Yr eitem nesaf yw datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Gwasanaethau Cyhoeddus: Parc Rhanbarthol y Cymoedd. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet, Alun Davies.

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd, am y cyfle hwn i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am y cynnydd a wnawn wrth lunio Parc Rhanbarthol y Cymoedd.

Dirprwy Lywydd, mae pob un ohonom a anwyd ac a fagwyd yng Nghymoedd y De yn deall hanes y tirlun. Rydym hefyd yn cydnabod pwysigrwydd y lle o ran stori ein cenedl. Mae cymunedau yng Nghymoedd De Cymru wedi bod â chysylltiad arbennig â'r dirwedd erioed. Y tirlun hwn a roddodd enedigaeth i'n cymunedau a'n pobl, ac ail-greu a dyfnhau a meithrin y cysylltiad hwnnw rhwng pobl, cymuned a thirwedd yw'r hyn y mae Parc Rhanbarthol y Cymoedd yn ceisio ei gyflawni, er mwyn galluogi eraill i ddeall a mwynhau'r un cysylltiad hwnnw.

Mae'r Cymoedd yn gartref i rai o'r tirweddau naturiol mwyaf nodedig a syfrdanol yng Nghymru a'r Deyrnas Unedig. Ond anghofiwyd a thanbrisiwyd am yn rhy hir eu posibiliadau i ddenu ymwelwyr a chael eu defnyddio yn llawn a'u cydnabod gan y cymunedau eu hunain. Rydym yn iawn i fod yn falch o'n treftadaeth ddiwydiannol gyfoethog ac unigryw. De Cymru wedi'r cwbl wnaeth bweru'r chwyldro diwydiannol, ond rydym wedi tueddu i ystyried y Cymoedd fel un gymuned unffurf, drwy brism y llwch glo a daflwyd o'r pyllau a'r diweithdra a ddaeth yn sgil eu cau nhw.

Dirprwy Lywydd, gallai dim fod ymhellach oddi wrth y gwir. Dros y 50 mlynedd diwethaf, mae tirweddau'r Cymoedd wedi'u gweddnewid yn rhyfeddol, mwy mae'n debyg  nag a welsom yn unrhyw le arall yng Nghymru, y DU neu du hwnt. Yr her i ni heddiw, yng Nghymru'r unfed ganrif ar hugain ac mewn cymunedau Cymoedd ôl-ddiwydiannol yr unfed ganrif ar hugain, yw sut yr ydym yn gwneud y mwyaf o'n tirweddau a'n treftadaeth, gan ein hailgysylltu gyda'n hamgylchedd a'n hanes. Sut allwn ni ddefnyddio'r tirweddau cyfoethog hyn i helpu i fynd i'r afael â phroblemau presennol yn ein cymunedau, gan gynnwys rhai o'r problemau iechyd ac economaidd-gymdeithasol dwfn a mynd i'r afael â rhai heriau newydd sy'n dod i'r amlwg, megis creu economi ffyniannus, gwydn a chynhwysol i wella lles cymunedau a lleihau'r bygythiadau amgylcheddol sy'n gysylltiedig â newid hinsawdd, rheoli dŵr a bioamrywiaeth?

Ers sefydlu'r tasglu gweinidogol ar gyfer Cymoedd y De, rydym wedi gweithio'n agos gyda phobl sy'n byw ac yn gweithio yn y Cymoedd i gael gwybod beth y maent yn ei ddymuno ar gyfer eu cymunedau a'r hyn y maent yn ei werthfawrogi am ble maent yn byw. Datgelodd ein sgyrsiau deimlad cryf y dylai treftadaeth naturiol a diwylliannol y Cymoedd ddarparu cefndir i ddyfodol newydd ar gyfer y Cymoedd. Mae'r tasglu wedi treulio llawer o'r flwyddyn ddiwethaf yn datblygu dull cyffrous a deinamig a fydd yn cydlynu, yn sbarduno ac yn hybu gweithgareddau sy'n gysylltiedig ag amgylchedd, pobl ac economi'r Cymoedd.

Cofnodwyd hyn yn wreiddiol yn y cysyniad o barc tirwedd, ond mae'r ystod o gyfleoedd sydd ar gael i ni yn awr yn llawer ehangach. Dyna pam y canolbwyntir ar barc rhanbarthol y Cymoedd ehangach. Ein nod yw rhoi'r Cymoedd ar flaen y gad yn fyd-eang, gyda phroffil cenedlaethol a rhyngwladol a fydd yn gwasanaethu anghenion cenedlaethau'r dyfodol. Yn seiliedig ar brofiad blaenorol, ymchwil arfer gorau presennol a newydd ac ymgysylltu helaeth, bydd gan barc rhanbarthol y Cymoedd dair thema gyflawni ryng-gysylltiedig: tirlun, diwylliant a hunaniaeth; hamdden a llesiant; a chymunedau a menter.

Byddwn yn adeiladu ar yr hyn sydd gennym eisoes o ran ein hasedau, gan ddarparu cynlluniau uchelgeisiol a fydd yn cysylltu'r Cymoedd â llwybrau cerdded a llwybrau beicio o safon uchel. Byddwn yn datblygu rhwydwaith gweladwy iawn, rhwydwaith uchel ei safon ucheldiroedd, coetiroedd, gwarchodfeydd natur a pharciau gwledig, afonydd, cronfeydd dŵr a chamlesi, safleoedd treftadaeth ac atyniadau, sy'n cysylltu'n hollbwysig â'n trefi a'n pentrefi. Byddwn yn datblygu ac yn buddsoddi mewn safleoedd presennol ar draws y Cymoedd fel pyrth ar gyfer adrodd straeon am y Cymoedd yn well. Bydd y rhain yn annog pobl i ddarganfod ein trefi a'n pentrefi ac yn annog archwilio ehangach o'r hyn sydd gan y Cymoedd i'w gynnig.

Dirprwy Lywydd, bydd yr Aelodau yn ymwybodol bod Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid wedi cyhoeddi £7 miliwn o arian cyfalaf dros ddwy flynedd i sefydlu parc rhanbarthol y Cymoedd yn y gyllideb ddrafft yn gynharach y mis hwn. Defnyddir yr arian hwn i ddatblygu'r parc, gan gynnwys buddsoddi yn y pyrth. Byddwn yn gweithio'n agos gydag awdurdodau lleol a phartneriaid eraill yn y Cymoedd wrth inni ddatblygu'r parc rhanbarthol. Bwriadaf gyhoeddi lleoliad y pyrth erbyn diwedd y flwyddyn hon a chyflwyno cam 1 erbyn gwanwyn 2019.

Dylai'r Parc, ac mae'n rhaid iddo, gefnogi gweithgareddau awyr agored yn y Cymoedd, nid yn unig ar gyfer hamdden a thwristiaeth, ond i helpu i fynd i'r afael â phroblemau cynyddol a wynebwn o ran iechyd a lles corfforol a meddyliol. Byddwn yn adeiladu ar y prosiectau a mentrau ysbrydoledig, arloesol  sydd eisoes yn cael eu cynnal a'u datblygu gan gymunedau ar draws y Cymoedd, gan gynnwys mwy o gymunedau a chreu rhwydwaith rhannu sgiliau rhwng cymheiriaid.

Heddiw rwyf wedi cyhoeddi prosbectws ar gyfer parc rhanbarthol y Cymoedd fel canllaw i'n bwriad ac i amlinellu ein gweledigaeth, ond hefyd mae'n wahoddiad i bawb yn y Cymoedd a thu hwnt fod yn rhan o'r fenter hon. Mae'r prosbectws yn adeiladu ar brofiad y 20 mlynedd diwethaf a mwy. Mae'n adlewyrchu arfer gorau byd-eang ac mae'n ddatganiad o uchelgais am yr hyn y credwn y gallwn ei gyflawni.

Dirprwy Lywydd, nid yw ac ni fydd parc rhanbarthol y Cymoedd yn brosiect neu fenter untro. Mae'n ganolog i'n huchelgais i alluogi ein cymunedau ar draws cymoedd y De i fanteisio i'r eithaf ar y cyfleoedd a gynigir gan ein treftadaeth naturiol a  diwylliannol i gyflawni manteision cymdeithasol, economaidd ac amgylcheddol heddiw ac yn y dyfodol. Diolch.

