Ac felly dyma ni yn cyrraedd y datganiad gan y Prif Weinidog ar goridor yr M4 o amgylch Casnewydd, ac rwy'n galw ar y Prif Weinidog i wneud ei ddatganiad. 

Diolch yn fawr, Llywydd. Yn dilyn fy natganiad ysgrifenedig i'r Aelodau yn gynharach heddiw, a chyhoeddiad yr adroddiad ar yr ymchwiliad cyhoeddus i goridor yr M4 o amgylch Casnewydd, gallaf yn awr roi manylion pellach am fy mhenderfyniad ar y ffordd liniaru arfaethedig i'r M4, a'r camau nesaf i liniaru tagfeydd traffig ar yr M4 bresennol.

Ers diwedd mis Chwefror, rwyf wedi ystyried yr adroddiad ac argymhellion yr ymchwiliad cyhoeddus i goridor yr M4 o amgylch Casnewydd yn ofalus iawn. Fel y gŵyr yr Aelodau, mae'r adroddiad yn ddogfen swmpus iawn ac yn adlewyrchu'r gwaith a ymgymerwyd gan yr arolygydd rhwng mis Chwefror 2017 a mis Medi 2018, a'r cannoedd ar gannoedd o gyflwyniadau ysgrifenedig a wnaed i'r ymchwiliad hwnnw. Mae'r penderfyniad a ddylid cyflawni'r Cynlluniau a'r Gorchmynion sy'n angenrheidiol i weithrediad y prosiect yn gyfrifoldeb i mi, fel Prif Weinidog, ac i neb arall.

Mae'n rhaid i'm penderfyniad i adlewyrchu'r cyd-destun y caiff ei wneud ynddo, Llywydd. Rydym yn dal i fod yn ddwfn iawn ynghanol y cyfnod hwyaf a dyfnaf o gyni yn oes unrhyw un ohonom ni. Gwelwyd ein cyllidebau cyfalaf yn cael eu torri'n gyson ers 2010. Mae fy nghyd-Weinidogion a minnau'n ymgodymu'n ddyddiol â chydbwyso goblygiadau ariannol ein blaenoriaethau buddsoddi yn y Llywodraeth.

Llywydd, fe wnaeth y Cabinet gyfarfod ddiwedd mis Ebrill i drafod y sefyllfa ariannol gyffredinol sy'n wynebu Llywodraeth Cymru, a'r anghenion o ran gwario cyfalaf yn y blynyddoedd nesaf ym mhob un portffolio, er mwyn rhoi ystyriaeth ofalus i'n blaenraglen gyfalaf. Daeth y Cabinet i'r casgliad y byddai'r lefel sylweddol o wariant sydd ei angen i gyflawni prosiect yr M4 yn cael effaith annerbyniol ar ein blaenoriaethau eraill mewn meysydd fel trafnidiaeth gyhoeddus, iechyd, addysg a thai. Fe wnaeth y Cabinet hynny, fel y dywedais, gan osod y penderfyniadau buddsoddi cyfalaf hynny yn y cyd-destun ariannol ehangach y mae Llywodraeth Cymru yn ei wynebu.

Llywydd, penderfyniad yw hwn a wneir pan mae'r ansicrwydd mwyaf ynglŷn â'n dyfodol ariannol. Mae cyni na welwyd ei debyg o'r blaen ym maes cyllid cyhoeddus yn cyfuno â diffyg eglurder llwyr o ran ein cyllidebau cyfalaf am y blynyddoedd i ddod, a gwaethygir hynny gan yr ansicrwydd ynghylch Brexit, er ein bod ni'n gwybod y gallai diffyg cynnydd Llywodraeth y DU o ran cyflwyno adolygiad cynhwysfawr o wariant weld cyllideb Llywodraeth Cymru yn llai hyd yn oed yn y dyfodol nag y mae heddiw.

Mae goblygiadau sylweddol a phenodol i'r sefyllfa ariannol hon o ran arfer fy mhwerau i wneud y gorchmynion prynu gorfodol sy'n angenrheidiol i'r prosiect fynd rhagddo. Yn hyn o beth, a chyn penderfynu cyflawni unrhyw orchmynion prynu gorfodol, mae'n ofynnol imi fod yn sicr bod angen pendant am orchmynion o'r fath a bod yn rhaid iddyn nhw fod er budd y cyhoedd, a bod yn rhaid iddyn nhw, gyda'i gilydd, gyfiawnhau ymyrryd â hawliau dynol y rhai sydd â buddiant yn y tir sydd ei angen ar gyfer y prosiect. Mae'n rhaid imi gael fy modloni y byddai'r adnoddau angenrheidiol i gyflawni'r prosiect ar gael o fewn amserlen resymol ac nad yw'r prosiect yn debygol o gael ei atal gan unrhyw rwystr arall i'w weithrediad. Llywydd, deuthum i'r casgliad bod y sefyllfa ariannol yn golygu na allaf fod yn sicr y caf arfer fy mhwerau i roi gorchmynion prynu gorfodol o ran y prosiect, gan nad wyf wedi fy modloni y gellir gweithredu'r prosiect mewn dyfodol y gellir ei ragweld, o ystyried y cyfnod hir o ansicrwydd ariannol sy'n ein hwynebu.

Nawr, Llywydd, yng ngoleuni'r casgliad hwn, nid oes angen imi fynd ymlaen i ystyried a yw manteision y prosiect yn goresgyn ei anfanteision ac a wyf i'n cytuno â chasgliadau cyffredinol yr arolygydd o ran lleoliad y man canol rhwng y manteision a'r anfanteision. Serch hynny, rwyf wedi mynd ati, fel y dywedodd yr arolygydd, drwy roi sylw, fel y gwnaiff ef ym mharagraff 8.481 ei adroddiad, i'r buddiannau cryf a chystadleuol sydd ar waith yma, a'r cwestiwn o ble y dylai'r cydbwysedd rhwng y buddiannau cystadleuol hynny sefyll. Felly, rwyf wedi ystyried y manteision a'r anfanteision a nodwyd gan yr arolygydd, a deuthum i'r casgliad, hyd yn oed heb ystyried safbwynt y Cabinet ynglŷn ag ariannu, a hyd yn oed pe byddai'n debygol, ar y sail honno, y câi'r prosiect ei weithredu arno, y byddwn i, beth bynnag am hynny, wedi penderfynu peidio â chyflawni'r cynlluniau na'r gorchmynion.

Rwy'n cydnabod casgliadau'r arolygydd o ran manteision ac anfanteision y prosiect. Fodd bynnag, rwyf yn rhoi mwy o bwys na'r arolygydd ar yr effeithiau andwyol y byddai'r prosiect yn eu cael ar yr amgylchedd ac ecoleg. Yn benodol, rwy'n rhoi pwys mawr iawn ar y ffaith y byddai'r prosiect yn cael effaith andwyol sylweddol ar safleoedd o ddiddordeb gwyddonol arbennig ar wastadeddau Gwent a'u rhwydwaith a'u bywyd gwyllt, ac ar rywogaethau eraill, ac effaith andwyol barhaol ar dirwedd hanesyddol wastadeddau Gwent. O ganlyniad, yn fy marn i, mae effeithiau anffafriol y prosiect ar yr amgylchedd, o'u cymryd ynghyd â'r anfanteision eraill, yn gorlethu ei fanteision. Wrth bwyso a mesur y 'buddiannau cryf a chystadleuol', geiriau'r arolygydd, mae fy nyfarniad ynghylch lle mae'r cydbwysedd rhwng y buddiannau cystadleuol hynny'n gorwedd yn y pen draw yn wahanol i'w farn ef. Am y rhesymau ychwanegol hyn, ar wahân i'r rhesymau ar sail cyllid, nid wyf o'r farn y ceir achos cryf o ran budd y cyhoedd o blaid difeddiannu'r tir sy'n ddarostyngedig i'r gorchmynion prynu gorfodol, ac nid wyf o'r farn y byddai'n briodol nac yn fanteisiol cyflawni cynlluniau a gorchmynion eraill.

Llywydd, yn union fel y bu'n rhaid i'm penderfyniad ystyried y cyd-destun ariannol diweddaraf a'r newid sy'n wynebu Llywodraeth Cymru, mae'n rhaid i ddatrysiadau i broblemau tagfeydd ar yr M4 o amgylch Casnewydd yn y dyfodol adlewyrchu'r sialensiau amgylcheddol diweddaraf sy'n ein hwynebu fel cenedl. Mae dau adroddiad sylweddol diweddar wedi tynnu sylw at wahanol agweddau ar yr heriau hyn. Y cyntaf yw adroddiad Pwyllgor y DU ar Newid yn yr Hinsawdd, 'Net Zero', sy'n argymell nod newydd o 95 y cant ar gyfer lleihau allyriadau yng Nghymru erbyn 2050. Mewn ymateb, mae Llywodraeth Cymru, gan gydnabod maint a brys y bygythiad, wedi datgan argyfwng ar yr hinsawdd. Yn ail, fis diwethaf, cyhoeddodd y Cenhedloedd Unedig ei asesiad byd-eang ar fioamrywiaeth. Roedd yr adroddiad hwnnw'n nodi maint yr effaith y mae gweithgarwch a datblygiad dynol yn ei chael ar rywogaethau, a'r bygythiad y mae datblygiad pellach yn debygol o'i achosi i ecosystemau ledled y byd. Llywydd, mae canfyddiadau'r adroddiad hwnnw'r un mor berthnasol i ni yma yng Nghymru.

Nawr, Llywydd, rwy'n cydnabod, wrth gwrs, fod barn gref ar ddwy ochr y ddadl ynglŷn â'r prosiect hwn. Ond mae yna gonsensws, a chonsensws yr wyf i'n ei rannu, fod yn rhaid mynd i'r afael â phroblemau o ran capasiti, cydnerthedd a'r amgylchedd ar goridor yr M4 o amgylch Casnewydd, ac y bydd angen cymysgedd o atebion lleol a rhanbarthol i fynd i'r afael â nhw. Yng ngoleuni'r cyfyngiadau ar gyllid a'r effeithiau amgylcheddol sydd wedi arwain at fy mhenderfyniad ar y gorchmynion, mae'n bwysig bod y materion hynny'n cael sylw ar y cyd ar hyn o bryd, a bod gan leisiau ar y naill ochr a'r llall y cyfle i weithio ar y ffordd ymlaen gyda'i gilydd. Yn y cyd-destun hwn yr wyf i'n cyhoeddi comisiwn newydd heddiw a gaiff ei benodi—comisiwn o arbenigwyr trafnidiaeth sy'n gyfrifol am adolygu'r dystiolaeth a gwneud argymhellion i Lywodraeth Cymru ynghylch atebion amgen i'r problemau a wynebir ar goridor yr M4 o amgylch Casnewydd. Fe all yr awgrymiadau hynny gynnwys technolegau arloesol a mesurau eraill i fynd i'r afael â'r problemau cyfredol hynny.

Bydd y comisiwn yn cael ei dywys gan ein huchelgais cyffredinol ni i ddatblygu system drafnidiaeth o ansawdd uchel, sy'n aml-foddol, yn integredig ac yn garbon isel, ac yng nghyd-destun heriau mawr newid hinsawdd a bioamrywiaeth yr wyf i wedi eu nodi eisoes. Bydd y comisiwn yn cynnwys  amrywiaeth o arbenigedd, a chaiff ei gefnogi yn ei waith gan dîm penodedig o fewn Llywodraeth Cymru. Bydd Ken Skates, Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth, yn gwneud cyhoeddiadau pellach am y comisiwn, gan gynnwys amserlenni—gan wneud y cyhoeddiadau hynny yfory i'r Cynulliad. Cyn gwaith y comisiwn, bydd y Gweinidog yn gweithredu cyfres o ymyriadau wedi eu hanelu ar fyrder i liniaru tagfeydd ar yr M4, er enghraifft camau i hwyluso'r broses o symud cerbydau sy'n peri rhwystrau, patrolau gwell o swyddogion traffig, gwybodaeth fyw am deithiau i helpu gyrwyr i wneud dewisiadau teithio gwell, ac ymgyrch i newid ymddygiad gyrwyr a lleihau damweiniau a digwyddiadau a gwneud y defnydd gorau o'r lle sydd ar y lonydd ar hyn o bryd.

