchelgais wrth ddarparu'r cartrefi y mae mawr eu hangen ar gyfer y rhai sydd angen tai cymdeithasol. Diolch.

Diolch i'r Gweinidog am gyflwyno'r datganiad heddiw ar y gyllideb ddrafft. Rwy'n casglu fy mod i tua diwedd y ddadl hon heddiw mae'n siŵr, ac mae yna dipyn o gyfraniadau wedi bod, a gwrando ar nifer o'r cyfraniadau, byddech chi'n meddwl y bydden ni'n byw mewn cyfnod a lle sy'n go enbyd. Ond fe hoffwn i ein hatgoffa ni gyd ein bod ni, mae'n debyg, yn byw yn un o'r cyfnodau gorau yn yr hil ddynol i fod yn fyw, ac yn un o'r gwledydd gorau ar y ddaear. Ar hyn o bryd, rydym ni'n byw mewn cyfnod lle mae pobl yn byw bywydau hirach ac iachach nag erioed o'r blaen. Mae gennym ni ryddid democratiaeth a chyfraith yn y wlad hon sy'n caniatáu inni gael y math hwn o ddadl gadarn, i anghytuno, ond hefyd i gyd-dynnu. Rydym ni'n byw mewn gwlad o gyfleoedd gwych, o fenter, o fusnes, o bron iawn cyflogaeth lawn ar hyn o bryd ar draws y Deyrnas Unedig—

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Yn sicr, byddwn i wrth fy modd yn clywed yr ymyriad.

Hoffwn ofyn i chi am ba wlad rydych chi'n siarad amdani mewn gwirionedd—[Torri ar draws.] Ond ydych chi'n cydnabod y bu disgwyliad oes yn gostwng am y tro cyntaf ers llawer, llawer cenhedlaeth?

Rydym ni'n byw mewn lle ac amser lle mae'n well bod yn fyw nag erioed o'r blaen, ac rydym ni wedi clywed cyfraniadau heddiw sy'n ymddangos mor negyddol am y wlad hon. Mae'n eithaf digalon. Mae gennym ni system les sydd yn un o'r rhai mwyaf cefnogol yn y byd, ac rydym ni'n cymryd camau breision tuag at fod yn wlad werdd a chynaliadwy ar draws y Deyrnas Unedig ac yma yng Nghymru. Ac wrth gwrs, mae rhannau o'r datganiad cyllideb yma heddiw yr wyf i'n anghytuno'n llwyr â nhw, a byddwn i eisiau gweld pethau'n hollol wahanol, ond rwy'n obeithiol am ddyfodol y Deyrnas Unedig a lle Cymru o fewn y Deyrnas Unedig hefyd. Dim ond eisiau gwneud y sylw hwnnw, Llywydd, oherwydd roeddwn i'n mynd yn eithaf digalon yn gwrando ar gyfraniadau o bob rhan o'r Siambr y prynhawn yma.

Ond, Llywydd, ni fyddwch yn synnu ac ni fydd y Gweinidog yn synnu y bydd craidd fy nghyfraniad heddiw mewn perthynas â llywodraeth leol a'n cynghorau gwych sydd ar flaen y gad o ran darparu'r gwasanaethau lleol hynod bwysig hyn y mae ein cymunedau yn dibynnu arnynt. Gweinidog, rwy'n sylweddoli ei bod yn gyllideb a wnaed yn ystod cyfnod heriol, fel y mynegwyd, ac rydych chi wedi gwneud cyhoeddiad croesawus o £227 miliwn ychwanegol i'w ddarparu i lywodraeth leol drwy'r setliad. Rydych chi hefyd wedi dweud heddiw y caiff y cyllid ei ddarparu i roi'r cyflog byw gwirioneddol ym maes gofal cymdeithasol. Roeddwn i eisiau bod yn glir ai £227 miliwn yw'r arian rydych chi'n sôn amdano i ddarparu'r cyflog byw gwirioneddol hwnnw neu a oes arian ychwanegol i alluogi awdurdodau lleol i wneud hynny.

Mae yna ambell beth arall yr hoffwn i eglurder yn eu cylch, os nad oes ots gennych chi, hefyd. Yn amlwg, caiff cyfran fawr o'r cynnydd hwn o ran y setliad llywodraeth leol ei ddefnyddio ar gyfer y cynnydd mewn costau staffio hynny. Felly, tybed yn eich meddwl chi, pa gyfran o'r £227 miliwn hwnnw rydych chi'n disgwyl i alluogi awdurdodau lleol i oroesi a gweithredu yn ôl yr arfer a pha gyfran o'r arian hwnnw rydych chi'n meddwl y bydd cynghorau'n gallu ei ddefnyddio i ddarparu gwasanaethau ychwanegol yn ein cymunedau.  