Wel, fel y dywedwch, cawsoch eich geni a'ch magu yng Nghymoedd y De ac rwy'n deall hanes a harddwch y dirwedd. Yn amlwg, ni chefais i fy ngeni a'm magu yng Nghymoedd y De, ond gallaf eich sicrhau fy mod yn gwerthfawrogi hanes yr ardal yn llawn ac rwyf wrth fy modd â harddwch y dirwedd, ac, wrth gwrs, y bobl wych sy'n byw yno.

Rydych yn dweud eich bod wedi gweithio'n agos gyda'r bobl sy'n byw ac yn gweithio yn y Cymoedd. Cyfeiriasoch at nifer fawr o gyfarfodydd a sgyrsiau. Cyfeiriasoch at dreftadaeth naturiol a diwylliannol y Cymoedd fel rhywbeth a ddylai ddarparu'r cefndir i sicrhau dyfodol newydd ar gyfer yr ardal. Ond, yn yr ysbryd o gyd-gynhyrchu, yn yr ysbryd o ddeddfwriaeth Cymru yn Neddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol, sut fydd hynny'n mynd y tu hwnt i ymgynghori a dylunio hyd yn oed i ddarpariaeth ar y cyd y tu allan i'r sector statudol, nid yn unig gyda chyrff sefydledig ond trwy gyrraedd a datgloi cryfderau ac asedau o fewn y bobl yng nghymunedau'r Cymoedd?

Pam, yn eich barn chi,  yn neunawfed flwyddyn Llywodraeth Cymru, pan gynhyrchwyd y ffigurau swyddogol diwethaf, fod gwerth nwyddau a gwasanaethau a gynhyrchir fesul pen o'r boblogaeth yng ngorllewin Cymru a'r Cymoedd yn dal yr isaf o 12 gwlad a rhanbarth y DU, er gwaethaf y biliynau a gafodd eu gwario ar adfywio economaidd a gwrth-dlodi, gydag Ynys Môn ar y gwaelod, ar 52 y cant, Gwent heb fod yn bell ar ei hôl ar 56 y cant, a'r Cymoedd canolog ar 63 y cant o'r DU ar gyfartaledd? Gobeithio y byddwch yn ateb hynny yng nghyd-destun, er enghraifft, Gwlad Pwyl, a ddechreuodd mewn sefyllfa debyg ar y man cychwyn, ond caeodd y bwlch, tra bod Cymru mewn termau cymharol wedi mynd tuag yn ôl. Os ydych yn penderfynu cymryd dull clasurol adweithiol Llywodraeth Cymru i ymateb yn erbyn Llywodraeth y DU a beio'r Torïaid, cofiwch eich bod yn  siarad â gor-ŵyr i löwr, y cafodd ei dad ei hun ei ddiswyddo ym 1978, a weithiodd i gwmni gweithgynhyrchu a oedd yn un o nifer a syrthiodd oherwydd y chwalfa economaidd, ac a ddioddefodd y canlyniadau fel teulu. Gobeithiaf, felly, na fyddwch yn fy nhrin  yn nawddoglyd gydag ymatebion ystrydebol yn unol â hynny.

Rydych yn cyfeirio at y cyhoeddiad o £7 miliwn o gyllid cyfalaf gan Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid i sefydlu parc rhanbarthol y Cymoedd yn y gyllideb ddrafft dros ddwy flynedd. Cyfeiriais at y Gorllewin a'r Cymoedd, sy'n cynnwys pedair sir yn y Gogledd, sy'n cynnwys ardaloedd gyda'r ffyniant lleiaf—hyd yn oed yn is na Gwent, fel y cyfeiriwyd ato. Felly, sut maen nhw yn rhan o'r darlun hwn? Ble mae eu cronfa adfywio gyfatebol nhw ? Oherwydd mae'r Gorllewin a'r Cymoedd, o dan y disgrifiad gwerth ychwanegol gros, yr ydym ni'n dal i weithio oddi tano gan ein bod ni'n dal yn yr UE, yn cynnwys pedair sir yn y Gogledd, ac mae'r rhan dlotaf yn y Gogledd-orllewin.

Rydych yn briodol yn cyfeirio at gyfleoedd ar gyfer rhagnodi cymdeithasol gwyrdd—rhywbeth yr ydym ninnau hefyd yn ymroddedig iawn iddo fel rhan o'r agenda ehangach ar gyd-gynhyrchu. Yn amlwg, cafwyd nifer o gynlluniau sydd wedi methu â chynnau'r adfywio a'r twf yn y Cymoedd, gan y gronfa buddsoddi Cymru mewn adfywio, y dywedodd y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus 

'iddi gael ei rhoi ar waith yn wael oherwydd diffygion sylfaenol yn nhrefniadau goruchwylio a llywodraethu Llywodraeth Cymru'.

Nid oedd hyn yn annhebyg i ganfyddiadau adroddiad Swyddfa Archwilio Cymru 2009 ynghylch Cymunedau yn Gyntaf, y gofynnais i iddynt ei gynnal—yn wir, wnaeth hynny ond cynhyrchu maes parcio newydd yng Nghastell-nedd— neu ardal fenter Glynebwy, sydd wedi methu â chynhyrchu unrhyw gymorth ystyrlon i greu swyddi lleol, neu gwymp Cylchdaith Cymru. Sut fyddwch chi felly yn gwneud pethau'n wahanol er mwyn sicrhau nad yw'r buddsoddiad hwn yn ddim mwy na  phlaster glynu ar gyfer anghenion hirdymor pobl yn y rhanbarth hwnnw?

Gorffennaf, gobeithio, ar nodyn mwy adeiladol a gobeithiol, ond credaf fod angen ateb y cwestiynau hyn. Mae'r rhaglen hon wedi cyflwyno cynllun cenhadon twristiaeth cymunedol, y mae gennyf i yn bersonol diddordeb mewn dod i wybod mwy amdano. Cefais i fy magu, wrth gwrs, yn y Gogledd, gyda Thwristiaeth Gogledd Cymru, sydd, rwy'n credu, â 1,500 o aelodau, a 3,000 o bobl os ydych yn cynnwys y rhai o fewn y grwpiau aelodaeth hynny—neu 3,000 o sefydliadau yn y grwpiau aelodaeth. Sut fyddwch chi'n sicrhau bod y cynllun cenhadon twristiaeth cymunedol hwn nid yn unig yn ymgysylltu â'r sector statudol a'r trydydd sector, ond hefyd â darparwyr lletygarwch a thwristiaeth, er mwyn sicrhau y gellir gwasgu'r botymau gyda'i gilydd er budd pawb?

Dirprwy Lywydd, rwyf mewn hwyliau rhyfeddol o dda ac yn hael y prynhawn yma, bydd yr Aelodau yn falch o glywed. Felly ni fyddaf yn derbyn gwahoddiad llefarydd y Ceidwadwyr i droi'r ddadl hon y prynhawn yma yn anghytundeb pleidiol nac yn gystadleuaeth rhwng rhanbarthau Cymru. Credaf y byddai'r ddau gynnig yn ffordd anghywir o fynd ati i ateb y ddau gwestiwn, y cwestiynau teg iawn, a ofynnodd imi, ond hefyd y math o ddadl y credaf y dylem fod yn ei chael y prynhawn yma.

Gadewch imi ddweud hyn: dylai creu parc rhanbarthol yng Nghymoedd y De fod yn rhywbeth y gellir ei ddathlu ar draws y wlad gyfan. Roedd yr araith gyntaf, Dirprwy Lywydd, a wneuthum yn y lle hwn, rhywbeth fel 11 neu 12 mlynedd yn ôl yn ymwneud â pheryglon plwyfoldeb, gosod pentref yn erbyn pentref, lle yn erbyn lle, sir yn erbyn sir, gogledd yn erbyn de, dwyrain yn erbyn gorllewin, gwledig yn erbyn trefol. Credaf yn aml fod yr Aelodau yn gwneud y camgymeriad hwnnw o wneud hynny yn gynnig i'w dadl. Gobeithio y byddwn yn gallu symud y tu hwnt i hynny, a gobeithio y gallwn ddathlu llwyddiant yng Nghymru lle bynnag y mae hynny'n digwydd bod. Yn sicr, yr hyn yr ydym ni'n ei drafod heddiw yw model y gellir—rwy'n gobeithio, os yw'n llwyddiannus, ac rwy'n credu y bydd—ei ymestyn i fannau eraill. Rwy'n gobeithio, drwy greu parc rhanbarthol yng Nghymoedd y De, ein bod ni hefyd yn creu rhywbeth lle gellir dysgu gwersi mewn rhannau eraill o Gymru hefyd. Gobeithio hefyd ei fod yn ffordd o uno Cymru fel y bydd pobl yn gallu ymweld â rhannau o Gymru efallai nad ydynt wedi ymweld â nhw o'r blaen a dysgu mwy am ein gwlad ein hunain, ein hanes ein hunain, ar ein telerau ein hunain. Credaf mai dim ond peth da yw hynny.