Llywydd, mae trafnidiaeth yn faes, fel y clywsom yn y cwestiwn a ofynnwyd imi gan y cyn Brif Weinidog, lle mae gan Lywodraeth Cymru gynlluniau beiddgar ac uchelgeisiol i'r dyfodol, o'r cynllun £5 biliwn a ddatblygwyd trwy Trafnidiaeth i Gymru i'r fasnachfraint reilffyrdd newydd a'r metro, i ddeddfwriaeth o bwys i wella gwasanaethau bysiau, i'r buddsoddiad mwyaf a welwyd erioed mewn teithio llesol ledled Cymru.

Mae datrys y problemau tagfeydd o amgylch yr M4 yn rhan bwysig o'r cynlluniau hynny. Ond fel y gwelwn o adroddiad yr arolygydd, nid oes atebion hawdd heb unrhyw wrthwynebiad. Rydym wedi ymrwymo i fabwysiadu dull cynhwysol a chydweithredol o ddod o hyd i atebion arloesol, fforddiadwy a chynaliadwy o fewn yr amserlenni byrraf posibl, ac edrychwn ymlaen at weithio gydag eraill i wireddu'r uchelgais hwnnw.

A gaf i ddiolch i'r Prif Weinidog am ei ddatganiad y prynhawn yma? Fel yr ydym ni ar yr ochr hon i'r Siambr wedi ei ddweud ers llawer blwyddyn, mae'r tagfeydd hyn ar yr M4 yn tagu economi Cymru. Rydym wedi gweld cynnydd o 10 y cant yn llif y traffig o ganlyniad i ddiddymu'r tollau ar bont Hafren, diolch i Lywodraeth y DU, ac felly mae angen datrysiad nawr yn fwy nag erioed. Gwyddom fod £31 miliwn yn cael ei golli gan fodurwyr yn unig ar y darn hwnnw o ffordd yn flynyddol. Nawr, mae pobl wedi bod yn sôn am yr angen am ddatrysiad i'r M4 ers degawdau, ac nid ydym wedi symud ymlaen o gwbl. Mewn gwirionedd, soniwyd gyntaf am ddatrysiad gan Ysgrifennydd Gwladol Cymru ar y pryd, William Hague, ar ddiwedd y 1990au ac, yn amlwg, dylai'r broblem hon fod wedi cael ei datrys 15 mlynedd o bosib yn defnyddio cyni fel rheswm dros wrthod y prosiect hwn. Yn amlwg, mae un Llywodraeth Lafur ar ôl y llall yng Nghymru wedi methu â mynd i'r afael â'r mater hwn. Mae angen llai o'ch tin-droi chi a mwy o weithredu i ddatrys yr heriau sy'n wynebu'r Gymru gyfoes, a'r hyn a welsom ni heddiw oedd mwy o din-droi a gohirio datrysiad.

Nawr, heddiw, Prif Weinidog, rydych chi'n dweud nad yw'r prosiect hwn bellach yn fforddiadwy. Er hynny, fe wnaethoch chi ysgrifennu at Brif Ysgrifennydd y Trysorlys y llynedd yn rhinwedd eich swydd fel Gweinidog cyllid ar y pryd yn gofyn am fwy o arian i gyflawni'r cynllun hwn. Yn y llythyr roedd hi'n amlwg eich bod yn credu bryd hynny fod modd cyflawni'r cynllun hwn, oherwydd dyma fe'r llythyr a dyma'r hyn a wnaethoch chi ei ddweud, ac rwy'n dyfynnu:

Byddaf i'n gofyn am gynnydd yn nherfynau benthyca blynyddol a chyfanredol Llywodraeth Cymru wrth inni symud tuag at yr Adolygiad o Wariant nesaf er mwyn i ni allu cyflawni ein blaenoriaethau buddsoddi ar gyfer Cymru, gan gynnwys prosiect yr M4.

Felly, beth sydd wedi newid erbyn hyn, Prif Weinidog, ac a ydych chi'n derbyn bod pobl Casnewydd wedi cael eu bradychu? Oherwydd yn ystod isetholiad Gorllewin Casnewydd, roeddech chi allan yn ymgyrchu gydag ymgeisydd, sef yr AS nawr, a oedd yn addo cwblhau ffordd liniaru'r M4.

Prif Weinidog, rydych chi wedi cyhoeddi'r bore 'ma adroddiad yr arolygydd i ni'r Aelodau gael craffu arno. Eto i gyd, rydych chi wedi cael misoedd i ystyried hyn. Mae hwn wedi bod ar eich desg ers dechrau'r flwyddyn. Pam ar y ddaear na wnaethoch chi gyhoeddi'r adroddiad hwn yn gynharach fel y gallai rhanddeiliaid a'r cyhoedd mewn gwirionedd graffu ar argymhellion yr arolygydd? Rydych chi wedi cael chwe mis i edrych ar yr adroddiad hwn. Ni chawsom ni na'r cyhoedd yng Nghymru ond ychydig oriau i edrych arno. Fe ddylid fod wedi cyhoeddi'r adroddiad hwn amser maith yn ôl, a dim ond enghraifft arall yw hon o'ch Llywodraeth chi yn methu â bod yn agored a thryloyw gyda phobl Cymru.

Gadewch i mi eich atgoffa chi, Prif Weinidog, yr hyn y mae'r adroddiad hwn yn ei ddweud wrthym. Mae'n dweud bod yr arolygydd yn edrych ar gynnig eich Llywodraeth chi eich hun. Roeddech chi'n rhan o'r Cabinet a gytunodd i gostio'r ymchwiliad arbennig hwn. A ydych chi'n credu nawr felly bod y £44 miliwn a gafodd ei wario ar y prosiect hwn wedi bod yn werth chweil? Chi oedd y Gweinidog cyllid a roddodd sêl ei fendith ar hyn, ac mae'n gwbl glir i mi fod degau o filiynau o bunnoedd bellach wedi cael eu gwastraffu ar y cynllun arbennig hwn.

Prif Weinidog, fe gawsom ni ein sicrhau gan gyn-arweinydd y tŷ ym mis Rhagfyr y llynedd y byddem ni'r Aelodau yn cael pleidlais rwymol ar y mater pwysig iawn hwn. Gan eich bod eisoes wedi gwneud y penderfyniad, mae'n ymddangos erbyn hyn na fydd pleidlais yn digwydd, ac felly a wnewch chi ymddiheuro nawr i'r Siambr hon ar ran eich Llywodraeth chi am dorri'r addewid arbennig hon?

Rydych chi wedi egluro yn eich datganiad y prynhawn yma eich bod unwaith eto yn dymuno gohirio'r penderfyniad hwn drwy geisio sefydlu comisiwn i edrych ar atebion amgen. Rydych chi'n dweud y bydd Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth yn gwneud cyhoeddiadau pellach cyn bo hir. A allwch chi felly roi syniad inni pa bryd fydd y Gweinidog yn gwneud y cyhoeddiadau pellach hyn? Pa amserlenni y byddwch yn eu pennu i'r Comisiwn ar gyfer adrodd ar eu canfyddiadau?

Yn eich datganiad rydych chi'n dweud wrthym hefyd y bydd y Gweinidog yn gweithredu cyfres o ymyriadau sydd i'w hanelu ar fyrder i liniaru tagfeydd ar yr M4 yn y cyfnod cyfamserol. Ond mae'n rhaid i mi ddweud wrthych chi, Prif Weinidog, mai atebion dros dro yn unig yw'r rhain. Yr hyn y mae pobl yn awyddus i'w weld yw ateb priodol i'r broblem enfawr hon. Ym maniffesto etholiad Plaid Lafur Cymru yn 2016, roedd ymrwymiad yn y ddogfen honno i gael ffordd liniaru i'r M4. O ystyried sefydlu'r comisiwn hwn, a ydych chi felly'n derbyn na fyddwch yn cyflawni'r addewid honno mwyach yn y pumed Cynulliad hwn? Ac yn olaf, Prif Weinidog, bydd busnesau, cymudwyr a thrigolion yn y De yn siomedig iawn heddiw oherwydd penderfyniad eich Llywodraeth chi ac, yn anffodus, bydd y dagfa ar economi Cymru yn amlwg yn parhau.

Llywydd, rwy'n diolch i'r Aelod am rai o'r sylwadau yna. Gadewch imi ymdrin â nifer fechan ohonyn nhw'n uniongyrchol. Nid yw'r adroddiad, sydd gennyf i fan hyn, wedi bod yn casglu llwch ar fy nesg i drwy'r misoedd hyn. Rwyf wedi treulio oriau lawer iawn yn darllen yr adroddiad ac yn cael cyngor arno, oherwydd dyna oedd yr adroddiad hwn yn ei deilyngu. Nid oedd yn ofynnol ei gyhoeddi i'r cyhoedd heb y cyngor cyfreithiol a pholisi angenrheidiol a oedd yn cyd-fynd ag ef. Bydd ar gael i unrhyw aelod o'r cyhoedd sy'n dymuno ei ddarllen. Ond roedd y penderfyniad yr oedd yn rhaid imi ei wneud yn gofyn nid yn unig am ddarllen yr adroddiad yn drylwyr iawn, a mwy nag un darlleniad manwl ohono hefyd, ond hefyd yn gofyn am gyngor eang—cyngor cyfreithiol a pholisi—er mwyn gwneud y penderfyniad a gyhoeddwyd heddiw. Ni chafwyd oedi hir. Mae'r penderfyniad hwn, fel yr addewais, wedi cael y lefel o ganolbwyntio a'r ystyriaeth yr oedd penderfyniad o'r math hwn yn ei deilyngu, a dyna'r hyn a gafodd.

Mae'r Aelod yn cyfeiliorni hefyd, Llywydd, wrth awgrymu bod materion yn cael eu gwthio i'r dyfodol pell. Gofynnodd pryd y byddai fy nghydweithiwr, Ken Skates, yn gwneud datganiad. Yfory fydd hynny. Bydd yn ei wneud i'r Cynulliad Cenedlaethol hwn. Bydd yn nodi'r cylch gwaith byrdymor y byddwn yn ei roi i'r comisiwn i gyflwyno'r gyfres gyntaf o gynigion uniongyrchol y gellir eu rhoi ar waith i ddechrau lliniaru'r problemau ar yr M4.

Dechreuodd yr Aelod drwy ddweud bod angen gweithredu nawr yn fwy nag erioed ynglŷn â'r sefyllfa yng Nghasnewydd—bod angen 'nawr', dyna ddywedodd. Ni fyddai ffordd liniaru'r M4 yn golygu unrhyw ryddhad o gwbl am bum mlynedd o leiaf. A dywedodd wrthyf y bydd y problemau hynny'n gwaethygu yn y cyfamser. Rwy'n cydnabod arwyddocâd y problemau hynny, a dyna pam y byddwn ni'n cymryd camau i liniaru'r broblem yn gynt o lawer nag y byddai'r ffordd liniaru wedi gwneud. A byddwn yn dechrau ar y gwaith hwnnw ar ein hunion.

O ran yr arian a wariwyd ar baratoi'r adroddiad a chynnal ymchwiliad cyhoeddus, a sicrhau bod y cannoedd o bobl hynny a roddodd eu barn nhw i'r ymchwiliad ac a gymerodd ran yn y trafodion hyn dan sylw, rwyf i o'r farn bod y gwariant yn gymesur â'r dasg gysylltiedig. A chredaf ei bod hi'n iawn, pan oedd penderfyniad mor ddadleuol â hwn i'w wneud, ein bod ni'n sicrhau bod yr holl gyfleoedd hynny ar gael i bobl fynegi eu barn a'u bod nhw'n cael yr ystyriaeth briodol. Fel Gweinidog cyllid, roedd yn rhaid imi gael fy modloni bod y gwariant hwnnw'n cael ei ddefnyddio'n iawn. Rwy'n credu i hynny ddigwydd. Dyna yw'r pris am fyw mewn gwlad ddemocrataidd. Dyna yw cost cael proses wirioneddol agored lle gall pobl gyfrannu, gwybod y caiff hynny ei glywed, a gwybod y bydd canlyniadau hynny'n cael yr ystyriaeth briodol.

Yn olaf, at y pwynt a wnaeth yr Aelod am y dagfa ar economi Cymru—nid yw dyfodol ein heconomi ni, Llywydd, yn dibynnu ar un darn o ffordd. Mae dyfodol yr economi yn dibynnu ar yr holl fesurau hynny a gafodd eu trafod yn gynharach yn ystod cwestiynau i'r Prif Weinidog. Maen nhw wedi arwain at economi yng Nghymru, fel y dywedais i bryd hynny, lle mae gennym gyfradd well o dwf mewn busnes nag unman arall yn y Deyrnas Unedig, lle mae'r busnesau hynny'n para am yn hirach ar ôl blwyddyn a phum mlynedd nag y maen nhw ledled y Deyrnas Unedig gyfan, a lle mae gennym fwy o fentrau sy'n hyfyw ac yn ffynnu yng Nghymru heddiw nag ar unrhyw bryd arall yn y gorffennol. Dyna yw cyflwr economi Cymru, ac mae'n dibynnu ar lawer mwy nag un weithred o'r fath ac yn y modd a ddisgrifiwyd ganddo ef.