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Byddwn i'n croesawu ymyrraeth. Dim problem o gwbl. 

Diolch yn fawr iawn. Fe wnaethoch chi sôn am £227 miliwn ar gyfer llywodraeth leol, ond wrth gwrs dyna i chi'r cynllun benthyciadau £31 biliwn gan y Llywodraeth a gafodd ei drosglwyddo'n ôl. Aethon nhw ddim ar drywydd hynny, fe daflon nhw ein harian i ffwrdd. Maen nhw'n hollol ddiofal gydag arian cyhoeddus. Ac mae hynny ar ben y sgandal cyfarpar diogelu personol gwerth £200 miliwn. Felly, mae hynny'n gwneud cyfanswm o £31.2 biliwn ar y ddwy eitem hynny yn unig, lle rydych chi mewn gwirionedd wedi methu fel Llywodraeth Dorïaidd i fod yn geidwaid y pwrs cyhoeddus.

Rwy'n siŵr fod hynny'n gyfraniad defnyddiol iawn, Llywydd. Rydym ni yma i graffu ar gyllideb Llywodraeth Cymru a'r datganiad a wnaed yma heddiw a siarad am hynny. Rwy'n siŵr yr hoffai'r Aelod gael ei hethol i San Steffan os oes arni eisiau craffu ar gyllideb San Steffan yn y dyfodol. 

Yn ail, Gweinidog, mae rhai cwestiynau difrifol i'w gofyn yma am eich ystyriaeth o gronfeydd wrth gefn cynghorau, o ran y setliad a gyhoeddir yfory a pha ran fu i hynny yn eich proses o wneud penderfyniadau.

Ac yn olaf, y Gweinidog, o ran y ddarpariaeth ar gyfer cyhoeddi setliad llywodraeth leol yfory, tybed sut mae trafodaethau gyda chydweithwyr llywodraeth leol wedi dylanwadu hyd yma ar unrhyw newidiadau i'r fformiwla ariannu. Rwy'n gwybod ei fod yn rhywbeth rydych chi wedi edrych arno gyda Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru ac y byddwch yn parhau i edrych arno, rwy'n siŵr, ond cefais fy atgoffa eto yn gynharach yr wythnos hon bod Cyngor Sir Ddinbych, er enghraifft, yn derbyn 17 y cant yn fwy y pen ar gyfartaledd nag awdurdod lleol cyfagos yng ngogledd Cymru gyda demograffeg sy'n ymddangos yn debyg iawn. Sut mae gwaith yn mynd rhagddo o ran y fformiwla ariannu? Sut mae hynny wedi dylanwadu ar y setliad arfaethedig y bwriadwch ei gyhoeddi yfory? Diolch yn fawr iawn, Llywydd. 

Y Gweinidog cyllid nawr i ymateb i'r ddadl. Rebecca Evans.

Diolch, Llywydd, a diolch i bob cyd-Aelod am yr hyn a gredaf a fu'n gyfres adeiladol iawn o sylwadau a chynrychioliadau y prynhawn yma. Ac rwy'n gwybod, ar ôl i gyd-Aelodau gael cyfle i dreulio'r holl wybodaeth am y gyllideb, mae'n anochel y bydd llawer mwy o gwestiynau a sylwadau, felly rwy'n fwy na pharod i barhau â'r drafodaeth honno wrth i ni fwrw ymlaen i gyhoeddi'r gyllideb derfynol y flwyddyn nesaf.

Felly, fel y dywedais i yn fy natganiad agoriadol, mae hon i raddau helaeth iawn yn gyllideb ddrafft sy'n wahanol i unrhyw un arall yr ydym ni wedi'i chyflwyno ers dechrau datganoli, ac rwy'n credu bod cyd-Aelodau wedi cydnabod y dewisiadau anodd yr ydym ni wedi eu hwynebu wrth ei chyflwyno. Ond dydyn ni ddim wedi osgoi penderfyniadau anodd ac, er gwaetha'r cyfnod anodd rydym ni ynddo, rydym ni wedi darparu cyllideb i Gymru sydd wedi ei gwreiddio yn ein gwerthoedd Cymreig o gyfiawnder cymdeithasol, economaidd ac amgylcheddol. Ac rydym ni hefyd wedi ceisio gwneud y gorau o bob ceiniog sydd ar gael i gefnogi Cymru heddiw gan osod y sylfeini ar gyfer Cymru yfory yn ogystal.