Felly, gobeithio y bydd llefarydd y Ceidwadwyr yn ymdrechu i edrych y tu hwnt i rai o'r llinellau hawdd ac y bydd yn edrych tuag at fenter a fydd yn fenter sy'n uno, ac nid yn rhywbeth y gellir ei chreu i  gael ei rhannu unwaith eto, yn ôl seiliau plaid neu ddaearyddol neu seiliau cymdeithasol. Felly, gadewch inni beidio â gwneud hynny.

Gobeithio bod y ffordd yr ydym yn cymryd yr amser i ddatblygu'r model yn dangos ein bod yn gwrando ar yr hyn y mae pobl yn ei ddweud wrthym, ac yn gwrando ar yr hyn sy'n cael ei ddweud. Gobeithio, wrth ddarparu'r math o lywodraethu a'r strwythur cyflawni hwn, y byddwn yn gwneud yr union beth yr awgrymodd llefarydd y Ceidwadwyr ac yn gwneud hynny drwy ddarparu ar y cyd a thrwy ymgynghori a chreu strwythur cyflawni sy'n dod â phobl ynghyd o bob rhan o'r rhanbarth, ond ar yr un pryd yn gallu manteisio i'r eithaf ar effaith y bobl â'r sgiliau gwahanol a'r adnoddau gwahanol sydd ar gael iddynt.

Mae'r  £7 miliwn a ddyrannwyd i ni yn y gyllideb yno er mwyn ein galluogi i wneud hynny, i sefydlu'r strwythur hwnnw, i sefydlu ffordd o weithio, i sefydlu'r fenter yn y lle cyntaf, ac yna, wrth gwrs, mae angen inni allu ariannu hynny drwy gyllid refeniw yn y blynyddoedd i ddod. Ond, ar hyn o bryd, rydym yn edrych ar sut yr ydym yn ei sefydlu a sut yr ydym yn cyflawni hynny ar y cyd gydag awdurdodau lleol, gyda Chyfoeth Naturiol Cymru, gyda'r trydydd sector a grwpiau cymunedol gwahanol ledled y cymunedau. Drwy wneud hynny gobeithiaf y gallwn wneud mwy na dim ond cyfeirio at niferoedd ar siart. Rwy'n cydnabod ond yn rhy dda effaith nid yn unig cynni, ond anhrefn economaidd, yn y gymuned a gynrychiolaf. Rwyf wedi gweld effaith cau gwaith dur ar fy etholaeth. Rwyf wedi gweld effaith cau glofeydd yn fy etholaeth. Rwyf wedi gweld hynny'n digwydd, ac rwyf wedi gweld yr effaith a gafodd, nid yn unig yn y graffiau economaidd a ddyfynnwyd gan lefarydd y Ceidwadwyr, ond rwyf wedi gweld yr effaith ar bobl a theuluoedd. Mae hyn yn ymwneud â chreu—. Dwi ddim yn awgrymu ei fod yn brofiad unigryw, ond yr hyn a ddywedaf yw y byddwn yn mesur llwyddiant hyn mewn termau dynol yn ogystal â safbwynt economaidd. A gobeithio hefyd y byddwn yn mesur llwyddiant hyn o safbwynt ein hamgylchedd, ein bioamrywiaeth, o ran sut y gallwn reoli ein tirweddau, ac o ran sut y gallwn addysgu ein hanes ein hunain i'n pobl.

Felly, rwyf eisiau i hyn fod yn ddull llawer mwy cyfannol o sicrhau dyfodol Cymoedd y De na strwythur syml neu arwyddion ar ochr y ffordd. Gobeithio, pan fyddwn yn gallu gwneud hynny, y bydd yn creu rhywbeth a fydd yn dangos bod ganddo wydnwch a chynaliadwyedd rhywbeth y gallwn ddysgu oddi wrtho yn y dyfodol. Mae'r cynllun cenhadon twristiaeth a ddyfynnir gan yr aelod yn ffordd o allu dod â phobl at ei gilydd a sicrhau bod y busnesau, y mentrau, y cyfleusterau sydd gennym ar gael yn y Cymoedd yn creu cymorth a chyflogaeth ar gyfer pobl y Cymoedd, ac mai pobl y Cymoedd sy'n adrodd eu straeon eu hunain.

A gaf i groesawu'r datganiad a hefyd groesawu'r uchelgais a amlinellwyd gan yr Ysgrifennydd Cabinet dros Lywodraeth Leol a Gwasanaethau Cyhoeddus yn y datganiad ardderchog hwn, rhaid i mi ddweud? Hoffwn ddatgelu rhai o'r manylion oherwydd, yn amlwg, fel y dywed Ysgrifennydd y Cabinet, rydym yn parchu ac yn haeddiannol falch o'n treftadaeth ddiwydiannol gyfoethog ac unigryw. Yn amlwg, y De wnaeth bweru'r chwyldro diwydiannol wedi'r cyfan— ie, yn wir, yn syfrdanol yn ei gyflawniadau a hefyd yn ddinistriol o ran ei effeithiau ar y bobl yma i'r un graddau, wrth inni edrych ar feddau bechgyn naw mlwydd oed a gafodd eu lladd mewn damweiniau a thrychinebau glofaol fel Senghennydd ac Aberfan.

Felly, rwy'n n croesawu'r uchelgais hwnnw ond hefyd bwyslais y gwaith sydd wedi bod yn digwydd gyda'r tasglu o ran, yn enwedig, y dreftadaeth ddiwylliannol a'r adran hunaniaeth. Ac roeddwn yn mynd i dynnu sylw at rai hanfodion, rwy'n credu, sef pwysigrwydd Cymoedd y De o ran treftadaeth ddiwylliannol a hunaniaeth, yn gyntaf oll o ran y Gymraeg. Mae llawer o bobl yn credu bod y chwyldro diwydiannol yma yn y De mewn gwirionedd wedi achub yr iaith Gymraeg. Fel y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn ymwybodol, roedd hanes y tlodi affwysol gwledig yng Nghymru yn golygu bod miloedd o siaradwyr Cymraeg wedi symud i Gymoedd y De i fod yn lowyr o ffermydd amaethyddol gwael, llawn twbercwlosis, fel y gwnaeth nifer o fy nheulu i yn y gorffennol. Ac wrth sôn am gyflawni 1 filiwn o siaradwyr Cymraeg yma yng Nghymru, wel, ychydig dros ganrif yn ôl, roedd gennym 1 filiwn o siaradwyr Cymraeg, a'r rhan fwyaf ohonynt yn gweithio yng Nghymoedd y De yng nghanol y chwyldro diwydiannol hwnnw. Felly, gobeithiaf fod rhywfaint o gydnabyddiaeth o hynny yn digwydd ymysg y gwaith sy'n mynd rhagddo gyda'r tasglu gweinidogol a'r holl syniad o barc rhanbarthol y Cymoedd.

A'r ail bwynt yr hoffwn ei bwysleisio o ran hunaniaeth ddiwylliannol, mewn gwirionedd, yw'r etifeddiaeth Gristnogol sy'n cynnwys Cymoedd y De. Fe'i gwelwn yn awr yn y cannoedd o gapeli anghydffurfiol—y rhan fwyaf ohonynt wedi cau; rhai, yn achlysurol, yn ffynnu—a hanes pregethwyr pwerus a diwygiadau yma ac acw o gwmpas y 250 mlynedd diwethaf. Ac, yn amlwg, roedd rhai ohonom— Mike Hedges a minnau a Dafydd Elis-Thomas—gyda'n gilydd yn y Tabernacl, Treforys, ddydd Gwener diwethaf, i ddathlu'r union etifeddiaeth hon o ddiwydiant trwm, yr iaith Gymraeg a hanes Cristnogol yn dod at ei gilydd—a ddathlwyd yn y Tabernacl, Treforys bryd hynny, yn amlwg, gyda darn o waith yn cael ei wneud mewn adran arall o'r Llywodraeth.