Pan fydd Llywodraeth yn gwneud camgymeriad, yn cwympo ar ei bai ac yn ymdrechu i unioni'r cam, efallai mai fy magwraeth i yn yr ysgol Sul yw hyn, ond yr ymateb priodol yn y lle cyntaf, yn fy marn i, yw llawenydd am y pechadur sy'n edifarhau am ei bechodau. A bydd llawer o bobl ledled Cymru yn dweud 'haleliwia' mewn ymateb i'r tro pedol hwn, fel yr oedd i'r tro pedol yr wythnos diwethaf. Ac mae'n bleser gennyf ychwanegu Amen ar yr ochr hon oherwydd y penderfyniad a wnaed heddiw.

Rydym wedi dweud dro ar ôl tro mewn ymateb i'r cwestiwn hwn fod y llwybr du fel y'i cynigiwyd yn ddinistriol o safbwynt amgylcheddol ac na ellir ei gyfiawnhau yn ariannol. Credaf fod y ddau bwynt wedi cael eu cadarnhau, mewn gwirionedd, yn y datganiad yr ydym wedi ei glywed gan y Prif Weinidog. Mae'n ddinistriol yn ariannol am y rhesymau a nodwyd yn glir iawn gan gomisiynydd cenedlaethau'r dyfodol yn ei thystiolaeth hi i'r ymchwiliad cyhoeddus ei hun; ni ellir ei gyfiawnhau yn ariannol oherwydd, fel y dywedodd y Prif Weinidog, byddai wedi tynnu cyfran mor fawr o'r pwerau benthyca cyfyngedig sydd gennym ni a'r arian buddsoddi cyfalaf prin sydd ar gael i Lywodraeth Cymru.

Mae eisiau, rwy'n credu, talu teyrnged i'r ymgyrchwyr, onid oes e, yn lleol ac yn genedlaethol, a oedd yn ymbil ar y Llywodraeth i amddiffyn un o drysorau mwyaf Cymru, sef gwastadeddau Gwent? Buaswn i'n hoffi petasai'r Prif Weinidog yn gallu dweud ychydig bach mwy am rôl y datganiad pwysig arwyddocaol—mwy arwyddocaol fyth nawr—o ran yr argyfwng hinsawdd, o gofio am rôl pobl ifanc yn arbennig, yn fyd-eang ac yng Nghymru, yn galw ar i'r Llywodraeth wneud y datganiad yma. Ac a ydyw e'n wir i ddweud, nid yn unig, felly, taw ni oedd y wlad gyntaf i wneud y datganiad hynny, ond y wlad gyntaf lle mae'r datganiad yn amlwg wedi cael effaith sylweddol ar benderfyniad polisi o bwys a fydd yn effeithio yn arbennig, yn fwy nag unrhyw un arall, wrth gwrs, ar yr union bobl ifanc a oedd yn ymgyrchu dros y penderfyniad rŷn ni wedi gweld heddiw?

Wrth gwrs, rwy'n credu y byddai'r Prif Weinidog yn derbyn, ar ein hochr ni, yn naturiol, y byddem ni wedi hoffi i'r penderfyniad hwn gael ei wneud yn gynharach. Mae'n amlwg bod cost o ran cyfle yn y fan hon, yn ariannol. Efallai y gallai'r Prif Weinidog roi inni, mewn gwirionedd, yr amcangyfrif llawn ar gyfer y gost i bwrs y wlad, gan gynnwys yr ymchwiliad ei hun, y costau o ran modelu traffig, tirfesur, dylunio a chyngor cyfreithiol. Ond gallai'r costau o ran cyfle fod wedi bod yn fwy byth o ran yr amser a gollwyd—yr wyth mlynedd ers i'ch rhagflaenydd chi ein harwain ar hyd y trywydd hwn, nad aeth i'r unlle yn y diwedd, a siarad yn blaen—a allai fod wedi cael ei fuddsoddi, o ran yr ynni, yr ymdrech, i system drafnidiaeth gyhoeddus integredig sydd ei hangen yn ddybryd ar Gymru. Yn amlwg, rydym yn arbennig o ymwybodol o'r problemau sy'n wynebu Casnewydd—un o ddinasoedd y DU sy'n fwyaf dibynnol ar geir—ond mae hefyd yn wir, wrth gwrs, fod angen gweledigaeth ar gyfer Cymru gyfan arnom ni.

Unwaith eto, ac rwy'n golygu hyn yn yr ystyr gorau posibl, mae'n rhaid inni ddod o hyd i ffordd amgen, yn sicr, o wneud y penderfyniadau hyn. Ceir clefyd ym Mhrydain, ac mae gennym ni fersiwn ohono yng Nghymru, lle mae costau prosiectau buddsoddi mewn seilwaith ar gynnydd—rydym wedi gweld y chwyddiant yn yr achos hwn—mae'r amser a gymerir i wneud penderfyniadau yn mynd yn hirach byth ac, o ganlyniad i hynny, y drydedd elfen, wrth gwrs, yw bod ymddiriedaeth y cyhoedd yn y broses o wneud y penderfyniadau hyn yn cael ei herydu. Yn yr achos hwn, mae'n rhaid dweud y bydd llawer o bobl wedi bod â disgwyliad, o ystyried eu bod wedi gweld yr addewid honno ym maniffesto Llafur, a bod hynny bellach, wrth gwrs, wedi ei chwalu, ac mae'n rhaid cael ymateb i hynny hefyd.

Yn olaf, sefydlu comisiwn arbenigol—sefydlu pwyllgor arferai fod yn ymateb i unrhyw broblem yng Nghymru. Rydym wedi mynd un cam ymhellach—rydym yn sefydlu comisiynau nawr. Pam sefydlu comisiwn arbenigol a ninnau newydd greu comisiwn seilwaith cenedlaethol annibynnol yn benodol i'n helpu i wneud penderfyniadau amgen mewn ffordd sy'n fwy ystwyth a deheuig? Pam creu comisiwn arall pan fo gennym ni un yn barod? Efallai y gallai'r Prif Weinidog ymdrin â'r cwestiwn hwnnw.

Llywydd, fe hoffwn i ddiolch i Adam Price am y sylwadau yna. Gadewch i mi ddechrau drwy ddweud fy mod am roi teyrnged i bawb a roddodd o'u hamser a'u harbenigedd i'r ymchwiliad cyhoeddus o safbwyntiau gwahanol iawn ynglŷn â'r ddadl. Wrth gwrs, fe fydd yna grwpiau sydd yn teimlo bod eu barn nhw wedi dod i'r amlwg yn y penderfyniad terfynol, ac fel y dywedodd Adam Price, mae llawer o bobl ifanc a gyfrannodd at yr ymchwiliad cyhoeddus yn gwneud y pwyntiau amgylcheddol hynny, ond yn yr un modd roedd yna bobl ymroddedig yn dadlau fel arall, a roddodd o'u hamser a mynd i drafferth fawr i gyflwyno'r safbwyntiau hynny i'r ymchwiliad. Rhoddaf deyrnged i bawb sydd wedi teimlo cymaint o ysgogiad i gymryd rhan yn y penderfyniadau cyhoeddus tra phwysig hyn yng Nghymru fel eu bod yn mynd i'r drafferth i ddod a chynhyrchu dogfennau sy'n dadlau eu hachos, o bob ochr i'r ddadl.

Nid wyf i'n derbyn, Llywydd, yr hyn a ddywedodd Adam Price yn ei ragymadrodd. Pan ystyriwyd y cynnig unwaith eto yn ôl yn 2014, roedd y cyd-destun yn wahanol iawn, a cheisiais nodi hynny yn fy natganiad agoriadol. Yn 2014, nid oeddem erioed wedi clywed am Brexit. Yn 2014, roedd gan Lywodraeth Cymru gyllideb a oedd yn para nid yn unig am weddill tymor y Cynulliad hwnnw, ond hyd at dymor y Cynulliad wedyn, ac roedd gennym Ganghellor y Trysorlys a roddodd sicrwydd inni y byddai'r cyni'n dod i ben yn 2015. Yn y cyd-destun ariannol hwnnw, y penderfyniad cywir oedd ymchwilio i ffordd liniaru'r M4. Y cyd-destun sydd wedi newid ac sy'n golygu fy mod i wedi dod i benderfyniad gwahanol heddiw.

Nid yw Llywodraeth Cymru wedi llaesu dwylo, heb fuddsoddi yn yr holl bethau eraill hynny yr ydym ni'n gwybod am yr angen amdanyn nhw yn ein seilwaith trafnidiaeth: mae cynnig y metro ar gyfer y de wedi cael ei ddatblygu yn ystod y cyfnod yr ydym ni'n sôn amdano, ers 2014; datblygwyd y syniadau o ran bysiau y gwnaethom ni sôn amdanyn nhw'n gynharach y prynhawn yma yn ystod y cyfnod hwnnw hefyd. Felly, nid ydym wedi llaesu dwylo a gwneud dim o ran yr agenda ehangach honno ar gyfer seilwaith trafnidiaeth gyhoeddus tra'r oedd yr ymchwiliad yn mynd rhagddo. Ac rydym mewn sefyllfa well o lawer heddiw nag y buasem ni heb yr holl waith hwnnw sy'n digwydd.

Gwrandewais yn astud ar yr hyn a ddywedodd yr Aelod am ffyrdd gwell o wneud penderfyniadau, a chredaf ei fod ef yn gwneud pwynt pwysig yn hynny o beth. Y benbleth, y gwn y bydd ef yn ei chydnabod, gyda phenderfyniad anodd iawn, yw bod cymaint o safbwyntiau cryf a chymaint o safbwyntiau gwrthgyferbyniol, a bod rhaid sicrhau bod y broses yn wirioneddol agored fel bod pobl yn teimlo eu bod wedi cael eu cyfle a'u tro i leisio eu barn. Mae hynny wrth gwrs wedi effeithio ar ba mor gyflym y gellir gwneud penderfyniadau. Nawr, rwy'n credu ei fod ef yn iawn y dylem ni feddwl gyda'n gilydd a oes ffyrdd amgen o wneud y pethau hyn yn y dyfodol. Ond y ffordd i beidio â gwneud hynny, yn fy marn i, yw peidio rhoi cyfle i'r cyhoedd gael mynegi eu barn nhw—ac rwy'n gwybod nad oeddech chi'n awgrymu hynny o gwbl. Dim ond tynnu sylw ydw i at y ffaith honno, sef os ydych chi'n dymuno cynnwys y cyhoedd, fod hynny'n cymryd amser, ac mae bod yn bwyllog yn un o'r pethau sy'n arafu penderfyniadau ac yn rhwystro gwneud y pethau hyn mewn ffordd sydd mor amserol ag yr hoffem ni.

Yn olaf, ynglŷn â'r pwynt a wnaeth Adam Price am y comisiwn seilwaith cenedlaethol—wrth gwrs, fe wnaethom ni ystyried yn ofalus ai hwnnw oedd y grŵp priodol i droi ato i gael y cyngor yr oedd ei angen arnom, ond, mewn gwirionedd, swydd wahanol yw honno. Mae'r comisiwn seilwaith yno i feddwl yn y tymor hir, i feddwl dros orwel o 30 mlynedd, i'n cynghori ar anghenion hirdymor economi Cymru ac ar wasanaethau cyhoeddus. Yr hyn y bydd y grŵp arbenigol hwn yn ei wneud yw canolbwyntio ar unwaith ar y 28 o syniadau amrywiol eraill y mae'r arolygydd yn adrodd amdanynt a oedd un ddulliau amgen i ffordd liniaru'r M4, ac ar gyfres bellach o syniadau a ddaeth i'r amlwg ers i'r arolygydd gwblhau ei wrandawiadau, sy'n ffyrdd ymarferol y gellir mynd i'r afael â'r problemau gyda'r M4 yn y presennol. Mae hwn yn llawer mwy cyfyngedig, mae'n fyrrach o lawer, ac yn gyngor llawer mwy penodol sydd ei angen arnom ni. Nid trwy'r comisiwn seilwaith y byddai'r ffordd orau o gael y cyngor hwnnw oherwydd, yn wahanol i'r awgrym a wnaeth arweinydd yr wrthblaid, nid wyf eisiau gweld hyn yn cymryd eiliad yn hirach na'r hyn sydd raid i ddechrau gwneud gwahaniaeth i bobl Casnewydd o ran y problemau y maen nhw'n eu hwynebu o amgylch yr M4 heddiw.  