Roedd llawer o gwestiynau manwl am rai o feysydd portffolio fy nghyd-Aelodau, ac rwy'n gwybod y bydd ar bwyllgorau eisiau craffu'n fanylach, o ran tai, ynni, gofal cymdeithasol, trafnidiaeth ac iechyd, er enghraifft, felly byddaf ond yn ceisio ymateb i gymaint ag y gallaf o fewn yr amser sydd ar gael i mi y prynhawn yma, ond bydd llawer mwy o gyfleoedd i graffu a thrafod.

Nodwyd y cyd-destun cyffredinol, ac rwy'n gwybod bod nifer o gyd-Aelodau wedi cyfeirio ato a pha mor anodd yw hi. A hyd yn oed gyda'r cyllid ychwanegol sydd ar gael drwy ddatganiad yr hydref o £1.2 biliwn dros ddwy flynedd, nid yw'n dechrau, mewn gwirionedd, llenwi'r bwlch sydd o ran gwasanaethau cyhoeddus, felly mae rhai dewisiadau anodd iawn wedi eu gwneud. Bu ein pwyslais mewn gwirionedd ar ddiogelu gwasanaethau rheng flaen ac, wrth gwrs, ein huchelgeisiau ar gyfer y dyfodol yn ein rhaglen lywodraethu, gan barhau i ddarparu cymorth i'r rhai sydd mewn angen fwyaf o ganlyniad i'r argyfyngau sy'n ein hwynebu, a hefyd cefnogi ein heconomi drwy gyfnod o ddirwasgiad.

Un o'r pethau rwy'n siomedig i beidio â gallu ei wneud yw gwneud dyraniadau cyfalaf sylweddol pellach. Roedd hynny'n destun gofid mawr, nad oedd cyfalaf pellach o ganlyniad i ddatganiad yr hydref. Bydd ein cyllideb gyfalaf 8.1 y cant yn is yn 2024-25 nag yn y flwyddyn bresennol. Ac, wrth gwrs, mae'r Sefydliad Dros Gydweithio a Datblygu Economaidd, Comisiwn Twf Economeg Llundain a Chomisiwn Seilwaith Cenedlaethol Llywodraeth y DU ei hun i gyd wedi dweud mai buddsoddi mewn seilwaith a buddsoddi mewn sgiliau yn wir yw'r ffordd y dylem ni fod yn tyfu'r economi a buddsoddi ar hyn o bryd. Felly, mae hynny'n arbennig o bryderus.

Gwnaed rhai pwyntiau diddorol ynglŷn â rhyddhau tir, felly dim ond i gadarnhau bod Llywodraeth Cymru yn rhyddhau tir o bryd i'w gilydd. Er enghraifft, yn y flwyddyn ariannol hon, bu rhyddhau tir o fewn portffolio'r economi; fe welwch chi fanylion am hynny yn y gyllideb atodol, a gyhoeddir ym mis Chwefror. Rydym ni yn caffael ac yn rhyddhau tir o bryd i'w gilydd. Er hynny, o ran tir Llywodraeth Cymru rydym ni'n mynd ati mewn ffordd wahanol yn dilyn sefydlu'r gyfadran tir, ac mae hynny'n ymwneud yn fawr ag edrych ar y tir y sydd gan Lywodraeth Cymru ac yn bennaf yn gofyn i ni'n hunain a ellid defnyddio'r tir hwn ar gyfer tai, a ellid defnyddio'r tir hwn i helpu i ddatblygu ein tai cymdeithasol yng Nghymru. Rydym ni'n gwneud rhywfaint o gynnydd gyda hynny hefyd.

Gan droi at yr ymarfer ail-flaenoriaethu y bu inni ei gynnal, bydd cyd-Aelodau wedi fy nghlywed yn dweud i hynny ryddhau £87.4 miliwn o'n cynlluniau presennol. Roedd hynny wir yn ymwneud â chanolbwyntio ar yr ardaloedd hynny lle rydyn ni'm meddwl fod yr angen fwyaf. Mae hynny wedi bod yn ymarfer poenus iawn i bob cyd-Aelod, ac rwy'n gwybod y bydd pwyllgorau yn craffu ar hynny'n fanylach. Ond dim ond meddwl oeddwn i y byddwn i'n rhannu gyda chi sut hwyl gawsom ni ar yr ymarfer yna. Rhoddwyd rhywfaint o amddiffyniad i rai ardaloedd rhag ail-flaenoriaethu. Roedden nhw'n cynnwys y grant cymorth refeniw ar gyfer awdurdodau lleol yn y prif grŵp gwariant cyllid a llywodraeth leol, y GIG a chyllid gofal cymdeithasol o dan y prif grŵp gwariant iechyd a gwasanaethau cymdeithasol, a rhan o'r prif grŵp gwariant addysg hefyd. Roedd hynny'n bwysig i ni oherwydd dyna'r meysydd lle rydych chi'n gweld y darparu gwasanaethau rheng flaen, sef yr union beth rydym ni'n ceisio ei gefnogi drwy'r ail-flaenoriaethu.