Felly, fy nghwestiwn hanfodol i, pan wyf yn siarad am yr iaith Gymraeg a threftadaeth Gristnogol yw: pa waith sy'n digwydd i sicrhau bod gweithgareddau llywodraethol gwahanol mewn gwahanol bortffolios mewn gwirionedd yn ategu ei gilydd yn hytrach na gyrru ar draws? Oherwydd mae gan Gymoedd y De dreftadaeth Gristnogol gyfoethog iawn. Bu raid i fy hen ewythr adael fferm dlawd iawn ger Dolgellau i setlo yn Aberdâr a daeth yn awdur emynau ac yn argraffydd yno. Ac, yn wir, Ap Hefin, Henry Lloyd, yw awdur yr emyn 'I Bob Un Sy'n Ffyddlon', yr ydym yn dal i'w ganu o amgylch theatrau rygbi y dyddiau hyn, nid yn unig yn ein capeli. Mae rhai aelodau angharedig o'm teulu wedi awgrymu mai ef oedd yr unig un ag unrhyw dalent yn llinach y teulu Lloyd.

Ond mae emyn donau  eraill yn dod i'r meddwl, fel 'Cwm Rhondda'. Nid oes crynhoad ehangach o ddiwylliant Cymoedd y De—un o'r emynau mwyaf ysbrydoledig erioed—fel 'Calon Lân'. Mae'r geiriau a'r dôn yn dod o Abertawe. Ac mae hynny yn ogystal â'n hanes cyfoethog o gorau meibion a bandiau pres a ddigwyddodd oherwydd yr un hanes diwydiannol cyfoethog ym mhob un o'n Cymoedd yn y De. Felly, byddwn yn gobeithio, o ran treftadaeth ddiwylliannol a hunaniaeth, y rhoddir rhwydd hyn iddynt ac nid dim ond rhyw fath o esgus cydnabod— ar ryw adeg yn y gorffennol siaradwyd rhywfaint o Gymraeg yn y Cymoedd hyn ac weithiau roedd rhai pobl yn mynd i'r capel. Mewn gwirionedd mae'n hanes cyfoethog, ysbrydoledig iawn sy'n cael ei anghofio yn aml. Diolch yn fawr.

Mae'r Aelod dros Orllewin De Cymru wedi gwneud i mi deimlo'n hollol annigonol. Does yr un aelod o fy nheulu i, hyd y gwn i, wedi ysgrifennu unrhyw emynau o gwbl—

Mae amser o hyd.

Gobeithio—er bod nifer ohonom, ar wahanol adegau, wedi ceisio eu canu. Roeddwn i'n ofni am eiliad fod yr Aelod yn bwriadu mynd drwy'r caniedydd cyfan ar un adeg, a fyddai wedi fy ngadael yn teimlo'n fwy annigonol byth.

Fodd bynnag, gwnaeth hefyd grybwyll rhai pwyntiau diddorol iawn. Efallai na fydd yn dymuno gwybod hyn, ond y llyfr wrth ymyl fy ngwely i ar hyn o bryd yw 'I Know Another Way'. Mae'n gasgliad gan Jon Gower ac mae'n adeiladu ar waith y diweddar Robin Reeves y mae hiraeth mawr ar ei ôl—efallai y bydd yr Aelodau'n gyfarwydd ag ef—a siaradodd ac a ysgrifennodd am lwybrau pererinion ar draws Cymoedd y De. Ysgrifennodd am y llwybr o Dyndyrn i Dyddewi, y llwybr pererinion hwnnw a oedd, ar y pryd, yn cyfateb i ymweliad â Rhufain—roedd dau ymweliad â Thyddewi yn cyfateb i ymweliad â Rhufain. Ond nid yw mynd i Rufain, wrth gwrs, yn golygu mynd i gysegrfa'r Santes Fair ym Mhen-rhys. Felly, mae yna rai manteision o ddilyn Tyndyrn i Dyddewi yn hytrach na thrafferthu gyda Rhufain.

Mae gennym hanes yno, yn fy marn i, nad yw'n hanes unigryw o amser a lle yn unig, ond mae'n rhywbeth y credaf y mae gennym ddyletswydd i addysgu ein hunain amdano, os mynnwch. Roeddwn yn siarad yn fy etholaeth i yr wythnos diwethaf am y Siartwyr a gorymdaith y Siartwyr o Twyn Star yn Nhredegar a  mannau eraill i lawr i Gasnewydd. Byddai llawer o'r dynion a ymgasglodd yn Twyn Star ar y noson honno ym mis Tachwedd wedi bod yn siarad Cymraeg, a ddim yn gallu siarad Saesneg. Adlewyrchir hanes ieithyddol y Cymoedd ym mywydau llawer ohonom sydd yn dod o'r Cymoedd. Gadawodd fy nheulu i fy hun Aberystwyth i fynd i weithio yn Nhredegar. Ganwyd fy mam-gu ym Mhenparcau, a chyrhaeddodd Glanhowy yn Nhredegar ddim yn gallu siarad yr un gair o Saesneg. Magodd  fy nhad i siarad Saesneg yn unig, a dim ond Saesneg y siaradwn i fel plentyn. Dwi wedi dysgu siarad Cymraeg, ac yn awr mae fy mhlant yn siaradwyr Cymraeg iaith gyntaf. Mae'r hanes hwnnw o ran yr iaith yn rhywbeth a adlewyrchir yn hanes personol a theuluol llawer ohonom.

Gellir dwyn ynghyd y dreftadaeth gymdeithasol, ieithyddol a diwydiannol. Rydym wedi gweld canolfan Soar ym Merthyr Tudful, wrth gwrs, sy'n gwneud y gwaith gwych o ail-greu'r cadeirlannau mawr hyn i anghydffurfiaeth, fel y gwelsoch yn Nhreforys y diwrnod o'r blaen, a datblygu diwylliant iaith Gymraeg newydd a threftadaeth Cymru newydd, sy'n cael eu creu gennym ni ein hunain yn y Cymoedd hyn. Credaf ei bod yn bwysig ein bod yn siarad â'n gilydd ac yn adrodd y straeon hyn.

Cofiaf Gwyn Alf Williams yn siarad rai blynyddoedd yn ôl bellach ac yn disgrifio'r croestanio o Flaenafon i Ferthyr gan sôn amdano'i hun yn fachgen ysgol ym Merthyr Tudful—roedd bob amser yn cyfeirio at ei rieni fel athrawon ysgol Dowlais, wrth gwrs, gyda'r pwyslais ar yr athrawon ysgol ac ar Ddowlais—ac yn sôn am yr hyn yr oedd wedi'i ddysgu, yn sôn am aelwyd y ffwrnais a sut roedd hynny wedi creu Merthyr Tudful ei blentyndod a sut mae gennym ninnau gyfle i wneud hynny unwaith eto heddiw.

Dyna pam mae'r cysyniad hwn o byrth mor bwysig, fel y gall rhywle fel Merthyr, gyda'r prosiect Crucible y mae'r awdurdod lleol yn ei ddilyn ar hyn o bryd, unwaith eto ail-greu'r storïau hyn, ail-greu'r syniadau hyn o bwy yr oeddem ni a phwy y gallwn fod. Wrth geisio addysgu ein plant am yr hanes hwnnw—rydym yn dysgu mwy amdanom ni ein hunain.