Diolch, Prif Weinidog, am eich datganiad. Mae'r broses sydd wedi arwain at heddiw wedi cymryd blynyddoedd, wedi costio miliynau o bunnoedd ac wedi creu llawer o ansicrwydd i drigolion a busnesau lleol. Heddiw, mae gennym benderfyniad. Mae'n siomedig iawn ac yn ergyd fawr i Gasnewydd. Hoffwn gofnodi fy niolch i'r arolygydd annibynnol a fu'n arwain yr ymchwiliad cyhoeddus a barodd flwyddyn ac i holl aelodau'r cyhoedd a roddodd dystiolaeth iddo. Edrychodd yr arolygydd a'i dîm ar dros 100 o atebion, gan gynnwys y dewis o wneud dim.

Er fy mod yn parchu gwrthwynebiadau'r ecolegwyr, bydd llawer yn dod i'r casgliad y bydd y penderfyniad hwn yn condemnio Casnewydd i ddegawdau eto o dagfeydd trwm, traffig yn sefyllian a nwyon gwenwynig. Nid yw'r ffordd bresennol yn addas at y diben ac ni chafodd erioed ei chynllunio i fod yn draffordd. Mae traffig sy'n llonydd yn llygru mwy na thraffig sy'n llifo, ac mae tagfeydd parhaus yn golygu bod nwyon gwenwynig ar y rhan hon o'r draffordd a'r ardaloedd preswyl cyfagos yn beryglus o uchel.

Nid traffig lleol yw'r mwyafrif helaeth o draffig yr M4. Mae amcangyfrifon y Llywodraeth ei hun yn awgrymu y byddai dyblu'r defnydd o drafnidiaeth gyhoeddus yng Nghasnewydd ond yn cael gwared ar 6 y cant o draffig yr M4. Mewn cyferbyniad, mae swm y traffig sy'n dod dros bont Hafren wedi codi 10 y cant ers i'r tollau gael eu diddymu. Sut fydd y comisiwn yn ystyried y traffig sy'n teithio o Loegr?

Bob tro y bydd digwyddiad neu ddamwain neu dagfeydd difrifol wrth dwneli Bryn-glas, caiff traffig y draffordd ei wthio ar y ffyrdd lleol, yn nes at gartrefi ac ysgolion. Mae hyn yn creu tagfeydd, yn tagu'r ddinas ac yn atal bysiau rhag rhedeg yn brydlon. Er bod tagfeydd yn rhwystr mawr i dwf economaidd yn y de, mae pobl Casnewydd hefyd yn dioddef o ganlyniad i hynny. Rwyf wedi dweud erioed nad yw gwneud dim yn ddewis o gwbl. Rhaid peidio â chyfyngu'r broblem sy'n ymwneud â thwneli Bryn-glas i'r blwch 'rhy anodd'—nid yw hynny'n gwneud y tro. Ni allwn fynd yn ôl i'r man cychwyn. Mae'n rhaid dod o hyd i ateb cynaliadwy ac mae'n rhaid dod o hyd iddo'n gyflym.

Rwyf eisoes wedi clywed pobl yn awgrymu amrywiaeth eang o wahanol brosiectau ledled Cymru. A all y Prif Weinidog roi sicrwydd i mi y bydd yr arian a neilltuir ar gyfer ateb y broblem benodol hon yn cael ei ddefnyddio ar gyfer hynny'n union—i ddatrys y llygredd a'r tagfeydd hirsefydlog a achosir gan yr M4 yn rhedeg drwy Gasnewydd?

Yn olaf, bydd pobl Casnewydd wedi gweld llawer o adolygiadau yn mynd ac yn dod. Mae'n hanfodol bod y comisiwn yn ystyried nid yn unig farn yr ychydig rai—mae'n rhaid iddo gynnwys y bobl yr effeithir yn wirioneddol ar eu bywydau bod dydd. Beth allwch chi ei ddweud wrthynt i'w sicrhau y bydd y comisiwn hwn yn adrodd ar amser ac yn ymdrin â'r problemau unwaith ac am byth?  

Llywydd, rwy'n diolch i Jayne Bryant am yr oriau lawer o sylw y mae hi wedi eu rhoi i'r mater hwn, am y llu o gyfarfodydd yr wyf wedi eu cael gyda hi yn ystod y misoedd cyn i mi ddod yn Brif Weinidog, wrth iddi geisio canfod atebion i'r problemau yng nghyffiniau Casnewydd. Mae hi wedi bod yn gwbl gydwybodol yn gwneud hynny, ac rwy'n awyddus i roi sicrwydd iddi hi, wrth ddod i'm penderfyniad heddiw ac wrth ei fynegi yn y ffordd y gwneuthum, fy mod yn gwbl benderfynol y byddwn yn dangos i bobl Casnewydd fod yn bethau y gellir eu gwneud yn y presennol, ymhell cyn y byddai unrhyw ryddhad yn dod yn sgil ffordd liniaru, i gael effaith ar y problemau y maen nhw'n eu hwynebu.

Weithiau, Llywydd, disgrifir y ffordd liniaru yn ateb i lawer o broblemau. Fe ddarllenais i'n ofalus iawn, a rhoi ystyriaeth ddifrifol iawn i'r pethau a ddywedodd yr arolygydd am ansawdd yr aer o amgylch Casnewydd, ond pan gaiff yr Aelodau gyfle i'w ddarllen fe fyddan nhw'n gweld, er bod yr arolygydd wedi canfod y byddai ansawdd aer wedi gwella mewn 30,000 o dai, roedd ef yn canfod hefyd mai dibwys neu ychydig iawn fyddai'r effaith ar 29,500 o'r tai hynny, a dim ond 12 o'r 30,000 eiddo hynny a fyddai'n gweld effaith fawr ar ansawdd yr aer. Felly, mae'r materion sy'n ymwneud ag ansawdd aer yn bwysig iawn. Rydym yn fwy ymwybodol o'r rhain heddiw nag yr oeddem hyd yn oed bum mlynedd yn ôl, ond gwelwyd nad oedd ffordd liniaru'r M4 yn ateb i'r problemau ansawdd aer a wynebir gan bobl Casnewydd, a chredaf fod yna atebion eraill a fydd o fwy o fudd iddyn nhw.

Rwy'n ddiolchgar i Jayne Bryant am dynnu sylw at ddigwyddiadau a damweiniau, oherwydd yr wyf i wedi nodi yn fy natganiad y pethau y credwn y gallwn ni eu gwneud nhw ar unwaith i ymdrin yn gynt ag unrhyw ddamwain sy'n digwydd, yn enwedig o amgylch twnnel Bryn-glas, oherwydd, os cawn ni fwy o batrolau, mwy o bresenoldeb yr heddlu, trefniadau eraill ar gyfer clirio damweiniau oddi ar y draffordd fel y gellir ymateb iddyn nhw'n briodol ac ymchwilio iddyn nhw, yna ni cheir peth o'r oedi hirfaith sy'n digwydd fel arall, a bydd y draffordd yn cael ei hadfer i weithredu'n briodol heb yr effaith ar ardaloedd cyfagos y cyfeiriodd yr Aelod dros Orllewin Casnewydd ati.

Gadewch i mi ymdrin â mater arian, oherwydd yr wyf i eisoes wedi dweud yn fy nhrafodaethau â rhai o'r bobl a fydd yn ffurfio'r comisiwn y byddan nhw'n alluog i gael yr alwad gyntaf am yr arian a fyddai wedi ei neilltuo fel arall ar gyfer ffordd liniaru'r M4. Ac roeddwn i'n awyddus i roi'r sicrwydd hwnnw iddyn nhw y bydd yr adnoddau ar gael, pan fydd syniadau ymarferol ganddyn nhw, i roi'r syniadau hynny ar waith. Rwyf i wedi gwneud yr ymrwymiad hwnnw iddyn nhw'n barod; rwy'n falch iawn o'i ailadrodd eto'r prynhawn yma. Pan fydd Ken Skates yn gwneud ei ddatganiad yfory, bydd ganddo ef fwy i'w ddweud am y ffordd y bydd y comisiwn yn gweithredu, ei ddulliau o weithio, a sut y bydd hynny'n sicrhau bod lleisiau pobl leol ac eraill yn cael eu clywed yn y penderfyniadau a wneir. Ac rwy'n siŵr y bydd yr Aelod yn awyddus i ofyn cwestiynau ond hefyd i groesawu'r hyn a fydd yn cael ei ddweud yn y cyswllt hwnnw hefyd.    

Mae'r penderfyniad hwn yn un gresynus iawn yn ein golwg ni. Wrth i'r Prif Weinidog glochdar, yn ofalus ei ddewis, am economi Cymru nawr, ni chyfeiriodd at y ffaith mai yng Nghymru y ceir y cyflogau isaf ym mhob un o wledydd a rhanbarthau'r DU. Roedd ganddo'r cyfle heddiw i wneud rhywbeth i leddfu'r gwasgbwynt sy'n tagu dwy ran o dair o economi Cymru sy'n dibynnu, i ryw raddau, ar yr M4 i gael ei chynnyrch i'r farchnad. A yw'n credu mewn gwirionedd bod dweud ei fod yn mynd i wneud rhywbeth i hwyluso'r gwaith o ymdrin â damweiniau a dysgu mwy i bobl am sut i osgoi damweiniau, neu sefydlu comisiwn arall—bod hynny'n ymateb digonol i faint y broblem? Rwy'n croesawu iddo ddweud y bydd yn gwrando ar bob llais, ac rwy'n gobeithio y bydd, fel rhan o hynny, yn gwrando ar David Rowlands, ein llefarydd ni, am y gwaith manwl y mae ef wedi ei wneud yn hyn o beth.

Y llythyr penderfyniad—rydych chi'n dweud ym mharagraff 4.3 fod yna naw mater yr oeddech chi'n eu hystyried. Rydych chi'n sôn wedyn am dri mater arall ym mharagraff 4.4. Tybed a gaf i ofyn: a oes dogfen arall y rhoesoch chi sylw iddi o gwbl, a maniffesto'r Blaid Lafur yw'r ddogfen honno, a oedd yn dweud, 'Fe fyddwn ni'n cwblhau ffordd liniaru'r M4'. Nawr, rydych chi'n dweud ar ddiwedd eich llythyr  penderfyniad—[Torri ar draws.] Rydych chi'n dweud ar ddiwedd eich llythyr penderfyniad:

'Dim ond trwy wneud cais am adolygiad barnwrol y ceir herio fy mhenderfyniadau.'

Prif Weinidog, onid ydych chi'n credu y gallai eich penderfyniad chi fod yn rhywbeth y gallai pleidleiswyr fod â barn amdano, o ystyried yr addewid glir iawn a wnaethoch chi yn eich maniffesto, yr ydych chi wedi ei thorri erbyn hyn?

Nawr, rydych chi'n sôn am yr amserlen, Prif Weinidog. Rydych chi'n dweud, yn 2014, nad oedd neb wedi meddwl am Brexit. Yn Ionawr 2014 y gwnaeth David Cameron draddodi ei araith Bloomberg yn dweud y byddai refferendwm ar aros neu adael. Rydych chi'n sôn am y llinell amser. Yr arolygwr druan, roedd yno rhwng Chwefror 2017 a Medi 2018. Roedd ganddo 83 o ddiwrnodau yn eistedd ac yn gwrando ar dystiolaeth. Dywedwyd wrtho gan Lywodraeth Cymru—y Prif Weinidog, Carwyn Jones, y Gweinidog cyllid, Mark Drakeford—y byddai'r arian ar gael i ariannu hyn. Cyflawnodd yr holl waith ar y sail honno—gwariodd 44 miliwn o bunnoedd ar y sail honno—eto i gyd, dywedwyd wrthoch, nid cyn 29 o fis Ebrill, fod hynny, yn wir, yn gwbl anghywir. Felly, Prif Weinidog, yn ôl eich tystiolaeth chi, fe wnaethoch dreulio tri mis yn edrych ar yr adroddiad hwn, yn gwneud yr holl waith hwn, gan roi ystyriaeth anhygoel iddo mewn manylder rhyfeddol. Ond yna ar 29 Ebrill aeth y cyfan yn ofer gan fod eich Cabinet wedi dweud wrthoch nad yw'r arian ar gael. A yw honno'n sail gredadwy mewn gwirionedd? A ydym ni i gredu o ddifrif eich bod wedi bwrw ymlaen ar y sail honno?