Mae rhai Gweinidogion wedi edrych ar feysydd sy'n cael eu harwain gan y galw lle roedd posib cael cyllid dros ben, a rhyddhau cyllid, yn dibynnu ar y niferoedd y credent sy'n derbyn y gwasanaeth. Mae dewisiadau eraill wedi bod ynghylch adolygu contractau; gellid terfynu neu ailosod rhai ohonynt. Roedd ein contract e-gaffael, er enghraifft, yn dod i ben, ac roeddem yn gallu ail-lunio hynny ar gost ratach. Mae Gweinidogion wedi mynd ati mewn ffyrdd eraill hefyd fel ystyried cyhoeddi math o ostyngiad cynhwysfawr ar draws rhannau eraill o'r prif grŵp gwariant  hefyd. Felly, bu dulliau gwahanol o'n cael ni i ble rydyn ni heddiw. Ond yn anochel, rwy'n credu bod hynny'n ein harwain ni wedyn at rai anawsterau  gwirioneddol o ran edrych ar sut y byddwn ni'n cyflawni pethau.

Fe welwch chi yn y gyllideb, ac yn llif prosiectau strategaethau buddsoddi yn seilwaith Cymru, sydd oddi tano, bod meysydd lle bydd yn rhaid i ni gyflawni o bosibl dros gyfnod hirach, neu beidio â chyflawni cymaint. Gallai'r amodau economaidd presennol effeithio ar gymunedau dysgu cynaliadwy, er enghraifft, gan gynnwys chwyddiant uchel ac, wrth gwrs, oedi yn y cadwyni cyflenwi sy'n effeithio ar y sector adeiladu. Rydym ni yn parhau i fod yn ymrwymedig i fuddsoddi mwy na £1.5 biliwn yn y cam cyflwyno nesaf, ond wrth gwrs, gall yr amodau economaidd olygu ein bod yn darparu llai ar gyfer yr arian hwnnw yn y pen draw. Felly, mae'r rheiny dim ond i roi ychydig o flas, mewn gwirionedd, o'r dewisiadau anodd rydym ni wedi gorfod eu gwneud a beth allai'r goblygiadau fod.

Wrth feddwl ymlaen nawr i'r gyllideb derfynol, ni allaf weld unrhyw le ar gyfer dyrannu cyllid pellach yn seiliedig ar y ffordd yr ydym ni wedi ystyried cronfeydd wrth gefn ar gyfer y flwyddyn nesaf. Yr hyn y gallwn ni ei wneud, wrth gwrs, yw gwneud newidiadau rhwng y gyllideb ddrafft a'r gyllideb derfynol, gan feddwl am yr argymhellion a gyflwynir o'r pwyllgorau a'r sylwadau a gawn gan gyd-Aelodau yn y Senedd, ac, wrth gwrs, sefydliadau y tu allan iddi. Oherwydd ein dull o weithredu, fel y bydd cyd-Aelodau yn cofio, a nodwyd gennym ar ddechrau'r adolygiad gwariant tair blynedd, oedd peidio â chynnal terfyn gwario adrannol heb ei ddyrannu yn y flwyddyn ariannol nesaf, ond i reoli pwysau'r flwyddyn o gronfa wrth gefn Cymru. Fe welwch o'r cynlluniau a gyhoeddwyd heddiw bod cynlluniau ar gyfer y flwyddyn nesaf eisoes yn tynnu £38 miliwn o'r dyraniad blynyddol posibl o £125 miliwn, felly mae pethau'n dynn dros ben, ac, wrth gwrs, rydym yn cynnal ein gor-raglen cyfalaf. Y flwyddyn nesaf, bydd hynny'n £98.5 miliwn, felly ni fydd unrhyw gyfalaf cyffredinol ar gael i'w dyrannu. Rwy'n bwriadu gwneud dyraniadau mewn perthynas â chyfalaf trafodion ariannol rhwng y drafft a'r gyllideb derfynol, fodd bynnag. Felly, eto, bydd hynny'n faes i drafod ymhellach.

O feddwl am y setliad llywodraeth leol yn benodol, roedd rhai cwestiynau penodol yn y fan yna. Hoffwn wneud y pwynt bod y £227 miliwn ar gyfer y flwyddyn nesaf yn amlwg yn gyllid ychwanegol, ond mae hynny'n cynnwys y £117 miliwn a gawsom mewn cyllid canlyniadol yn natganiad yr hydref mewn perthynas ag addysg. Mae hefyd yn cynnwys cyfran llywodraeth leol o'r £70 miliwn o ran y cyflog byw gwirioneddol i weithwyr gofal cymdeithasol. Nid yw'r cyfan yn mynd i lywodraeth leol, wrth gwrs, gan fod peth yn mynd trwy'r prif grŵp gwariant iechyd hefyd. Wedi dweud hynny, rwy'n credu y gallai'r setliad cyffredinol fod ychydig yn fwy hael nag yr oedd llywodraeth leol yn ei ddisgwyl, neu'n sicr ddim cynddrwg ag yr oedd llywodraeth leol yn ei ofni, ond, wrth gwrs, cyhoeddir manylion hynny yfory.

Mae llywodraeth leol wedi bod yn glir iawn ar hyd yr amser mai ei phwysau mawr yw addysg a gofal cymdeithasol, felly rydym ni'n disgwyl i lywodraeth leol fod eisiau rhoi cyllid ychwanegol i'r meysydd penodol hynny. Un o'r rhesymau pam fod pethau'n wahanol yma yw oherwydd, wrth gwrs, rydym ni'n parhau i ariannu ysgolion trwy lywodraeth leol, yn hytrach na chyllido ysgolion yn uniongyrchol fel maen nhw dros y ffin. Ond hyd yn oed gyda hynny, rydym ni wedi darparu cyllid ychwanegol drwy'r prif grŵp gwariant addysg ar gyfer y gwaith maen nhw'n ei wneud ar y recriwtio a chodi'r agwedd safonau ar bethau, cyllid ychwanegol ar gyfer y grant amddifadedd disgyblion, gan gydnabod pa mor bwysig yw hynny i deuluoedd a allai fod yn ei chael hi'n anodd, a hefyd cyllid ychwanegol mewn perthynas â darparu ein gwaith anghenion dysgu ychwanegol hefyd, sy'n bwysig iawn.

O ran iechyd pethau, targedir y codiad o £165 miliwn at ddiogelu gwasanaethau craidd y GIG. Mae'n golygu y bydd rhywfaint o ailganolbwyntio gwariant mewn meysydd eraill, er enghraifft, megis sefydlu pwyllgor gwaith y GIG. Byddai effaith hynny yn lleihau o ran cwmpas a chapasiti dros y tymor byr i'r tymor canolig. Mae hynny'n enghraifft arall o'r penderfyniadau a wnaed gan gyd-Aelodau, ond mae'n ymwneud yn fawr â chydnabod effaith chwyddiant ar y GIG.

Roeddwn yn falch iawn o wneud y cyhoeddiad o ran trethi annomestig i gefnogi busnesau ledled Cymru. Yn amlwg, rydym ni wedi rhewi'r lluosydd, rydym ni wedi darparu rhyddhad trosiannol i gefnogi busnesau ar draws y sylfaen dreth sydd wedi cael eu heffeithio gan yr ailbrisio ym mis Ebrill 2023. Wna i ddim yn siarad gormod am hynny, oherwydd gallaf weld bod fy amser yn brin, ac mae gennym ni'r eitem nesaf o fusnes y prynhawn yma i drafod hynny, ond rydym ni hefyd yn ymestyn ac yn gwella'r rhyddhad presennol ar gyfer manwerthu, hamdden a lletygarwch. Yr hyn y byddaf yn ei ddweud ynghylch hynny yw ei fod yn costio mwy i ni wneud yr un peth yng Nghymru oherwydd natur ein sylfaen dreth, ond roeddem yn gallu darparu'r hyn sy'n becyn da iawn, iawn, ac mae hynny'n tynnu ar rywfaint o gyllid yr oeddem ni eisoes wedi'i ddyrannu o fewn y gofod ardrethi annomestig.

Ac yna, yn olaf, gallaf gadarnhau bod yr arian canlyniadol a gawsom ni gan Lywodraeth y DU mewn perthynas â gofal cymdeithasol ac addysg i gyd wedi'i drosglwyddo'n llawn ac, mewn gwirionedd, wedi mynd y tu hwnt i'r cyllid canlyniadol a gawsom ni, oherwydd gwn fod hynny o ddiddordeb arbennig i lawer o gyd-Aelodau. Buaswn yn gallu mynd ymlaen am byth, ond mae fy amser ar ben. Diolch.

Diolch, Gweinidog, am eich datganiad ar y gyllideb.