Yn sicr, wrth ddathlu pen-blwydd deng mlwydd a thrigain y Gwasanaeth Iechyd Gwladol, roeddwn i ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid yn ddigon ffodus o gael siarad ar y diwrnod hwnnw yn Nhredegar. Roeddem yn dathlu nid yn unig ben-blwydd deng mlwydd a thrigain y Ddeddf Seneddol ond ben-blwydd cant ac wyth ar hugain sefydlu Cymdeithas Cymorth Meddygol Tredegar a ddaeth o'i blaen, gan sôn nid yn unig am hanes cymdeithasol ond hanes sosialaidd y Cymoedd hefyd. Rwyf wedi cael fy nhemtio, mae'n ddrwg gennyf, i dorri fy sylwadau yn gynharach, felly ni fyddaf yn mynd i lawr y llwybr hwnnw y prynhawn yma. Ond gobeithio y byddaf yn gallu dwyn ynghyd y syniad hwn o'n treftadaeth, ein lleoliad a'n tirwedd. Credaf fod y gair 'lle' yn bwysig, oherwydd mae'n dwyn ynghyd yr holl elfennau gwahanol hyn o beth rydym yn ceisio ei wneud.

Diolch ichi, Ysgrifennydd y Cabinet. Credaf ei bod yn deg dweud bod llawer iawn o ewyllys da ar draws y Siambr hon ar gyfer menter tasglu'r Cymoedd, ond, efallai, ar y dechrau, roedd hynny'n gymysg â rhywfaint o optimistiaeth bwyllog pan deimlwyd na fyddai llinell gyllideb ar wahân ar ei chyfer. Felly, croesawaf yr ymrwymiad o £7 miliwn yn fawr iawn tuag at barc rhanbarthol y Cymoedd.

Roeddwn yn edrych drwy brosbectws y parc rhanbarthol yn gynharach heddiw, ac roeddwn yn falch iawn o weld y cyfeiriad at ddatblygu cyfleoedd ar gyfer yr economi sylfaenol o fewn hynny. Fel un o Aelodau'r Cynulliad sydd wedi bod yn awyddus i hyrwyddo manteision yr economi sylfaenol, credaf fod hyn yn newyddion gwych. Gwn, er enghraifft, efallai y bydd cyfleoedd i gymunedau fel Ynysybwl, lle mae cynlluniau i gynnal a oes modd ichi ymhelaethu ar botensial yr economi sylfaenol o fewn yr agenda hon.

Hoffwn hefyd godi ychydig o bwyntiau eraill o'r prosbectws, yn gyntaf ynghylch adborth. Croesawaf eich sylwadau yn y Siambr heddiw ynghylch gwahodd cymunedau i gymryd rhan yn y gwaith o symud y fenter hon yn ei blaen. Ond a oes modd ichi roi rhai manylion pellach ar sut y gall cymunedau barhau i gymryd rhan wrth ddatblygu blaenoriaethau ac amcanion y parc rhanbarthol drostynt hwy eu hunain? Fel y noda'r ddogfen, nid yw ein cymunedau yn y Cymoedd yn homogenaidd, a gwn fod hynny'n rhywbeth yr ydych chi eich hun wedi'i ddweud droeon yn y Siambr hon, felly sut fydd y gwaith ymgysylltu hwnnw'n adlewyrchu natur y gwahanol gymunedau hynny?

Hefyd, gwn fod hyn yn rhywbeth yr wyf wedi tynnu sylw ato ynghyd â Gweinidogion eraill, ond credaf fod cyfleoedd gwirioneddol o fewn y parciau rhanbarthol ar gyfer manteisio ar ein rhwydwaith o dwnelau rheilffordd segur—hynny yw o ran cysylltiadau teithio llesol, twristiaeth treftadaeth a chymaint mwy. Sut fyddech chi'n gweld hyn yn rhan o bolisi ehangach parc rhanbarthol y Cymoedd? Rwy'n meddwl yn benodol am dwnnel Abernant, sy'n cysylltu fy etholaeth o ag etholaeth fy nghyd-Aelod, Dawn Bowden ym Merthyr Tudful, ac yn dod allan, mewn gwirionedd, yn union ger y fynedfa i BikePark Cymru. Felly, mae'r potensial sydd yno, yn fy marn i, ac ym marn Dawn hefyd, mi wn, yn enfawr.

Yn olaf, yr wythnos diwethaf, cymerais ran mewn taith gerdded dywysedig o hen weithfeydd haearn y Gadlys. Rwyf mewn perygl o beri gofid i fy nghyd-Aelod, Dawn Bowden, sy'n cynrychioli, yn amlwg, yr etholaeth sydd fwyaf enwog am ei threftadaeth haearn, ond caiff gweithfeydd haearn y Gadlys yn Aberdâr yn wir eu disgrifio fel y gyfres sydd wedi'i chadw orau o ffwrneisiau chwyth y DU. Roedd hyn yn agoriad llygad gwirioneddol, ond yn un y mae llawer rhy ychydig o bobl yn ymwybodol ohono mewn gwirionedd. Mae prosiectau fel hyn yn golygu ymrwymiadau ariannol mawr, ac mae hwn yn benodol yn dibynnu ar dîm o wirfoddolwyr sy'n gysylltiedig ag Amgueddfa Cwm Cynon, felly mae'n anodd iawn deall  potensial hwnnw. A fydd potensial i sefydliadau fel hynny fanteisio ar agenda'r parc rhanbarthol a chyflwyno achos ar gyfer cysylltu safleoedd treftadaeth fel hwnnw?

Wrth gwrs, mae gweithfeydd haearn y Gadlys yn enwog, ac mae'r gymhariaeth â Merthyr yn un dda, ond mae'r naill a'r llall yn pylu o'u cymharu â Sirhywi, wrth gwrs, lle mae'r gwaith haearn yno—. Mae'n enghraifft dda, mewn gwirionedd, pan adawyd rhan eithriadol bwysig o'n treftadaeth i bydru ac i ddirywio am ddegawd ar ôl degawd, oherwydd nad oeddem ni—bob un ohonom yma o'r rhanbarth—erioed wedi deall ei bwysigrwydd mewn termau hanesyddol. Ni oedd y rhai a'i gadawodd yno—ni allwn feio Llywodraeth Llundain neu fannau pell eraill am ganiatáu i hynny ddigwydd. Rydym eisiau buddsoddi yn y mannau hyn heddiw fel y gallwn sicrhau bod cenedlaethau'r dyfodol yn gallu dysgu a deall.

Byddaf yn edrych ar y lleoedd hyn—mae fy mab wyth mlwydd oed, druan ohono, wedi treulio gormod o lawer o'i wyliau, rwy'n credu, yn cael ei dywys gan ei dad i ymweld â gwahanol leoedd. Rwy'n cael y teimlad yn aml y byddai'n well ganddo fod yn gwylio'r teledu, ond ei fod yn cael ei lusgo ar draws i—. Mae wedi bod i Flaenafon sawl gwaith, mae'n rhy fyr i fynd lawr i'r pwll mawr, ond fe ddaw. Nid yw wedi ymweld â'r Gadlys eto, ond bydd yn gwneud hynny, ac mae wedi ymweld â hanes Merthyr hefyd, lle mae gennych hanes y rheilffyrdd, wrth gwrs, yn digwydd yno.

Ond gadewch inni edrych ar y mater am y twneli. Ymwelais â'r Rhondda yr wythnos diwethaf. Euthum i Flaencwm a siarad â grŵp o bobl a oedd wedi gobeithio ailagor twnnel rhwng Blaencwm a Blaengwynfi. Pan oeddwn yn gyrru oddi yno, fe'm gadawyd â'r syniad gwych hwn o greadigrwydd yn fwy nag unrhyw beth arall—creadigrwydd pobl sy'n adnabod eu lle, a chreadigrwydd pobl sy'n deall eu lle, a chreadigrwydd pobl sydd ag uchelgais ar gyfer eu lle a'u cymuned. Wrth ddatblygu'r prosiect hwn, nid gweision sifil ym Mharc Cathays, neu hyd yn oed Weinidogion ym Mae Caerdydd, ond y bobl hynny sydd â'r syniad, breuddwyd, hunaniaeth, ymdeimlad o le ac ymdeimlad o hanes fydd yn llywio'r prosiect hwn, ac yn gwneud llwyddiant mawr ohono. A dyna pam mae'r Aelod dros Gwm Cynon yn sôn am yr economi sylfaenol. Mae'n hanfodol, wrth wneud hynny, bod y cyfoeth yr ydym yn ei greu yn parhau i fod yn y gymuned, ac yn parhau i fod yn rhan o'r gymuned honno, nid yn unig i helpu i adfywio'r gymuned ond i ail-greu'r cymunedau hynny. Ac, fe wyddoch, i mi—ac amlinellodd llefarydd y Ceidwadwyr hyn ei hun—caiff llwyddiant y prosiect hwn ei fesur yn nhermau diwylliannol a hanesyddol, ond rhaid inni bob amser gydnabod pwysigrwydd creu gwaith cynaliadwy yn ein cymunedau. Gobeithiaf y gallwn wneud hynny, ac y bydd y cyfoeth yr ydym yn ei gynhyrchu yn gallu aros yn y gymuned.