Yn olaf, hoffwn dynnu rhywfaint o sylw at yr anghysondeb rhwng eich llythyr penderfyniad a'r hyn yr oeddech chi'n ei ddweud gynnau. Mae eich llythyr penderfyniad yn sôn am un ffactor amgylcheddol yn unig, sef gwastadeddau Gwent—dim ond 2 y cant o'r gwastadeddau sy'n cael eu heffeithio'n uniongyrchol gan y ffordd. Rydych chi'n rhoi pwyslais a barn mor wahanol arno, o'i gymharu â'r arolygydd, o ran mai hyn sy'n ei ysgogi. Ond yr hyn a wnaethoch ei ddweud yn eich datganiad nawr oedd, 'O, y pwyllgor ar newid hinsawdd oedd hynny, Net Zero oedd hynny'—roedd hynny oherwydd eich bod wedi datgan argyfwng newid hinsawdd, er i chi ddweud wrthym ni'r tro diwethaf mai datganiad yn unig oedd hyn ac na fyddai'n arwain at newid polisi. Pam ydych chi'n rhoi cymaint o bwyslais ar newid hinsawdd yn eich datganiad heddiw ond nid yn yr hysbysiad o'ch penderfyniad? A pha effaith a gaiff ar yr hinsawdd pan fo'r niferoedd enfawr hyn o gerbydau mewn tagfeydd yn pwmpio carbon deuocsid ac allyriadau eraill, a fyddai gryn dipyn yn llai pe bai'r ceir hynny'n symud yn hytrach nag yn aros yno gyda'u peiriannau ymlaen?

Ac yn olaf, beth am bobl Casnewydd sy'n dioddef y llygredd aer hwnnw, y gronynnau a'r nitrogen deuocsid gerllaw'r twneli hynny, sy'n mynd yn waeth ac yn waeth, ynghyd â'r gwasgbwynt hwn sy'n mynd yn waeth ac yn waeth i economi Cymru?

Wel, codwyd nifer o faterion, rwy'n amau, yma, Llywydd. Rwyf i am roi cynnig ar ateb rhai ohonyn nhw. Nid wyf i'n cytuno â'r hyn y mae'r Aelod yn ei ddweud ynglŷn â bod hwn yn fater mor ganolog o ran yr holl bethau eraill y gellir eu gwneud i gefnogi economi Cymru ac sy'n parhau i wneud hynny heddiw. Os oes gwaith manwl y gellir ei roi gerbron, yna wrth gwrs fe fydden ni'n barod i feddwl am hynny a gwneud yn siŵr ei fod yn cael ystyriaeth briodol. Nid wyf i'n credu y gallaf ddweud dim wrth yr Aelod ar fater maniffestos. O leiaf roedd gan fy mhlaid i faniffesto. Ac yn ôl yr hyn a gofiaf—nid wyf i'n ddarllenwr brwd o'i waith ef yn y maes hwn ond mae rhyw gof gennyf i fod maniffesto UKIP, a oedd yn un o'r sawl peth y mae ef wedi sefyll arno, yn hollol yn erbyn y llwybr du. Felly, nid wyf i'n credu bod gennym ni lawer i'w ddysgu ganddo ef ar sail hynny.

Llywydd, fe ddylwn i fod wedi dweud yn gynharach, felly rwy'n ymddiheuro na wnes i ddim—roeddwn i wedi bwriadu dweud hyn wrth ateb y cwestiwn gan Jayne Bryant, ond wrth gwrs roeddwn i'n awyddus i roi teyrnged i waith yr arolygydd a'i dîm. Bydd rhai aelodau yn y Siambr yn gwybod bod yr arolygydd, yn y cyfnod ers cyhoeddi'r adroddiad, wedi ymadael â'r byd hwn. Felly, roeddwn i'n arbennig o awyddus i wneud yn siŵr fy mod i'n achub ar y cyfle i nodi fy ngwerthfawrogiad o'r gwaith manwl iawn a wnaeth ef a'i dîm ac a arweiniodd at yr adroddiad. Felly, diolch am y cyfle i roi hynny ar gofnod.

Aeth yr arolygydd yn ei flaen ar y sail y byddai'r cynllun yn fforddiadwy. Fe ddywed nad mater iddo ef yw ymdrin â hynny. Fe gymerodd yn ganiataol bod y cynllun yn fforddiadwy. Dyna'r hyn y dylai ef fod wedi ei wneud ac nid oes gennyf i unrhyw wrthwynebiad o gwbl ei fod wedi penderfynu nad mater iddo ef ei ddatrys oedd hynny. Mater i Lywodraeth Cymru, fodd bynnag, yw materion sy'n ymwneud ag ariannu, ac fel y dywedais wrth wneud fy natganiad, fy mhenderfyniad i oedd hynny ac, yn ôl y gyfraith, fi yn unig. Cefais fy nghyfarwyddo gan farn y Cabinet ar y mater hwn ond fy mhenderfyniad i oedd yr un terfynol. Dyna sut y digwyddodd hyn.

O ran gwastadeddau Gwent, mae'r arolygydd yn nodi'n glir yn ei adroddiad—'Nid oes unrhyw amheuaeth', meddai ym mharagraff 8.490,

'y byddai’r cynllun yn cael effaith niweidiol sylweddol ar dirwedd hanesyddol Gwastadeddau Gwent ac, er y gellir cynnal rhywfaint o archwilio a gwaith dehongli archaeolegol, ni ellir lliniaru’r effaith honno. Mae'n rhaid i hyn bwyso yn erbyn y cynllun'— meddai'r arolygydd—

'ac rwy'n cytuno â'r consensws y byddai'r effaith leol yn ddifrifol'.

Llywydd, nid yw agwedd yr arolygydd ddim byd tebyg i agwedd ddi-hid yr Aelod tuag at effaith y cynllun ar wastadeddau Gwent. Mae ef yn cloriannu hyn yn ofalus iawn. Mae'n cyfeirio at effeithiau amgylcheddol cronnol y cynllun. Mae'n edrych ar ei effaith ar fioamrywiaeth ac ar gydnerthedd ecosystemau. Wedi pwyso a mesur, fe ddaw ef i'r casgliad y dylai'r ffordd fynd yn ei blaen. Ond ni ddylai neb gredu yn y fan hon bod yr arolygydd, yn syml, yn wfftio'r effaith amgylcheddol fel y gwnaeth yr Aelod. Mae ei adroddiad ef o safon wahanol iawn i'r ddadl a glywsom ni funud yn ôl.  

Prif Weinidog, rwy'n cytuno â'ch penderfyniad, ac rwyf wedi arddel y farn honno ers tro. Ond deallaf iddo fod yn benderfyniad anodd iawn ichi ei wneud, gyda dadleuon cryf iawn ar y ddwy ochr. Mae hyn hefyd yn egluro'r ffaith fod gen i a Jayne, er ein bod yn cytuno'n llwyr ar raddfa a difrifoldeb y problemau, safbwyntiau gwahanol ynghylch yr ateb gorau, serch hynny. Ond mae dadleuon cryf iawn ar y ddwy ochr ac rwy'n deall hynny'n iawn.  

Ond rwy'n cytuno bod yr ystyriaethau amgylcheddol, gwerth mawr gwastadeddau Gwent, sy'n amgylchedd unigryw a hanesyddol, gyda gwerth ecolegol hollbwysig—yn wir, mewn dadl fer yn ddiweddar, cyfeiriais at hanes gwastadeddau Gwent yma yn y Siambr hon. Yn wir, mae gwerth gwastadeddau Gwent, a'r argyfwng hinsawdd sy'n ein hwynebu, yn golygu bod angen meddylfryd newydd, mwy o ddychymyg a ffyrdd newydd o wynebu'r broblem hon, a hefyd, mae'r gost yn amlwg yn anhawster gwirioneddol wrth fwrw ymlaen â ffordd o'r maint hwn. Gwn fod llawer o bobl yn credu y byddai'r gost yn y pen draw wedi mynd y tu hwnt i £2 biliwn, ond os yw pobl yn arddel y farn honno, neu'n credu y byddai wedi bod oddeutu £1.5 biliwn, mae'n swm mawr iawn o arian, y gellid ei ddefnyddio mewn ffyrdd llawer gwell yn fy marn i.

Hoffwn ichi gytuno—credaf eich bod wedi gwneud hyn eisoes, Prif Weinidog, ond yn sicr hoffwn wneud y pwynt—y bydd yn rhaid defnyddio £1 biliwn o'r benthyciad sydd ar gael, efallai, ar gyfer y coridor M4  hwnnw o amgylch Casnewydd, lle mae'r problemau mor ddifrifol a dwys. Ac, rwy'n credu, gyda'r disgwyliad sydd wedi ei greu o gwmpas hanes y cynnig am ffordd liniaru'r M4, mae gan y bobl leol ddisgwyliadau uchel iawn y bydd hynny'n digwydd. Hoffwn ategu hefyd yr hyn a ddywedodd fy nghyd-Aelod Jayne am yr angen i sicrhau bod pobl Casnewydd yn cael eu cynrychioli'n briodol yn y broses sydd bellach yn mynd i ddigwydd o amgylch y comisiwn. A byddwn yn dweud bod yn rhaid i Gyngor Dinas Casnewydd gael swyddogaeth gref iawn o ran y Comisiwn, gan ei bod yn sicr y bydd gofyn iddynt gyflawni llawer o'r camau y bydd eu hangen i fwrw ymlaen â'r dull amgen.  

Prif Weinidog, a allech roi sicrwydd pellach hefyd o ran yr angen i gymryd camau cyflym iawn i ymdrin â phroblemau'r presennol? Gwn eich bod eisoes wedi mynd i'r afael â hyn, ond roeddech yn llygad eich lle yn dweud y byddai'n o leiaf tua phum mlynedd cyn y byddai ffordd liniaru'r M4 yn weithredol, ac yn amlwg mae angen inni wneud llawer i ymdrin â'r problemau yn y tymor byr iawn. A rhaid i hynny fod yn flaenaf, fe gredaf, yng ngwaith y comisiwn, ac mae angen i lawer ddigwydd cyn i'r comisiwn ddechrau ar ei waith hyd yn oed. Rwy'n gobeithio y gwelwn y lefel honno o frys ac amseroldeb.  

A gaf i ddweud hefyd fod llawer o'r materion, wrth gwrs, yn effeithio ar ardal Cyngor Sir Fynwy, Dwyrain Casnewydd, yn fy etholaeth i? Credaf ein bod yn ffodus o gael cymunedau yno sydd mewn gwirionedd yn cyflwyno atebion posibl i'r problemau sy'n ein hwynebu, gan gynnwys y rheini ym Magwyr a Gwndy, sy'n cynnig gorsaf drên newydd. Maent wedi bod yn mynd drwy broses y DU  ynglŷn â chronfa gorsafoedd newydd, ac maent yn gobeithio, ar hyn o bryd, y bydd Llywodraeth Cymru yn rhoi arian cyfatebol i'r £80,000 sydd ar gael gan Gyngor Sir Fynwy i fwrw ymlaen â cham nesaf y broses honno o wneud cais i orsafoedd newydd Cronfa'r DU. Felly, rwy'n gobeithio'n fawr y byddwn yn defnyddio'r dychymyg, yr egni a'r syniadau hynny gan gymunedau lleol i fynd i'r afael â'r problemau real iawn hyn.  

Yn olaf, Prif Weinidog, tybed a allech ddweud unrhyw beth am ddeddfwriaeth cenedlaethau'r dyfodol, oherwydd credaf fod llawer o bobl yn ystyried y penderfyniad hwn yn brawf pwysig o'r ddeddfwriaeth honno, ac a fyddem yn gweld dull newydd iawn o weithredu gan Lywodraeth Cymru. Tybed a allech ddweud rhywbeth am arwyddocâd y ddeddfwriaeth honno wrth ichi ddod i'r penderfyniad a wnaethoch.    