A gaf i ddweud gair am Ynysybwl? Y tro diwethaf yr ymwelais ag Ynysybwl, roeddwn ar fy ffordd i Lanwynno, a gelwais heibio'r Fountain yno; efallai fod rhai Aelodau yn ymwybodol ohono. Ac wrth gerdded o amgylch—wnes i ddim dilyn esiampl Guto Nyth Brân a rhedeg i Aberpennar, ond cerddais drwy Goedwig Llanwynno, a rhaid imi ddweud y gallech fod yn unrhyw le yn y byd, y goedwig ysblennydd sydd gennym yno, coetir naturiol hefyd. Mae'n rhywbeth y credaf y dylem ni ei ystyried o ddifrif: sut ydym ni yng Nghymru yn creu coedwig neu goetir sy'n rhan o'n hunaniaeth? Ac roeddwn yn cerdded drwy Geunant Clydach uwchlaw fy etholaeth i fy hun i lawr at y Fenni rai wythnosau yn ôl, yn edrych ar y coetir naturiol yno. Mae'n goetir hanesyddol yng Nghymru. Mae'n amgylchedd hanesyddol, yn ecosystem hanesyddol. Felly sut allwn ni ddiogelu hynny i'r dyfodol, a sut allwn ni sicrhau bod gennym nid yn unig y rheolaeth dŵr y mae angen inni ei chael, y rheolaeth ecosystemau y mae angen inni ei chael, ond wedyn sicrhau bod gennym fynediad hefyd, fel bod pobl yn gallu cael mynediad at y safleoedd rhagorol hyn, yn deall beth mae'r safleoedd hynny yn ei olygu? Ac yna roi sylw i'r materion a godwyd yn y datganiad ar fynediad i bobl anabl, i sicrhau bod y mynediad hwn ar gael i bawb ar draws y gymuned, a'n bod yn rheoli hynny er mwyn galluogi pawb i gael budd ohono.

Felly, credaf fod yr holl gyfleoedd sydd gennym yma yn gyfleoedd y byddwn yn eu gwireddu trwy gydweithio, gan gyd-gynhyrchu gyda'n gilydd rywbeth na allai unrhyw un ohonom ei gyflawni yn annibynnol neu ar wahân.   

Diolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad heddiw. Fel yr ydym wedi nodi, mae'r Cymoedd bob amser wedi brolio tirweddau dramatig, felly mae'n gwneud synnwyr inni ddefnyddio hynny gymaint ag y gallwn. Credaf fod y syniad sylfaenol o barc rhanbarthol y Cymoedd yn un eithaf cadarn, a dymunaf yn dda ichi gyda'i ddatblygu, a gobeithio y bydd yn dwyn ffrwyth fel rhywbeth y mae pobl o'r tu allan i'r ardal yn gallu ei fwynhau fel ymwelwyr, a hefyd y gall pobl o fewn yr ardal ei fwynhau fel cyfleuster sy'n lleol iddynt.

Nawr, aeth Dai Lloyd â ni ar daith atgofus iawn drwy hanes a diwylliant y Cymoedd. Ni fydd neb yma yn gallu gwneud cystal â hynny. Roedd llawer o elfennau— [torri ar draws.] Dwi'n gwybod. Ydw, rwy'n cydnabod hynny, Bethan, fy hun. Nawr, aeth Dai â ni drwy lawer o elfennau gwahanol. Neuaddau'r glowyr, ni soniodd amdanyn nhw oherwydd mae llawer ohonynt yn dal yno, ond wrth gwrs mae rhai ohonynt yn ei chael hi'n anodd, ac maen nhw'n rhan o wead diwylliannol y Cymoedd hefyd. Felly, tybed pa mor bell y gellir eu hintegreiddio i'r weledigaeth hon o barc rhanbarthol y Cymoedd. Dwi'n credu eu bod yn rhan bwysig o'r dirwedd. Mae rygbi, mae'n debyg, yn rhywbeth arall—mae rhai o'r clybiau rygbi enwog yn ei chael hi'n anodd. Nid wyf yn siŵr a oes gan hynny unrhyw berthnasedd, ond mae hynny'n bosib.

Credaf efallai fod tri phrif fater y mae angen inni fynd i'r afael â nhw. Mae problem cysylltedd trafnidiaeth, ac yn gysylltiedig â hynny mae mater seilwaith a chyfleusterau ac, yn olaf, pa mor bell y gallwn ddefnyddio'r dirwedd i helpu i gyflawni nodau Deddf cenedlaethau'r dyfodol. Fel y gwyddom, mae problemau yn y Cymoedd—ceir problemau ledled Cymru ond weithiau yn y Cymoedd maen nhw'n waeth gyda phethau fel ffitrwydd corfforol, gordewdra, pethau fel hynny. A allwn ni ddefnyddio agosrwydd y Cymoedd at y golygfeydd dramatig iawn hyn i annog mwy o weithgarwch corfforol? A yw hynny'n mynd i fod yn rhan o'r cynllun?

O ran cysylltedd trafnidiaeth, mae angen pethau fel y twneli—mae'r twneli yn syniad da iawn. Cyfarfûm â phobl o Gymdeithas Twneli’r Rhondda dros yr haf. Maent wedi dod ac wedi datblygu'r cynllun o ddim byd. Eu gweledigaeth nhw yw hi ac rwy'n falch ei bod yn cael cymorth gan Lywodraeth Cymru. Felly, a allwch chi roi mwy o wybodaeth inni ar sut y caiff hynny ei ddatblygu? Yn amlwg, rydym wedi clywed gan aelod arall—Aelod Cwm Cynon—nad hwnnw yw'r unig dwnnel, mae twnelau eraill hefyd yn cysylltu Cymoedd eraill.

Mae yna hefyd faterion cyfleusterau cyhoeddus. Mae llawer o bobl yn mynd i feicio i fyny'r Cymoedd fel y mae. Byddant yn mynd i leoedd fel y Rhigos a Bwlch. Ar hyn o bryd, ceir diffyg cyfleusterau fel caffis a thoiledau cyhoeddus. Felly, os ydym eisiau gweld mwy o bobl yn mynd yno, mae angen inni edrych ar y seilwaith, felly beth allwn ni ei wneud— beth allwch chi ei wneud, yn hytrach, Gweinidog, i annog mwy o seilwaith? Diolch yn fawr iawn.

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

O ran gweithredu ar nifer o faterion gwahanol, rydym ni wedi gweld drwy'r broses o drosglwyddo asedau cymunedol nifer o asedau cymunedol yn cael bywyd o'r newydd. Ymwelais i â Neuadd y Gweithwyr Blaenafon beth amser yn ôl ac mae'n rhyfeddol ei gweld hi'n cael ei haileni unwaith eto. Yn fy etholaeth i, mae Sefydliad Glowyr Llanhiledd yn parhau i fod yn ganolfan i'r gymuned. Rydych chi'n gyrru ar draws y Cymoedd neu rydych chi'n symud ar draws y Cymoedd, mae gennych chi Neuadd y Dref, Maesteg a'r Neuadd Les yn Ystradgynlais. Gallwch enwi nifer o gyfleusterau gwahanol sydd wrth galon y cymunedau hynny. Yr hyn yr wyf i'n gobeithio y gallwn ni ei wneud yw sicrhau eu bod yn parhau wrth galon eu cymunedau.