Llywydd, diolch i John Griffiths. Ni fyddaf yn ailadrodd llawer o'r pethau a ddywedais eisoes mewn cysylltiad â gweithredu'n gyflym a'r angen am atebion newydd llawn dychymyg. Ceisiaf ymateb i'r pwyntiau newydd y mae John wedi'u gwneud. Mae'n iawn i dynnu sylw at y ffaith, yn ogystal â phryder am gostau disgwyliedig cyfredol unrhyw ffordd liniaru, fod yn rhaid inni feddwl sut y gallai'r costau hynny gynyddu yn y dyfodol. Ar gyfartaledd, mae cost cynlluniau o'r math hwn ar draws y Deyrnas Unedig wedi cynyddu 20 y cant, ac mae llawer o enghreifftiau sy'n llawer gwaeth na hynny, wrth gwrs. Rydych yn siŵr o gymryd y math hwnnw o dystiolaeth i ystyriaeth yn y cefndir wrth asesu fforddiadwyedd.

Dywedaf eto, pan gynigiwyd y cynllun gyntaf, fel yr eglurwyd gan y Prif Weinidog ar y pryd ar sawl achlysur yma yn y Siambr, mai ar y sail y byddai ffrwd newydd o gyllid—pwerau benthyca nad oeddent erioed wedi bod ar gael o'r blaen i'r Cynulliad hwn— yn ddigonol i dalu'r costau dan sylw, ac na fyddai angen, felly, dargyfeirio arian i ffwrdd oddi wrth flaenoriaethau eraill y Llywodraeth Lafur Gymreig hon yn y meysydd pwysig hynny, sef iechyd, tai ac addysg, ac yn y blaen. Ond rwyf wedi egluro wrth y bobl a fydd yn gysylltiedig â'r comisiwn, y bydd eu gwaith nhw'n cael manteisio ar yr arian a fuasai ar gael ar gyfer ffordd liniaru, ac y byddant yn gallu bwrw ymlaen â syniadau fel y rhai a gyflwynwyd gan gynghorau cymuned yn ardal Sir Fynwy. Byddant yn gallu defnyddio'r arian hwnnw i roi sylwedd i'w gwaith.

Cytunaf â'r hyn a ddywedodd yr Aelod am gyfraniad Cyngor Dinas Casnewydd, ac rwyf wedi siarad eisoes gydag arweinydd Cyngor Casnewydd heddiw. Siaredais ag amryw o unigolion eraill sydd â diddordeb uniongyrchol ynddo. Mae fy nghyd-aelod Ken Skates wedi siarad â Chydffederasiwn Diwydiant Prydain, y Ffederasiwn Busnesau Bach a buddiannau busnes eraill, a byddaf yn cwrdd â nhw yr wythnos nesaf. Felly, byddwn yn gwneud yn siŵr bod gan bawb sydd â diddordeb yn y penderfyniad gyswllt uniongyrchol â Llywodraeth Cymru.

Mae'r Aelod wedi fy holi am ddeddfwriaeth llesiant cenedlaethau'r dyfodol. Rwy'n dymuno egluro, Llywydd, fy mod wedi darllen yn ofalus iawn y dystiolaeth a roddwyd gan y Comisiynydd, a darllenais yn ofalus iawn y modd yr ymatebodd Cwnsler y Frenhines, ar ran Llywodraeth Cymru, i'w dehongliad hi o'r Ddeddf. Yn fy marn i, nid darlleniad o'r Ddeddf oedd yr hyn a glywais i'n cael ei fynegi ar lawr y Cynulliad hwn, sef bod yn rhaid i gynigion ar gyfer datblygu fodloni pob un o'r saith nod a'r holl amcanion llesiant, a bod yn rhaid iddynt wneud hynny'n gyfartal ar draws yr holl nodau a'r amcanion. Mae'n ymddangos i mi ei bod yn anochel, mewn unrhyw gynllun datblygu, y bydd rhywfaint o gydbwysedd rhwng y gwahanol nodau a'r amcanion y mae'r Ddeddf yn eu cyflwyno. Nid oeddwn wedi anghydweld â barn yr arolygydd, felly, fod gofynion y Ddeddf wedi cael eu cynrychioli'n deg gan Lywodraeth Cymru yn y modd y cyflwynodd ei thystiolaeth ar y Ddeddf i'r arolygydd.

Dywedodd Ian Price, Cyfarwyddwr CBI Cymru, heddiw fod hwn yn ddiwrnod tywyll i economi Cymru, gan dynnu sylw at y ffaith ein bod wedi cael degawdau o drafod, dros £40 miliwn wedi'i wario, ac nad oes yr un broblem wedi cael ei datrys hyd yn hyn. Fe ddywed ymhellach y bydd twf economaidd yn cael ei lethu, y bydd hyder yn y rhanbarth yn gwanhau, ac y bydd cost ffordd liniaru yn y pen draw yn codi. Dyna farn arweinwyr busnes ledled Cymru. Nawr, rydych wedi sôn heddiw, Prif Weinidog, am broses wirioneddol agored. Rydych wedi crybwyll y geiriau, 'Dyma bris byw mewn democratiaeth'. Ond, ar yr un pryd, rydych wedi mynd ati i atal craffu cyhoeddus gyda'r penderfyniad i atal yr adroddiad ar yr ymchwiliad cyhoeddus. Ac rydych wedi sôn eich bod wedi bod yn bodio drwy'r tudalennau hynny am fisoedd; nid ydym ni wedi cael y cyfle—nid yw ACau eraill wedi cael y cyfle i edrych ar yr adroddiad hwnnw. A gaf i ofyn ichi egluro, Prif Weinidog, pam na allech chi gyhoeddi'r adroddiad hwnnw heb y cyngor cyfreithiol sydd ynghlwm wrtho?

Rydych yn dweud bod cost y prosiect a'r gofynion posibl ar gyllideb gyfalaf Llywodraeth Cymru yn golygu nad ydych mewn sefyllfa i ddarparu cyllid ar gyfer y prosiect hwn. Daeth yr arolygydd i'r casgliad y byddai'r prosiect, wrth gwrs, yn golygu gwerth cadarn am arian ac yn cynnig manteision sylweddol. Rhoddodd eich economegydd eich hun yng Nghymru dystiolaeth i'r ymchwiliad cyhoeddus fod gan y prosiect gymhareb cost a budd o 2.0:2.2, gyda buddiannau economaidd o £2,12 biliwn. Felly, ydych chi ddim yn derbyn barn swyddogion Llywodraeth Cymru a'r rhai sy'n gweithio ar ran Llywodraeth Cymru a wnaeth yr achos hwn i'r ymchwiliad cyhoeddus ar eich rhan? Dywedodd y Gweinidog Trafnidiaeth yn 2016 y byddai'r darn newydd o'r M4 yn cael ei agor erbyn tymor yr hydref 2021. Roedd adeiladu'r ffordd ym maniffesto etholiadol y Blaid Lafur. Roedd yn addewid yn eich maniffesto yn 2016. Mae arweinydd yr wrthblaid ac aelodau eraill wedi gofyn y cwestiwn hwn: a ydych yn cydnabod bod yr addewid hwn wedi'i dorri'n llwyr erbyn hyn?

Hefyd, rydych wedi dweud y bydd y comisiwn arbenigol, fel y'i gelwir, yn cael ei benodi nawr. Wel, beth oedd pwrpas ymchwiliad cyhoeddus a gymerodd ddwy flynedd ac a gostiodd £44 miliwn i drethdalwyr Cymru os na chafodd yr holl ddewisiadau eu trafod yn fanwl yn yr ymchwiliad hwnnw? Mae Jayne Bryant wedi dweud nad oes modd inni fynd yn ôl i'r dechrau eto. Wel, dyna'n union y mae'r comisiwn hwn yn ei wneud, mae'n mynd yn ôl i'r dechrau. Dyna mae'r comisiwn yn ei wneud. Ac, yn olaf, roeddwn yn y Siambr hon pan ymrwymodd cyn arweinydd y tŷ—fe ymrwymodd—i gynnal pleidlais rwymol. Mae arweinydd yr wrthblaid wedi gofyn y cwestiwn. Nid ydych chi, Prif Weinidog, wedi'i ateb. A wnewch chi ateb y cwestiwn ynglŷn â'r bleidlais rwymol a addawyd i'r Siambr hon nawr?  

Llywydd, credaf fod yr Aelod yn anghywir am nifer o bethau yma . Rwy'n credu ei fod yn dangos rhyw gymaint o wamalrwydd anweddus wrth awgrymu mai bodio drwy'r adroddiad wnes i. Gadewch imi ddweud yn bendant wrtho fy mod wedi darllen yr adroddiad hwn o glawr i glawr—[Torri ar draws.] Rwy'n credu fy mod wedi eich clywed y tro cyntaf, does dim angen ail ddarn o gyngor arnaf i. A gadewch i mi fod yn glir wrthoch mai fi sy'n gwneud y penderfyniadau yma. Dyna sy'n ofynnol yn ôl y gyfraith. Dyna pam rwyf i wedi gweld yr adroddiad ac rydych chi'n ei weld nawr, oherwydd fi sy'n gwneud y penderfyniadau ac nid Aelodau'r Cynulliad yn gyffredinol, waeth pa mor gryf fo'ch barn. Dyna sy'n ofynnol yn ôl y gyfraith a dyna'r cyfrifoldeb yr wyf wedi'i gyflawni.

Wrth gwrs, dydych chi ddim yn gweld y cyngor cyfreithiol. Mae aelodau'r Siambr yn sicr yn deall hyn. Gofynasoch imi pam nad wyf yn cyhoeddi'r cyngor cyfreithiol. Fe'ch clywais yn gofyn i mi. Ac nid wyf yn cyhoeddi'r cyngor cyfreithiol, oherwydd bod confensiynau Llywodraeth, fel y gŵyr ef yn iawn, yn golygu bod y cyngor cyfreithiol hwnnw yn gyngor breintiedig sydd ar gael i Weinidogion, ac felly y bu, yn yr un modd na fyddai Gweinidogion yn ei Lywodraeth ef yn y Deyrnas Unedig byth yn cytuno i gyhoeddi cyngor cyfreithiol o dan yr amgylchiadau hynny. Felly, rwy'n dangos parch dyledus iddo wrth ateb y cwestiynau a ofynnodd. Efallai y byddai wedi dymuno gofyn cwestiynau eraill imi, ond ni wnaeth hynny, ac rwyf i wedi ateb y rhai a ofynnodd ef.    

Rydym wedi trafod y cwestiwn maniffesto nifer o weithiau. Mae gennyf gopi yma o faniffesto'r Blaid Geidwadol yn yr un etholiad. Ar dudalen 9, mae'n ymrwymo ei blaid i drydaneiddio'r rheilffordd yr holl ffordd i Abertawe—[Torri ar draws.] Ar dudalen 35, mae'n ymrwymo ei blaid i ariannu morlyn llanw yn Abertawe—[Torri ar draws.] Lluniwyd y maniffesto a luniwyd gennym dan yr amgylchiadau a ddisgrifiais. Mae'r cyd-destun wedi newid, a dyna pam mae'r penderfyniad wedi newid yn y cyd-destun cyfnewidiol hwnnw.

O ran pleidlais, clywsoch arweinydd y tŷ yn gynharach y prynhawn yma yn dweud y bydd dadl yn y Cynulliad hwn. A phe bai'r penderfyniad wedi mynd rhagddo ar y ffordd liniaru, byddai pleidlais rwymol wedi bod, oherwydd byddai wedi dod ar y gyllideb a roddir gerbron y Cynulliad hwn bob blwyddyn, gan y byddai'r penderfyniad i fynd ymlaen wedi ymrwymo arian, ac mae'r Llywodraeth yn gorfod gwario arian pan fydd y Cynulliad Cenedlaethol hwn yn pleidleisio o blaid darparu'r arian hwnnw i'r Llywodraeth. Felly, byddai pleidlais rwymol wedi digwydd yn yr amgylchiadau hynny. Nawr, fe fydd dadl, a bydd cyfle i'r Aelodau yma wneud yr holl bwyntiau y maent am eu gwneud.

Ac yn hollol sicr, Llywydd, nid yw'r penderfyniad hwn yn ymwneud â mynd yn ôl i'r cychwyn cyntaf. Mae'n ymwneud â darn o waith cyflym gan gomisiwn arbenigol a fydd yn cyflwyno cynigion ymarferol i ddatrys rhai o'r problemau a wynebir gan drigolion Casnewydd yn 2019 a 2020, nid flynyddoedd lawer yn y dyfodol pan fydd y ffordd wedi'i hadeiladu efallai yn y pen draw ac ar agor i draffig.  

Bellach, rydym dros yr amser a neilltuwyd gan y Llywodraeth ar gyfer y datganiad hwn yn eithaf sylweddol, ac mae gennyf lawer o siaradwyr sydd heb ofyn eu cwestiwn eto. Ac fel y mae'r Llywodraeth wedi dweud, bydd dadl eto ar y mater hwn, ond rwy'n mynd i ganiatáu cwestiynau byr gan weddill yr Aelodau sy'n dymuno cyfrannu. Fe'ch heriaf yn gyntaf ar hynny, Mike Hedges.

Rwy'n eithaf da fel arfer, Llywydd—

Yr ydych, yr ydych; dyna pam y dewisais i chi'n gyntaf.

A gaf i groesawu'r penderfyniad? Mae angen mynd i'r afael â'r problemau traffig o amgylch Casnewydd ar adegau brig, ond mae'r M25 yn enghraifft inni o'r hyn sy'n digwydd gyda ffyrdd newydd: yn gyntaf oll mae'n cael ei adeiladu, yna ei ledu, yna ei droi i'r hyn a ddisgrifiwyd gan bobl fel y maes parcio mwyaf yng Ngorllewin Ewrop. Hoffwn gyflwyno rhai awgrymiadau ynghylch yr hyn y gellir ei wneud. Gellid rhoi arwyddion ar gyfer Blaenau'r Cymoedd i'r rhai ohonom sy'n dod o'r Gogledd a'r Canolbarth ac sy'n dymuno mynd i'r gorllewin i Bort Talbot. Rwyf i wedi dweud hyn ers i Edwina Hart fod yn Weinidog yma. Gellid defnyddio'r lôn allanol ar y M4 ar gyfer traffig trwodd yn unig, felly byddai'r traffig lleol yn aros yn y lôn  fewnol, y traffig trwodd yn mynd i'r lôn allanol, oni bai bod yna ddamwain. Pam na allwn ni wahanu amseroedd dechrau'r sector cyhoeddus, fel na fyddai pawb ar y ffordd honno rhwng 8 a 9 bob bore, sef adeg y problemau, a rhwng 5 a 6? Y bore yma, am 11:30, nid oedd problemau traffig yno. Yn olaf, a allwn ni ystyried cau rhai o gyffyrdd yr M4, oherwydd mae hynny mewn gwirionedd—? Os ydych eisiau gwybod pam mae gennych broblem, mae gennych ormod o gyffyrdd yn agos at ei gilydd ar draffyrdd dwy lôn. Mae hynny'n rhoi problem ichi.

Diolch i'r Aelod am yr awgrymiadau hynny. Nid oes amheuaeth gennyf fod rhai o'i awgrymiadau'n fwy derbyniol nag eraill. Ond yr hyn y maent yn ei ddangos yw nad oes prinder syniadau ymarferol y bydd y comisiwn yn gallu eu hystyried, ac rwy'n ddiolchgar i'r Aelod am roi ei syniadau gerbron y Cynulliad heddiw.

Rwyf wedi bod yn ceisio lleihau'r traffig ar y A40 rhwng Rhaglan a'r Castell, ond gwelaf fod Mike Hedges yn awyddus i'w gynyddu, ond dyna ni. Dau gwestiwn cyflym, os caf, Llywydd. Yn gyntaf, fel y clywsom yn gynharach, mae swm sylweddol o arian eisoes wedi'i wario ar ffordd liniaru'r M4 hyd yn hyn o ran cwmpasu'r prosiect a chaffael tir hefyd—credaf ei fod tua £40 miliwn. Tybed a allwch chi ddweud wrthym ni—. Wel, o ran y tir a brynwyd, credaf ichi ddweud yn gynharach nad oeddech yn gallu edrych ar lwybrau eraill, ond yn amlwg mae tir wedi cael ei brynu, felly beth sydd yn mynd i gael ei wneud i geisio lliniaru'r effaith ar y trethdalwr?

Yn ail, roedd y ffordd yn mynd i gostio £1.4 biliwn. Gan fod y cynllun wedi'i roi o'r neilltu bellach, a gaf i erfyn arnoch i edrych ar frys ar brosiectau seilwaith eraill yn y De-ddwyrain ac yn y De ac, yn wir, ledled Cymru—prosiectau megis ffordd osgoi arfaethedig Cas-gwent yn fy ardal i? Mae tagfeydd mawr yng Nghas-gwent. Os nad yw pobl o gwmpas Casnewydd yn mynd i gael rhyddhad o'r M4, credaf o leiaf y gall fy etholwyr i a threfi eraill yng Nghymru gael rhywfaint o fudd. Ac yn olaf, Llywydd, ychydig yn nes adref, mae cyswllt y bae dwyreiniol yn anorffenedig ac, fel y gwyddom, nid yr M4 yn unig sy'n achosi tagfeydd; mae llawer o draffig yn pentyrru ar yr A48M gan nad oes unman iddo fynd oherwydd nad yw'r cyswllt dwyreiniol hwnnw wedi'i gwblhau. Rwy'n gwybod bod hynny'n aruthrol o ddrud, ond efallai gyda'r arian fydd ar gael am nad ydym wedi cael yr M4 yn awr, y gallai Llywodraeth Cymru edrych ar rai o'r cynlluniau eraill y gellid eu datblygu i helpu bywyd yng Nghymru.

Diolch i'r Aelod am y ddau gwestiwn hynny. Mae'r tir sydd bellach yn eiddo i Lywodraeth Cymru yn ffurfio rhan o'r asedau cyhoeddus yma yng Nghymru a phan fydd yr asedau hynny'n cael eu gwireddu, yna, wrth gwrs, bydd yr arian hwnnw'n mynd yn ôl i'r pwrs cyhoeddus.

Llywydd, gwneuthum gyfrifiad byr fy hun o'r holl bosibiliadau newydd gwahanol ar gyfer gwariant cyfalaf cyhoeddus a roddwyd imi gan Aelodau o amgylch y Siambr yn ystod yr amser y bûm yn Brif Weinidog. Daeth i dros £2.2 biliwn. Mae'r Aelod dros Gasnewydd yn ymddangos lawer gwaith ar y rhestr hon. Nid wyf yn awgrymu am funud nad yw'r syniadau y mae ef ac aelodau eraill wedi eu cyflwyno yn syniadau da, ond credaf fod y pwynt a wna yn un pwysig—fod yna ddewisiadau a wynebir mewn Llywodraeth rhwng defnyddio'r adnoddau sydd gennych at un pwrpas neu'i gilydd. Rwyf wedi dweud eto mai ar gyfer Casnewydd y bydd yr alwad gyntaf ar yr arian hwn ac ar gyfer ymdrin â'r materion traffig yno. Ond mae'r rhestr faith hon o bosibiliadau eraill ar fy nesg bob amser, ac mae eiriolaeth yr Aelod dros Drefynwy o welliannau o gwmpas Cas-gwent, Trefynwy, Rhaglan ac eraill i gyd yn gadarn ar y rhestr hon, gallaf ei sicrhau.

Jack Sargeant.

Diolch, Llywydd, ac rwyf yn gwerthfawrogi eich amynedd yn caniatáu amser ychwanegol inni. Yn anffodus, alla i ddim siarad mor gyflym â'm cyfaill da Mr Ramsay draw acw. [Chwerthin.] Prif Weinidog, credaf o ran  eich penderfyniad heddiw, y bydd hanes yn edrych yn ôl ac y bydd cenedlaethau i ddod yn edrych yn ôl ac yn barnu eich bod wedi gwneud y penderfyniad cywir, felly rwy'n eich canmol am hynny.

Roedd gennyf dri chwestiwn heddiw. Tynnwyd sylw at un gan John Griffiths, fy nghyd-Aelod, am y ffaith bod hwn yn brawf mawr ar ddeddf cenedlaethau'r dyfodol, ond gadawaf hynny am y tro. Yn gyntaf, Prif Weinidog, o ran y teimlad o raniad rhwng y Gogledd a'r De, a fyddech yn cytuno â mi bod angen inni ddefnyddio'r holl bwerau benthyca sydd gennym ar amrywiaeth o brosiectau ledled Cymru gyfan, ym mhob cwr o Gymru, er mwyn gwella lles yr holl bobl yr ydym yn eu cynrychioli yng Nghymru? Ac, yn olaf, Prif Weinidog, a ydych yn cytuno â mi mai datgan argyfwng hinsawdd oedd y peth cywir i'w wneud, ac o ganlyniad, ni fyddai wedi bod er budd ein planed i fwrw ymlaen â'r math hwn o brosiect?

Llywydd, diolch i Jack Sargeant am y pwyntiau hynny. Gallaf ei sicrhau ein bod yn bwriadu defnyddio'r capasiti benthyca sydd gennym fel Llywodraeth Cymru i'r graddau mwyaf. A gaf i dynnu sylw'r Aelodau—fel yr wyf wedi gwneud yn weddol aml mewn trafodaethau gydag arweinydd Plaid Cymru—fod pob £20 miliwn yr ydym yn ei fenthyg at ddibenion cyfalaf yn costio £1 miliwn i ni mewn refeniw, ac mewn cyfnod pan fo refeniw yn arbennig o brin rhaid ystyried hyn hefyd, ond mae cynlluniau cyllideb Llywodraeth Cymru yn caniatáu inni ddefnyddio'r holl fenthyciadau sydd ar gael i ni? Ac wrth gwrs, mae'r pwynt y mae Jack Sargeant yn ei wneud yn cael ei adleisio yn yr hyn a ddywedodd Nick Ramsay. Rwyf wedi ailadrodd fy ymrwymiad i Gasnewydd ac i sicrhau bod ei anghenion ar frig y rhestr am arian, ond mae gan bob rhan o Gymru ei hanghenion; mae gan bob rhan o Gymru faterion trafnidiaeth y maent yn eu hwynebu; mae angen buddsoddi mewn addysg, mewn tai, yn y gwasanaethau iechyd ym mhob rhan o Gymru. A gwn, o amgylch y Siambr ac yn y sylwadau a gafodd yr arolygydd, fod pryderon ynghylch y maint o fuddsoddiad a oedd yn cael ei ganolbwyntio mewn un prosiect ac mewn un rhan o Gymru. Felly, rwy'n deall y pwynt sy'n cael ei wneud. I mi, nid yw hynny'n tynnu oddi ar yr angen i ddatrys y problemau y sefydlwyd yr adroddiad i ymchwilio iddynt.

A chyn belled ag y mae argyfwng hinsawdd yn y cwestiwn, fel y dywedais yn fy natganiad, mae hynny'n sicr yn fater i'r comisiwn, i lunio'i gynigion yn y cyd-destun newydd a roddir gan argyfwng yr hinsawdd, adroddiad CCC y DU, a gwaith y Cenhedloedd Unedig yng nghyswllt yr effaith amgylcheddol.

Prif Weinidog, mae'n ddiwrnod trist iawn. Nid fi sy'n dweud hyn; ond Cydffederasiwn Diwydiant Prydain—y mae eich Gweinidog newydd gwrdd â nhw, fel y dywedasoch yn gynharach. Dyma eu dyfyniad ar y BBC. Mae'n ddiwrnod trist i'r rheini sydd eisiau gweld dileu rhwystrau sylweddol i dwf economaidd yng Nghymru; yn ddiwrnod trist i'r busnesau hynny sy'n wynebu costau uwch pan fydd tagfeydd yn achosi oedi i'w lorïau. Mae'n ddiwrnod trist i gymudwyr, i dwristiaid sy'n dod mewn niferoedd eithaf mawr ar ôl dileu tollau Pont Hafren, fel y cafodd ei grybwyll yn gynharach, a'r ffaith bod modurwyr eraill yn gorfod dioddef rhwystredigaeth ac oedi wrth deithio i'r De ac i Gymru. Mae'n ddiwrnod trist i'r rhai sy'n pryderu am effaith y lefel gynyddol o lygredd aer a achosir gan dagfeydd traffig o amgylch Casnewydd ar ein hamgylchedd.

Prif Weinidog, rwyf wedi bod yn byw yng Nghasnewydd ers 50 mlynedd; rwy'n gwybod hyn yn iawn. Nid oes neb wedi sôn eto am y gwasanaethau brys, yr heddlu, ambiwlansys a'r Brigadau Tân, eu cyfraniad nhw, eu barn nhw, na faint y mae'n ei gostio bob blwyddyn am y marwolaethau hyn, yn enwedig o Gylchfan Coldra hyd at Gylchfan Tredegar, gan fod yr ychydig gyffyrdd yng Nghasnewydd mor beryglus, yn enwedig gyda'r terfynau cyflymder a'r camerâu yno. Mae un camera yn gwneud mwy o arian nag unrhyw gamera arall yn y Deyrnas Unedig. Dyna a ddywedwyd wrthyf.

Prif Weinidog, hoffwn ofyn ychydig o gwestiynau. Beth yw'r dewis arall? Mae tagfeydd—mae gennym broblem tagfeydd ddifrifol yng Nghymru. Clywsoch lawer o siaradwyr yma'n gynharach. Mae'r ganolfan gynadledda bron wedi cael ei hadeiladu yn y Celtic Manor. Mae'r ganolfan gynadledda honno ei hun yn mynd i gynnwys mwy na 5,000 o bobl ar benwythnosau. Wrth inni siarad, mae gêm ryngwladol Affganistan a Sri Lanka yn digwydd yng Nghaerdydd. Maen nhw'n ddigwyddiadau chwaraeon rhyngwladol, ac mae digwyddiadau eraill hefyd. Mae traffig yn cynyddu'n drybeilig ar y M4 bob blwyddyn. Felly, a oes modd gwneud rhywbeth?

Nid wyf yn dweud eich bod wedi gwrthod y llwybr du hwn. Rwy'n dweud —. Am y 10 mlynedd diwethaf, rwyf wedi bod yn gwrando ar ddadleuon a chwestiynau gyda'r Prif Weinidog drwy'r amser—yn codi gobeithion, ond nid oes unrhyw beth wedi digwydd. Rydych yn awr yn galw comisiwn. A ydych wedi rhoi amserlen ar gyfer hynny? Beth fydd y gost? Yr arian; faint o arian fydd yn cael ei wastraffu? Ac rydym nawr yn cystadlu gyda'r byd. Mewn cwestiwn blaenorol soniasoch ein bod mewn sefyllfa wych o ran ein heconomi. Mae mwy o incwm yn ymwneud ag allforio yn hytrach na'n cyllideb ni yn y Siambr hon. Felly, Prif Weinidog, a allech chi wneud rhywbeth? Os oes ewyllys, yna mae gobaith cyflawni. Mae angen inni ehangu'r ffordd o amgylch Casnewydd er mwyn sicrhau bod llif y traffig hwn yn gwella a'i fod yn mynd drwy Gymru—y dinasoedd gwahanol. Soniodd ein harweinydd ei fod fel rotor ar ein llestr gwaed. Mae angen inni ehangu ac mae angen inni wneud hynny cyn gynted â phosib. Diolch.

Llywydd, bydd Ken Skates yn nodi'r amserlenni ar gyfer y confensiwn yfory. Yn fy natganiad, rwy'n nodi'r camau y byddwn yn eu cymryd ar unwaith mewn cysylltiad â gwella cyfradd y damweiniau a'r digwyddiadau ar yr M4. Gadewch imi ddweud, Llywydd, oherwydd mae'n debyg nad wyf wedi cael cyfle i wneud hyn hyd yn hyn y prynhawn yma, gymaint y mae Llywodraeth Cymru yn gwerthfawrogi'r berthynas sydd gennym â'r CBI a sefydliadau busnes eraill yma yng Nghymru; ein perthynas agos wrth gydweithio dros BREXIT a materion pwysig eraill; a'r ffaith y byddaf yn cyfarfod â nhw'n uniongyrchol yr wythnos nesaf i wneud yn siŵr fy mod yn cael y sgwrs honno gyda nhw. Gofynnodd yr Aelod inni weithio gyda'n gilydd i ddod o hyd i atebion i broblemau'r M4, a dyna'n union yr hyn yr ydym yn bwriadu ei wneud.

Ar ran trigolion Canol Caerdydd, hoffwn ddiolch i'r Prif Weinidog am yr ystyriaeth ofalus a roddodd i'r dystiolaeth a'r materion cymhleth cysylltiedig. Gan fy mod yn credu ei bod yn bwysig iawn, yng ngoleuni adroddiad CCC y DU ar sicrhau dim allyriadau net ac asesiad bioamrywiaeth fyd-eang y Cenhedloedd Unedig, fod angen inni newid ein meddwl pan fydd y ffeithiau'n newid.

Ni fyddai o leiaf chwarter a hyd at hanner y cymunedau a gynrychiolaf i wedi cael unrhyw fudd o gwbl o ffordd liniaru'r M4 a llawer o effaith negyddol. Y rheswm am hynny yw nad oes ganddynt geir ac felly ni fyddent yn gallu defnyddio'r M4. Yn hytrach, byddent wedi cael mwy o dagfeydd oherwydd gwyddom, drwy ddadansoddi'r data ynghylch y traffig sy'n rhedeg rhwng Dwyrain a Gorllewin Caerdydd, fod 40 y cant o'r traffig hwnnw mewn gwirionedd yn mynd i Gaerdydd. Felly, mae'r rhan fwyaf o ranbarthau dinesig ledled y DU wedi buddsoddi'n helaeth mewn trafnidiaeth gyhoeddus integredig, a chan fod yr ymchwiliad cyhoeddus hwn bellach wedi dod i ben gyda phenderfyniad y Prif Weinidog, gobeithiaf y gwelwn ddatblygiad llawer ehangach ar y system drafnidiaeth integredig y mae arnom ei hangen yn awr ar frys.

Felly, croesawaf ymrwymiadau'r Prif Weinidog i sicrhau y bydd arbenigwyr ar drafnidiaeth yn dod o hyd i atebion buan i broblem tagfeydd o amgylch Casnewydd ac y bydd hyn yn cael blaenoriaeth o ran yr arian sy'n mynd i gael ei ryddhau oherwydd mae'n rhaid inni sicrhau ein bod yn gwario gwerth am arian. Gwyddom fod llinell reilffordd, fesul cilomedr, yn costio tua'r un faint â thraffordd ond mae'n cario rhwng wyth ac 20 gwaith yn fwy o bobl. Sylweddolaf fod rheilffyrdd yn cymryd amser i gael eu had-drefnu, ond mae angen inni wneud gwell defnydd o'r ffyrdd presennol yn gyflymach. Mae gan draffyrdd eraill ym Mhrydain lonydd bysiau penodedig mewn ardaloedd trefol, a gobeithio y bydd yr arbenigwyr yn ystyried hynny.

Mae prif lwybrau  eraill i mewn i ddinasoedd fel Bryste yn cyfyngu ar y defnydd o un lôn gyda blaenoriaeth i gerbydau sydd ag o leiaf dau berson ynddynt, sydd, wrth gwrs, yn annog rhannu ceir. A sylwaf fod Tudalen 58 o adroddiad yr arolygydd yn cadarnhau bod Llywodraeth Cymru wedi defnyddio data ffonau symudol i lywio'r rhagamcanion traffig sydd o'n blaenau. Rwy'n gobeithio, felly, y gallwn gomisiynu rhyw hanner dwsin i ddwsin o fysiau trydan cyflym y gwyddom sydd ar gael bellach er mwyn sicrhau bod y sawl sydd fel arfer yn teithio ar y lonydd i gyrraedd y gwaith ac yn achosi tagfeydd ar yr M4 ar hyn o bryd yn gallu teithio ar fws cyflym yn lle hynny.

Llywydd, hoffwn ddiolch i'r Aelod am gydnabod cymhlethdod y penderfyniad. Rwy'n cytuno â hi fod mwy o waith y gallwn ei wneud o ran data a defnyddio data, a byddai hynny'n caniatáu inni wneud rhywfaint o'r gwaith manwl a fyddai'n angenrheidiol i ategu rhai o'r cynigion amgen. Ac rwy'n diolch i Jenny Rathbone, fel y gwnes i Aelodau eraill o gwmpas y Siambr, am fod yn barod i gyflwyno'r syniadau amgen hynny, fel y gall gwaith y comisiwn ddechrau ar unwaith, drwy dynnu ar yr ystod o bosibiliadau sydd wedi'u nodi yma, yn ogystal â'r rhai a drafodwyd o flaen yr ymchwiliad cyhoeddus.

Ac yn olaf, Alun Davies.

Diolch yn fawr, Llywydd. Fel Aelodau eraill y prynhawn yma, Prif Weinidog, hoffwn groesawu eich datganiad heddiw a chroesawu'r penderfyniad. Credaf fod llawer ohonom ni wedi bod yn bryderus iawn am y cynigion o lwybr du ers blynyddoedd lawer, am nifer o resymau gwahanol. Roedd a wnelo fy mhryderon fy hun nid yn unig â'r effeithiau amgylcheddol, a fyddai wedi bod yn eithaf erchyll ar draws gwastadeddau Gwent, ond hefyd ar yr ystod gul iawn o fuddion economaidd. Pan ddarllenais am ddadansoddiad economaidd Llywodraeth Cymru o'r llwybr du ychydig flynyddoedd yn ôl bellach, roedd hi'n amlwg iawn, iawn, fod y manteision economaidd wedi'u cyfyngu i lain gymharol gul ar draws yr M4 ei hun ac na fyddai'n dod ag unrhyw fanteision economaidd ehangach i'r rhanbarthau yn gyffredinol. Yn wir, o'm darlleniad i o'r dadansoddiad economaidd, byddai Bryste'n elwa mwy na Blaenau Gwent o'r buddsoddiad hwn gan Lywodraeth Cymru.

Nawr, yr hyn rwy'n awyddus i'w ddeall y prynhawn yma, Prif Weinidog, yw: wrth symud ymlaen, yn sicr mae angen inni symud ymlaen ar frys a gosod tempo cyflym iawn ar gyfer symud ymlaen gydag atebion eraill. A allwn ni sicrhau bod y manteision economaidd, y manteision economaidd ehangach, hefyd yn cael eu hystyried wrth asesu dewisiadau amgen i'r llwybr du? Mae hi yn bwysig, ac rydym ni wedi gweld hyn yn ystod y blynyddoedd diwethaf—gwahaniaeth gwirioneddol mewn cyfraddau gweithgarwch economaidd rhwng Cymoedd Morgannwg a Chymoedd Gwent, lle mae Cymoedd Morgannwg wedi elwa ar Gaerdydd a llwyddiant Caerdydd fel sbardun economaidd i dwf, a lle mae Cymoedd Gwent wedi gweld lefelau cyfyngedig iawn o dwf o ganlyniad i faterion yn ymwneud â seilwaith a materion eraill o amgylch Casnewydd a rhannau o goridor yr M4. Os ydym yn mynd i fuddsoddi—ac rwyf yn gobeithio y byddwn yn buddsoddi'r gyllideb lawn yn y rhanbarth hwn—yna mae'n bwysig inni gael y budd mwyaf posib i'r nifer fwyaf o bobl o ganlyniad i'r buddsoddiad hwnnw. Felly, wrth wneud penderfyniadau, Prif Weinidog, rwy'n gobeithio y byddwch chi a Gweinidog yr Economi yn ystyried effeithiau economaidd y buddsoddiad sy'n cael ei wneud yn y seilwaith hwn.

Llywydd, a gaf i ddiolch i'r Aelod, oherwydd mae wedi gwneud sylw nad yw wedi ei wneud fel arall yn y drafodaeth ac mae'n un pwysig? Rwy'n cytuno ag ef—credaf y bydd y buddsoddiad a wneir o amgylch Casnewydd yn dal i fod, gyda'r mesurau lliniaru eraill hyn, yn un o'r buddsoddiadau mwyaf i ddatrys problem sydd wedi wynebu unrhyw ran o Gymru, ac mae'n gwbl briodol bod yn rhaid cael y budd economaidd ehangaf posib o'r buddsoddiad sylweddol hwnnw a wneir. A bydd y Comisiwn yn sicr yn edrych ar effeithiau ehangach y gwahanol gynigion buddsoddi y bydd yn eu cyflwyno i'r Llywodraeth. Bydd yn gwneud hynny nawr o fewn dull datblygu economaidd rhanbarthol a ddatblygwyd gennym ni yma yng Nghymru a fydd, fe gredaf, yn helpu i ateb y cwestiwn a holodd yr Aelod ynghylch sut y bydd yr arian a werir ar y pwynt hwnnw o amgylch Casnewydd yn cael y budd economi ehangach yna ymhellach i fyny ardal Gwent. A dyna pam, o amgylch bwrdd y Comisiwn, y bydd gennym ni leisiau a fydd yn helpu i sicrhau y ceir yr union fudd ehangach hwnnw o'r buddsoddiad sylweddol iawn a gaiff ei wneud nawr.

Diolch i'r Prif Weinidog.