Mewn sawl ffordd, mae'r problemau diwylliannol y mae Aelod Plaid Cymru dros Orllewin De Cymru eisoes wedi cyfeirio atynt wrth wraidd ein huchelgais. Ond os ydym ni i lwyddo, yna mae'r seilwaith sy'n cael ei ddisgrifio yn gwbl hanfodol: mae'n rhaid i seilwaith trafnidiaeth, seilwaith cyfleusterau—boed yn doiledau cyhoeddus neu'n ganolfannau ymwelwyr neu gaffis, bwytai, gwestai, llety—fod  wedi eu sefydlu. Dyma'r math o seilwaith y byddem ni'n ceisio ei ddatblygu a'i roi ar waith dros amser. Dyna pam, wrth ddatblygu'r cysyniad, yr ydym ni'n gweithio gyda, nid dim ond awdurdodau lleol a Chyfoeth Naturiol Cymru a chyrff cyhoeddus eraill, ond yn gweithio gyda'r holl bobl hynny sy'n gallu darparu a chefnogi'r cyfleusterau hynny ledled rhanbarth y Cymoedd.

A gaf i ddweud, cyn i mi ddechrau hyd yn oed, rwy'n credu—o ran natur hanesyddol ein hetholaethau a'r dreftadaeth—a gaf i ddweud bod y twnnel yn mynd o Ferthyr Tudful i Abernant, nid y ffordd arall? [Chwerthin.] Darganfu Richard Trevithick y locomotif stêm ym 1803, ac aeth o Benydarren ym Merthyr Tudful i Aberdâr. Iawn.

A gaf i ddweud—a gaf i ddiolch i chi yn gyntaf oll—? [Torri ar draws.] [Chwerthin.] Nid ein bod ni'n gystadleuol o gwbl ynghylch ein hanes, ond dyna ni. A gaf i ddiolch ichi, Ysgrifennydd y Cabinet, am eich datganiad? Rwy'n mynd i ddychwelyd at rai meysydd ychydig mwy cyffredin. Rydym ni wedi cael llawer o sgyrsiau am y pryderon ynghylch Cwm Rhymni uchaf a hoffwn gymryd y cyfle hwn i ddiolch i chi ac Ysgrifennydd y Cabinet dros economi am ddod gyda mi i ymweld â chynrychiolwyr lleol a sefydliadau ac aelodau o'r cyhoedd, a siarad â hwy a rhannu'r pryderon hynny. Ond y mae'n ymddangos i mi, mewn llawer o'n hen ardaloedd diwydiannol fel Rhymni, bod edrych ar ffyrdd arloesol newydd o adfywio yn hanfodol, felly, rwy'n croesawu'n fawr iawn y themâu cyflawni cysylltiedig ynghylch y cynigion ar gyfer y parc rhanbarthol, yn arbennig yr agweddau sy'n croesi Blaenau'r Cymoedd.

Byddwch yn gwybod, mewn rhannau o Rymni, bod gennym ni ardaloedd mawr o hyd o hen dir diwydiannol diffaith, sy'n symbol o'r dirywiad yn y cymunedau hynny dros y 30 mlynedd diwethaf, fwy neu lai, ac mae'r ardaloedd hynny yn dal heb ddenu buddsoddiad busnes sylweddol. Ond, wedi dweud hynny, fel yr ydych chi wedi ei ddweud eisoes, mae'r ardal gyfan, wedi'i hamgylchynu gan harddwch naturiol syfrdanol. Felly, mae gennym ni'r diffeithwch diwydiannol hwn yng nghanol rhywbeth sy'n cael ei amgylchynu gan y fath harddwch, ac yn amlwg y mae angen i ni fanteisio ar hynny, i gyflawni'r nodau economaidd a llesiant.

Ac rwy'n edrych ar rywfaint o'r llwyddiant, llwyddiant enfawr, rhai o'r gweithgareddau hamdden a welsom ni'n cael eu datblygu mewn hen chwareli llechi yn y Gogledd, a tybed a yw hynny'n rhyw fath o lasbrint ar gyfer beth y gallem ni ei wneud mewn rhai o'n hen ardaloedd diwydiannol yng Nghymoedd y De. O gofio bod lles y cymunedau yn y Cymoedd yn rhan hanfodol o waith y tasglu, a gaf i ofyn a yw'n rhan o'ch gweledigaeth chi ar gyfer parc rhanbarthol y Cymoedd i edrych ar y meysydd hynny o ddiffeithwch gyda golwg ar ailddatblygu o bosibl ar gyfer gweithgaredd hamdden a llety, i ategu'r ardaloedd o harddwch naturiol rywsut, gan eu troi'n atyniadau ymwelwyr yn eu rhinwedd eu hunain a defnyddio hyn fel un o'r dewisiadau amgen i ail-gyflwyno diwydiant i adfywio ardaloedd diwydiannol a hen ardaloedd diwydiannol yn unig?

Roeddwn hefyd yn falch o'ch clywed yn sôn, rwy'n credu mewn ateb i Dai Lloyd, am y Comisiwn Dylunio i Gymru ym Merthyr Tudful, ac fe fyddwn yn falch petaech chi'n ymhelaethu ychydig ar hynny, oherwydd y cynigion ynghylch charrette y Comisiwn Dylunio, beth a ddaw allan o hynny yw nid dim ond yr adeiladau—Castell Cyfarthfa a ffwrneisi chwyth ac ati—ond y mae hefyd yn ymwneud ag adrodd stori gyfan y diwydiant haearn ym Merthyr a'r bobl a'i creodd, yr holl ffordd at wrthryfel Merthyr a thu hwnt, ac a yw hynny'n ffurfio rhan o'ch gweledigaeth ar gyfer parc tirwedd y Cymoedd. A fydd y math hwnnw o brofiad wedi ei seilio ar yr hanes a'r dreftadaeth yn rhan o'r parc tirwedd hefyd?

Ie, hollol, fe fydd, a'r prawf litmws fydd Rhymni—nid oes gennyf amheuaeth ynghylch hynny. Os ydym yn edrych ar ddatblygu'r parc rhanbarthol fel cysyniad, fel fframwaith i ddatblygiadau eraill ddigwydd ynddo, yna os llwyddwn ni, yna byddwn yn llwyddo yn Rhymni. Os edrychwch ar y mathau hynny o gymunedau lle'r ydych chi wedi cael trefi mawr yn agos—rydym ni wedi gweld buddsoddiad a datblygiad sylweddol, ac nid yw trefi llai wedi gweld yr un lefel o fuddsoddiad, ac fe welodd y ddau ohonom ni effaith hynny ar ganol y dref y pryd hynny. Mae angen i ni allu sicrhau bod pobl, boed yn Rhymni neu mewn mannau eraill, yn gallu gweld budd hynny ac nad yw'n ddim ond araith a wnaed ym Mae Caerdydd, ond yn realiti ar garreg y drws ac ym mywydau pobl.

Cefais fy ysbrydoli pan euthum drwodd a siarad â phobl am y prosiect Crucible ym Merthyr Tudful, am y rheswm yr ydych yn ei roi: nad yw'n ymwneud yn unig â'r amgylchedd adeiledig—wrth gwrs ei fod ef, ond nid yw'n ymwneud â hynny'n unig—mae'n ymwneud â'r bobl sy'n byw yno hefyd a'r bobl sy'n byw yn ein cymunedau, a'n straeon, ein hanes, ein dyfodol. Ac mae ein gallu i wneud hynny, rwy'n meddwl, yn gwbl allweddol a sylfaenol i lwyddiant y prosiect hwn. Mae'r Gweinidog dros ddiwylliant a thwristiaeth a threftadaeth yn ei le'r prynhawn yma a bydd yn gwrando ar y trafodaethau hyn, ac mae'r sgyrsiau a gawsom am sut y mae ein treftadaeth yn rhan o'n dyfodol yn gwbl ganolog i'r hyn yr ydym yn awyddus i'w gyflawni. Roedd yn ddigon caredig i ymweld â'm hetholaeth yn y gwanwyn i drafod etifeddiaeth Aneurin Bevan, ac rydym yn dymuno dod â'r llinynnau gwahanol hynny ynghyd a sicrhau ein bod yn gallu ailddyfeisio'r cymunedau hyn. Mae'r Aelod dros Ferthyr—. Mae'r Aelod dros Ferthyr Tudful a Rhymni yn iawn i—bron imi â gwneud camgymeriad, camgymeriad ofnadwy, yn y fan yna—yn iawn i nodi'r tir diffaith a welwn o gwmpas y dref ac ym mhen uchaf Cwm Rhymni. Rwy'n gyfarwydd â hwnnw. Mae angen inni edrych ar sut yr ydym yn ail-greu'r cymunedau hyn. Nid yn Rhymni yn unig, ond mewn mannau eraill, lle y gwelwn nad oes angen y tir a ddefnyddiwyd o'r blaen ar gyfer diwydiant trwm yn yr un ffordd mwyach.

Un o'r materion yr ydym yn rhoi sylw iddo fel rhan o waith ehangach tasglu'r Cymoedd, y byddwn yn ei drafod ar adegau eraill y prynhawn yma, yw mater y Cymoedd uchaf. Rwy'n credu bod materion penodol ym Mlaenau'r Cymoedd sydd yn fwy anodd, os mynnwch chi, nag mewn rhannau eraill o'r Cymoedd. Felly, byddwn ni'n edrych ar hynny, yn benodol. Ond yn sicr, gobeithiaf y byddwn yn gallu, yn y blynyddoedd i ddod, ddangos bod y gwaith yr ydym ni'n ei roi ar waith heddiw yn cael ei weld yn y dyfodol fel trobwynt ar gyfer y Cymoedd ac yn cael ei weld fel rhywbeth nad arweiniodd at dwf economaidd yn unig, ond a arweiniodd at newid cymdeithasol hefyd a newid yn ein dyfodol ni. Gobeithiaf y gallwn gyflawni hynny.

Mae amser y datganiad wedi dod i ben, ond fe gymeraf ddau gyfraniad a chwestiynau byr arall. Suzy Davies.

Iawn. Diolch yn fawr, Llywydd. Yn fyr, felly, nid ydym wedi gorffen chwarae trympiau uchaf gyda gweithfeydd haearn—rwy'n mynd i godi'r ods gyda gweithfeydd haearn Castell-nedd. Ond rydw i'n ei wneud yn benodol iawn, oherwydd, wrth gwrs, nid oes unrhyw sôn am gyd-gynhyrchu yn y prosbectws ei hun, ond mae'n cyfeirio at stiwardiaeth gymunedol, ac mewn gwirionedd rwy'n gobeithio y byddwch yn edrych ar gymoedd Nedd a Dulais fel ymgeiswyr da ar gyfer pyrth—fel enghreifftiau lle mae stiwardiaeth gymunedol o asedau treftadaeth naturiol a diwylliannol yn amlwg iawn. Ac, wrth gwrs, yn faes lle gellir datblygu—rhan o waith tasglu'r Cymoedd—twristiaeth mewn ffordd sy'n fuddiol i bawb ar gyfer lles preswylwyr ac ar gyfer yr economi, heb wneud y cynnig yn debyg i rywbeth allan o Disney.

Mae gennych enghraifft o fiosffer Dyfi o'ch blaen chi, Ysgrifennydd y Cabinet ynghylch ble y mae'r cydbwysedd hwnnw yn gyraeddadwy. Fe'i cydnabyddir yn rhyngwladol, ac efallai y ceir gwersi y gallwn eu dysgu i lawr yn y de o hynny hefyd. Felly, fy nghwestiwn sylfaenol yw: ble fydd y cyrff llawr gwlad hyn, er eu bod yn gyfrifol am stiwardiaeth gymunedol, yn cael mynediad at y cronfeydd hyn? A yw'r cyfan i gael ei wario ar lefel strategol yn unig?

Ac yna, tybed a allech chi ateb cwestiwn a godwyd gan Dai Lloyd, ond na wnaethoch ei ateb ar y pryd ynghylch gweithio traws-lywodraethol. Oherwydd y mae gennym sefyllfa yng Nghastell-nedd ar hyn o bryd, lle bu rhai diffygion neu anawsterau ac anallu ar ran Llywodraeth Cymru i wario arian ar adfer fframiau pen Cefn Coed yn yr Amgueddfa Lofaol yno. A yw'r strategaeth yr ydych yn siarad amdani yn gallu ôl-lenwi problemau fel hynny neu a ddylem ni fod yn edrych am arian o'r ffynhonnell hon i guddio'r diffygion mewn mannau eraill? Diolch.

Dirprwy Lywydd, rhaid i bob trafodaeth ar Gymoedd De Cymru gynnwys trafodaeth ar Gastell-nedd. Mae'n gwbl hanfodol inni roi sylw i hanes a diwylliant y lle gwych hwnnw. Gadewch imi ddweud hyn: Ymwelais â Chefn Coed, rwy'n deall y problemau—rwy'n gobeithio fy mod yn deall rhai o'r problemau sy'n codi yno—ac y mae angen inni weld sut y gallwn ni sicrhau bod y Llywodraeth yn gweithio gyda'i gilydd ar draws yr holl bortffolios gwahanol a'r portffolios newidiol i sicrhau ein bod yn cyflawni ar gyfer pobl.

Yn awr, un o'r materion yr wyf am roi sylw iddo dros yr wythnosau a'r misoedd nesaf yw llunio strwythur y ddarpariaeth a'i roi ar waith. Mae gennym ni brosbectws yn cael ei lansio heddiw, mae gennym ni'r cysyniad yn cael ei lansio heddiw a'r hyn sydd angen inni ei wneud yn awr yw sicrhau bod gennym ni'r llywodraethiant a'r strwythur cyflenwi a fydd yn ein galluogi ni i wireddu hynny, a dyna'r hyn y byddwn yn gweithio arno nesaf. Ac yn sicr, bydd y materion ynghylch y gymuned a'r sicrwydd bod grwpiau cymunedol yn gallu bod yn rhan o hynny yn gwbl hanfodol ac fe fydd yn brawf litmws, fel yr wyf wedi dweud eisoes, ar gyfer sut y byddwn yn ceisio cyflawni'r cysyniad hwn.

Yn olaf, Rhianon Passmore.

Diolch, Llywydd. Diolch. Yn gyntaf oll, a gaf i groesawu'n fawr iawn y fenter gyffrous hon a hefyd yr egwyddorion sy'n sail iddi? A gaf i ofyn pa effaith gaiff y buddsoddiad o £7 miliwn o fewn menter parc rhanbarthol y Cymoedd ar hen gymoedd diwydiannol Islwyn, gyda'r holl harddwch naturiol, y tirweddau y cyfeiriwyd atynt eisoes a'i dreftadaeth? Yn benodol, rhaid imi grybwyll pwll glo'r Navigation yng Nghrymlyn, ond wrth gwrs, y lôn â'r golygfeydd eiconig o fewn Cwm-carn. Felly, a fydd y Gweinidog yn ymrwymo i wneud popeth o fewn y fenter hon i sicrhau ei le pwysig iawn, yn ddiwylliannol ac yn economaidd, a'i lwyddiant parhaus, o ran twristiaeth ac mewn hyfforddiant ar draws De Cymru ond hefyd yn rhyngwladol?

Ie, ac mae Cwm-carn, mewn sawl ffordd, yn fodel ar gyfer yr hyn y ceisiwn ni ei gyflawni, gan sicrhau bod gennym ni fynediad cyhoeddus i dirwedd wych, i brofiad y gall y teulu ei fwynhau, ac i sicrhau bod pobl yn deall y lle y maen nhw'n byw ynddo neu'n ymweld ag ef. Felly, Cwm-carn, mewn sawl ffordd, yw'r math o fodel yr ydym eisiau ei ddatblygu mewn mannau eraill, ac i sicrhau y ceir cyfleoedd eraill. Buom yn sôn yn gynharach am ardal goedwigaeth Llanwynno, ac am sut y gallwn sicrhau bod yr amgylchedd hwn yn rhan o'n dyfodol mewn ffordd, efallai, nad yw ar hyn o bryd. Wrth yrru heibio Navigation a gweld adeiladwaith y pwll yno, ni chaf fy atgoffa o'r gorffennol yn unig, ond fe'm hatgoffir o'r cyfleoedd a fydd gennym yn y dyfodol. Rwy'n credu bod yr adeiladau o amgylch y Navigation yn rhan ddiwydiannol wych o'n treftadaeth. Mae'r bont wedi mynd erbyn hyn, mae traphont Crymlyn wedi diflannu, ond mae'n bwysig sicrhau bod gennym ddefnydd a defnydd cynaliadwy parhaus ar gyfer yr adeiladau diwydiannol a greodd y cymunedau yr ydym bellach yn byw ynddynt.

Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet.