Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Lesley Griffiths. 

Eitem 7 heddiw yw dadl Plaid Cymru ar anghydraddoldebau iechyd. Galwaf ar Rhun ap Iorwerth i wneud y cynnig.

Cynnig NDM7877 Siân Gwenllian

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn nodi'r anghydraddoldebau iechyd dwfn sy'n bodoli ar hyn o bryd yng Nghymru.

2. Yn nodi ymhellach, oherwydd yr anghydraddoldebau hyn, fod pandemig COVID-19 wedi cael effaith anghymesur ar lawer o unigolion, teuluoedd a chymunedau ledled Cymru.

3. Yn galw am strategaeth a chynllun gweithredu i fynd i'r afael ag anghydraddoldebau iechyd yng Nghymru. 

Cynigiwyd y cynnig.

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Rydyn ni yn wynebu argyfwng iechyd: argyfwng sy'n rhoi bywydau mewn perygl, sy'n lladd; argyfwng sy'n golygu mai'r bregus sy'n wynebu'r bygythiad mwyaf; argyfwng y dylwn ni i gyd fod yn dyheu, rhyw ddydd cyn hir, gobeithio, i'w roi y tu ôl inni. A, na, nid sôn am y pandemig ydw i. Sôn ydw i am yr anghydraddoldebau iechyd sy'n bodoli yng Nghymru. Mae'r pandemig yn berthnasol achos mae'r anghydraddoldebau hynny wedi golygu bod y pandemig hefyd wedi taro rhai yn galetach na'i gilydd. Ac mi allem ni fod wedi rhagweld hynny, achos dro ar ôl tro mae rhai—rhai cymunedau, rhai grwpiau a rhai unigolion—yn dioddef mwy nag eraill. Ond dydy hynny ddim yn anochel. A dwi'n falch o allu cyflwyno'n ffurfiol y cynnig yma sy'n galw am strategaeth a chynllun gweithredu clir i fynd i'r afael â'r anghydraddoldebau hynny. 

Mi egluraf i'n syth pam y byddwn ni'n gwrthod gwelliant y Llywodraeth: mae'r Llywodraeth yn dileu, drwy eu gwelliant nhw, y galw am strategaeth a chynllun gweithredu. Maen nhw, yn hytrach, yn galw arnom ni i gydnabod beth mae'r Llywodraeth eisoes yn ei wneud, fel pe tasai hynny yn ddigon. Ond holl bwrpas y ddadl yma, sy'n ganlyniad, rhaid dweud, i gydweithio rhwng Plaid Cymru a nifer eang o sefydliadau a mudiadau iechyd, meddygol a gofal, ydy i drio deffro'r Senedd a deffro'r Llywodraeth i'r realiti bod unrhyw fesurau sydd mewn lle ar hyn o bryd—ac wrth gwrs bod yna fesurau mewn lle—yn gwbl annigonol.

Mae anghydraddoldebau iechyd yn cynnwys llawer o ffactorau gwahanol. Rydym yn sôn am wahaniaethau mewn disgwyliad oes—disgwyliad oes iach—a gwahaniaeth o ran mynediad at ofal iechyd. Rydym yn sôn am y gwahanol lefelau yn nifer yr achosion o gyflyrau iechyd hirdymor, corfforol a meddyliol, a gwahaniaethau rhwng pwy—wel, gallai ddilyn tuedd economaidd-gymdeithasol lle mae tlodi'n gyrru cynifer o broblemau iechyd; gallai fod yn ddaearyddol hyd yn oed a gwahaniaethau daearyddol o ran mynediad at ofal, gan gynnwys rhwng ardaloedd gwledig a threfol. Gall profiadau amrywio yn ôl gwahanol gefndiroedd ethnig fel y gwelwn yn aml, ac yn ôl gallu corfforol. Nid ffenomen unffurf yw hon. Ac mae'n ymwneud â'r ddeddf gofal gwrthgyfartal, onid yw, a ddisgrifiwyd am y tro cyntaf gan Dr Julian Tudor Hart ychydig dros 50 mlynedd yn ôl, sy'n golygu mai'r rhai sydd fwyaf o angen gofal sydd leiaf tebygol o allu cael mynediad ato.

Mae maint yr her, cymhlethdod y ffordd rydym yn ymdrin â'r holl anghydraddoldebau hyn yn enfawr—yn frawychus felly—ond ni all hynny ganiatáu inni gilio rhag mynd i'r afael â'r heriau hynny. Yn wir, rhaid inni edrych ar yr heriau hynny a allai wneud mwy i'n sbarduno i geisio mynd i'r afael â'r sefyllfa. Mae ein gwasanaethau iechyd a gofal, fe wyddom, ar hyn o bryd, yn wynebu heriau enfawr. Mae lefelau afiechydon, sydd wedi'u gwaethygu, wrth gwrs, gan y pandemig presennol, yn golygu bod ein gwasanaethau bregus dan bwysau eithafol. Ac ni allwn ddweud, 'Wel, dyma'r sefyllfa rydym ynddi; fel hyn y mae hi. Mae pobl yn mynd yn sâl ac mae ein gwasanaethau'n ymdrin â hynny.' Mae'n bosibl fod gennym lawer iawn o reolaeth dros y sefyllfa rydym ynddi. Fel y dywedodd Sefydliad Iechyd y Byd mewn adroddiad 30 mlynedd yn ôl, mae'r anghydraddoldebau hyn wedi cael eu cynhyrchu gan gymdeithas, ac felly mae modd eu haddasu. Mae hyn yn golygu gwthio'r ataliol i'r eithaf, os mynnwch—gwneud mwy na gweithio gydag unigolion neu deuluoedd i geisio hyrwyddo iechyd da a helpu i gyfeirio pobl rhag cynifer o risgiau â phosibl, ond yn hytrach, mabwysiadu agenda ataliol systemig, gan edrych ar yr holl bethau sy'n golygu nad ydym yn genedl iach, ac yn bwysig, yn hollbwysig, nad yw baich yr afiechyd yn cael ei rannu'n gyfartal rhyngom. 

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

Mi glywn ni y prynhawn yma yn yr awr nesaf lawer o enghreifftiau o anghydraddoldebau gan ein cyd-Aelodau wrth inni drio creu darlun o'r her rydyn ni yn ei hwynebu. Mae'r ffaith bod gymaint o fudiadau gwahanol wedi dod at ei gilydd i wthio am strategaeth yn dweud gymaint. A dwi'n ddiolchgar i nifer ohonyn nhw am eu cydweithrediad uniongyrchol wrth baratoi am y ddadl heddiw. Mae Coleg Brenhinol y Seiciatryddion yn dadlau fod salwch meddwl wedi'i gysylltu yn agos efo llawer ffurf o anghydraddoldeb, yn cynnwys safon bywyd is, canlyniadau iechyd salach a marwolaeth gynnar. Mae Platfform, yr elusen iechyd meddwl, yn pwysleisio ymhellach bod iechyd meddwl yn cael ei gysylltu efo bob mathau o anghydraddoldebau. Mae iselder ddwywaith mor gyffredin ymhlith y grwpiau incwm isel. Mae pobl sydd yn llwgu, mewn dyled, neu'n byw mewn cartrefi o safon isel yn llawer mwy tebyg o ddioddef efo iechyd meddwl. Mae British Heart Foundation Cymru yn tanlinellu bod anghydraddoldebau systemig oedd yn bodoli o'r blaen wedi eu gwaethygu gan y pandemig, ac yn adlewyrchu ymgyrch ddiweddar ganddyn nhw—ymgyrch dwi'n ei chefnogi'n fawr—sy'n dweud bod menywod yn dal i wynebu anfanteision ar bob cam o'u taith nhw efo clefyd y galon. 

Dwi'n ddiolchgar hefyd am fewnbwn Coleg Brenhinol y Meddygon. Maen nhw hefyd yn pwysleisio'r ffordd mae'r pandemig wedi dangos sut mae'r anghydraddoldebau wedi mynd yn waeth ac wedi dangos yn glir y cyswllt rhwng tlodi a chanlyniadau iechyd gwael. Rydym yn gwybod bod y gyfradd marwolaeth, gyda llaw, yn yr ardaloedd mwyaf difreintiedig yn y pandemig yma wedi bod ddwywaith gymaint ag ardaloedd cyfoethocach. Mi oedd un o bob tri pherson wnaeth orfod cael triniaeth mewn adran gofal dwys yn dod o gefndir lleiafrif ethnig. Ond beth y mae Coleg Brenhinol y Meddygon yn ei ddweud wrthym ni, wrth edrych ar anghydraddoldebau yn ehangach, ydy ein bod ni, am rhy hir, wedi edrych tuag at yr NHS i ymateb i'r heriau rydym ni yn eu hwynebu efo iechyd y genedl. Ond does gan, wrth gwrs, y gwasanaeth iechyd ar ei ben ei hun ddim o'r lifers, meddan nhw, i wneud y mathau o newidiadau sydd eu hangen i greu'r amgylchiadau angenrheidiol i annog iechyd da. I ddyfynnu ganddyn nhw:

'Bydd cynnydd ystyrlon yn galw am ymdrechion cydlynol ar draws pob sector i gau'r bwlch.'

Maent yn awgrymu sut beth fyddai strategaeth fel rydym yn galw amdani heddiw, sut beth fyddai ymateb trawslywodraethol. Dylai ddiffinio 'cydraddoldeb iechyd' a sut beth yn union fyddai llwyddiant. Dylai ddarparu targedau a chanlyniadau clir, mesuradwy gydag amserlen ddiffiniedig. Dylai ddod â gwaith presennol ar anghydraddoldebau ynghyd o holl adrannau'r Llywodraeth, oherwydd, fel y dywedaf, mae gwaith yn mynd rhagddo, wrth gwrs. Dylai ddiffinio'r math o gydweithio sydd ei angen ledled Cymru gyda llawer o bartneriaid ynghlwm wrtho i sicrhau'r newid sydd ei angen arnom. Ac wrth gwrs, rhaid cael y cyllid angenrheidiol yn sail iddo. Ac efallai ar y cam hwnnw, y gwelaf unrhyw Weinidog yn gwingo wrth ystyried maint yr her. Ond wrth inni ystyried sut ar y ddaear y down o hyd i'r arian i'w wneud, ystyriwch adroddiad 2011 gan Lywodraeth Cymru ei hun, a ddywedai fod amcangyfrif o'r gost economaidd flynyddol o ymdrin â chanlyniadau anghydraddoldebau iechyd yng Nghymru rhwng £3.2 biliwn a £4 biliwn.

Yn y strategaeth ddiweddar, 'Cymru Iachach', os ydym yn cyfrif yn gywir, deirgwaith yn unig y sonnir am anghydraddoldeb. Mae Plaid Cymru am wneud gwahaniaeth ac mae'r rhaglen lywodraethu wedi'i diweddaru sy'n deillio o'r cytundeb cydweithio yn cynnwys y geiriau 'cydradd', 'anghydraddoldeb', neu 'anghydraddoldebau' 11 gwaith, rwy'n credu, gan gynnwys addewid allweddol i fynd ati i ddileu pob ffurf ar anghydraddoldeb. A rhaid mai'r math mwyaf sylfaenol o anghydraddoldeb—neu o'i droi ar ei ben, y cydraddoldeb a geisiwn—yw iechyd. A dyna pam, unwaith eto, y dywedwn fod gwelliant y Llywodraeth heddiw, drwy ddileu'r alwad am gynllun gweithredu clir, yn groes i'w huchelgais datganedig eu hunain. Mae arnaf ofn, Weinidog, nad yw geiriau'n ddigon ynddynt eu hunain.

Mae'n amlwg mai ein hiechyd ein hunain fel unigolion yw'r prif gynhwysyn sy'n rhoi'r ansawdd bywyd gorau posibl i ni, a hynny o gryn bellter. A rhaid i drosi hynny'n weledigaeth ar gyfer y wlad gyfan, a gwella ein lefelau iechyd ym mhob ffordd a gwneud ymdrech arbennig i ddileu'r anghydraddoldebau, fod yn ganolog yn y gwaith o greu'r Gymru well y dylem i gyd ymgyrraedd ati. Edrychaf ymlaen at y ddadl heddiw.

Rwyf wedi dethol y gwelliant i'r cynnig a dwi'n galw ar y Gweinidog iechyd i wneud y cynnig hwnnw'n ffurfiol—Eluned Morgan.

Gwelliant 1—Lesley Griffiths

Dileu popeth ar ôl pwynt 2 a rhoi yn ei le:

Yn cydnabod bod amryfal resymau yn achosi anghydraddoldeb iechyd a bod hyn yn gofyn am ddull gweithredu integredig a thrawslywodraethol.

Yn cydnabod ymhellach yr ymrwymiadau sylweddol a nodir yn y Rhaglen Lywodraethu ar draws pob maes o weithgarwch y llywodraeth sydd wedi’u cynllunio i fynd i'r afael ag anghydraddoldebau iechyd yng Nghymru.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Yn ffurfiol.

A gaf fi ddiolch i Blaid Cymru am gyflwyno'r ddadl hon y prynhawn yma? Rwy'n credu bod trafod y pwnc hwn yn ddefnydd teilwng iawn o amser y prynhawn yma. Nid ydym wedi cyflwyno unrhyw welliannau i'r cynnig a gyflwynwyd gan Siân Gwenllian, oherwydd cytunwn â'r cynnig fel y'i cyflwynwyd. Nid ydym yn bwriadu cefnogi gwelliant y Llywodraeth, oherwydd mae'n dileu pwyntiau pwysig o gynnig Plaid Cymru, fel y nododd Rhun ap Iorwerth.

Roeddwn am ddefnyddio fy amser yn y cyfraniad hwn i siarad am beth o waith ymchwiliad y Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol, a lansiwyd gennym yr wythnos hon mewn gwirionedd. Mae ein gwaith yn canolbwyntio ar anghydraddoldebau iechyd meddwl ar draws gwahanol grwpiau mewn cymdeithas. Gwnaethom bwynt a dweud y gwir o beidio ag ailystyried rhywfaint o'r gwaith da arall sydd wedi'i wneud gan bwyllgorau blaenorol; nid ydym am ailadrodd gwaith sydd wedi'i wneud. Felly, rydym yn canolbwyntio'n benodol ar agweddau anghydraddoldeb iechyd meddwl. Bydd yr ymchwiliad yn canolbwyntio'n helaeth ar y rhai yr effeithir arnynt yn anghymesur ac yn edrych ar beth yw'r rhwystrau sy'n bodoli i fynediad at wasanaethau iechyd meddwl. Bydd yr ymchwiliad hefyd yn ystyried i ba raddau y mae polisi Llywodraeth Cymru yn cydnabod ac yn mynd i'r afael ag anghenion iechyd meddwl grwpiau penodol.

Roedd gennyf ddiddordeb mawr yng ngwaith y Ganolfan ar gyfer Iechyd Meddwl, sy'n gweithio ar y cyd â nifer o gyrff eraill. Maent yn cyfeirio at y rhwystr triphlyg. Yn benodol, pan fyddant yn cyfeirio at y rhwystr triphlyg, maent yn sôn am y risg anghymesur y mae pobl yn ei hwynebu oherwydd yr anghydraddoldebau yn gyffredinol mewn cymdeithas. Ond yn ail, ac efallai'n bwysicaf oll, gall grwpiau sydd â lefelau arbennig o uchel o salwch meddwl wynebu yr anhawster mwyaf i gael mynediad at wasanaethau, a phan fyddant yn cael cymorth, mae eu profiadau a'u canlyniadau yn aml yn waeth. Felly, fel pwyllgor, y gwaith a lansiwyd gennym yr wythnos hon—byddwn yn gofyn am dystiolaeth ysgrifenedig yn gyntaf ac yn gwrando ar dystiolaeth lafar yn ddiweddarach yn y flwyddyn, ond rydym am fynd i wraidd anghydraddoldebau iechyd meddwl ledled Cymru. Nid wyf yn credu ei bod yn iawn, wrth gwrs—ac rwy'n siŵr y gallwn i gyd gytuno—fod pobl mewn cymdeithas yn wynebu perygl anghymesur ac yn cael trafferth oherwydd eu bod mewn categori penodol.

Gwyddom, er enghraifft, fod plant o'r 20 y cant o aelwydydd tlotaf bedair gwaith yn fwy tebygol o gael anawsterau iechyd meddwl difrifol erbyn eu bod yn 11 oed na phlant o'r 20 y cant cyfoethocaf. Grwpiau eraill yr effeithir arnynt hefyd yw pobl hŷn—nid yw 85 y cant o bobl hŷn sy'n dioddef o iselder yn cael unrhyw gymorth gan y GIG, yn ôl yr astudiaeth y mae'r ganolfan ar gyfer iechyd meddwl wedi'i chyflawni. Ar awtistiaeth, mae gan 70 y cant o blant neu 80 y cant o oedolion ag awtistiaeth o leiaf un cyflwr iechyd meddwl sy'n cyd-ddigwydd, ac un ystadegyn sy'n peri pryder arbennig yw bod plant ag awtistiaeth 28 gwaith yn fwy tebygol o feddwl am hunanladdiad neu geisio cyflawni hunanladdiad.

Mae pobl fyddar ddwywaith yn fwy tebygol o brofi anawsterau iechyd meddwl, ac mae'r rhai sydd ag anawsterau dysgu deirgwaith yn fwy tebygol na'r cyfartaledd o gael problem iechyd meddwl sy'n cyd-ddigwydd. Felly, drwy'r gwaith hwn rydym am glywed y profiadau o sefyllfaoedd go iawn. Rydym am geisio cael llais y rhai sy'n aml heb eu cynrychioli'n ddigonol mewn cymdeithas a defnyddio'r profiadau hynny. Fel pwyllgor, rwy'n gobeithio y gallwn wneud argymhellion sy'n helpu i osod cyfeiriad i Lywodraeth Cymru mewn perthynas â pholisi ar iechyd meddwl. Felly, diolch, Lywydd. Rwy'n falch o gymryd rhan yn y ddadl hon y prynhawn yma.

Mae anghydraddoldeb iechyd wedi bod yn ffenomen hysbys ers dros 50 mlynedd, pan ysgrifennodd Dr Julian Tudor Hart erthygl yn The Lancet ar y ddeddf gofal gwrthgyfartal. Y ddeddf gofal gwrthgyfartal yw'r egwyddor fod argaeledd gofal meddygol neu gymdeithasol da yn tueddu i amrywio'n wrthgyfartal ag angen y boblogaeth a wasanaethir. Dywedodd:

'Yn yr ardaloedd sydd â'r lefel fwyaf o salwch a marwolaethau, mae gan feddygon teulu fwy o waith, rhestrau mwy, llai o gymorth ysbytai, ac maent yn etifeddu traddodiadau ymgynghori mwy aneffeithiol yn glinigol nag yn yr ardaloedd iachaf; ac mae meddygon ysbyty'n ysgwyddo baich achosion trymach gyda llai o staff ac offer, adeiladau mwy hynafol, ac yn dioddef argyfyngau rheolaidd o ran argaeledd gwelyau a staff cyflenwi.'

A yw wedi newid? Fel y dywedodd Frank Dobson pan oedd yn Ysgrifennydd Gwladol dros Iechyd,

'Anghydraddoldeb ym maes iechyd yw'r anghydraddoldeb gwaethaf oll. Nid oes anghydraddoldeb mwy difrifol na gwybod y byddwch yn marw'n gynt oherwydd eich bod yn dlawd.'

Hefyd, ceir graddiant cymdeithasol mewn hyd oes. Mae disgwyliad oes cyfartalog pobl sy'n byw yn yr ardaloedd mwyaf difreintiedig yng Nghymru a Lloegr oddeutu naw mlynedd yn llai na'r rhai mewn ardaloedd mwy cyfoethog i ddynion, a saith mlynedd i fenywod. Gall dynion a menywod sy'n byw yn yr ardaloedd mwyaf difreintiedig ddisgwyl bron i 20 mlynedd yn llai o iechyd. Felly, mae pobl nid yn unig yn marw'n iau ond yn sâl am gyfnod hwy o'u bywydau. Pe bawn i'n byw yn awr yn yr ardal lle roeddwn i'n mynd i'r ysgol, fel dyn dros 60 oed, byddai'r tebygolrwydd y byddwn yn dioddef o afiechyd difrifol dros 50 y cant. Mae bron i hanner y bwlch mewn disgwyliad oes rhwng y ddwy ardal yn ganlyniad i farwolaethau ychwanegol o glefyd y galon, strôc a chanser.

Yn ogystal â disgwyliad oes is, mae llawer o ffactorau risg ymddygiadol yn llawer mwy cyffredin yn yr ardaloedd mwyaf difreintiedig o'u cymharu ag ardaloedd llai difreintiedig. Mae'r anghydraddoldebau iechyd hyn yn seiliedig ar anghydraddoldebau mewn amgylchiadau cymdeithasol ac economaidd sy'n dylanwadu ar iechyd. Ni ellir edrych ar iechyd ar ei ben ei hun. Mae dosbarthiad anghyfartal penderfynyddion cymdeithasol iechyd, megis addysg, tai a chyflogaeth, yn gyrru anghydraddoldeb mewn iechyd corfforol a meddyliol, gan leihau gallu unigolion i atal salwch neu gymryd camau a chael triniaeth pan fydd afiechyd yn digwydd. Ni all pobl fforddio aros adref o'r gwaith pan fyddant yn sâl oherwydd yr effaith y mae'n ei chael ar eu hincwm. Mae hynny'n effeithio'n ddifrifol ar eu disgwyliad oes yn hirdymor, ond mae'n sicr yn effeithio'n wael iawn arnynt yn y tymor byr.

Mae'r anghydraddoldebau hyn yn gymhleth; maent wedi'u gwreiddio mewn cymdeithas. Ond mae modd eu hatal hefyd. Mae dimensiynau anghydraddoldeb yn gymhleth ac yn gorgyffwrdd, fel y mae cynrychioli dimensiynau anghydraddoldeb iechyd sy'n gorgyffwrdd. Mae anghydraddoldebau iechyd fel amddifadedd, incwm isel a thai gwael bob amser wedi golygu iechyd gwaeth, ansawdd bywyd gwaeth a marwolaeth gynnar i lawer o bobl. Mae pandemig COVID-19 wedi amlygu'n glir sut y mae'r anghydraddoldebau hyn sy'n bodoli eisoes a'r rhyng-gysylltiad rhyngddynt, megis hil, rhyw a daearyddiaeth, yn gysylltiedig â risg uwch o fynd yn sâl gyda chlefyd fel COVID-19. Ond byddai'n wir am unrhyw bandemig.

Mae'r cysylltiad rhwng tai gwael ac iechyd gwael wedi'i hen sefydlu. Creodd Clement Attlee weinyddiaeth iechyd a thai o dan Nye Bevan. Yn anffodus i mi, nid oes unrhyw arweinydd Llafur ers hynny wedi llwyddo i uno'r ddau gyda'i gilydd. Mae gan y Blaid Lafur hanes cryf a balch o ddarparu tai cymdeithasol o ansawdd da, ac mae hyn yn arwain at well iechyd i drigolion yr eiddo hyn. Ond mae gennym hefyd bobl sy'n byw mewn llety rhent preifat oer, llaith ac anaddas. A yw'n syndod fod eu hiechyd yn wael a bod llawer o blant yn cael canlyniadau addysgol gwael?

Mae digartrefedd yn effeithio'n enfawr ar iechyd corfforol unigolyn. Mae cysgu ar y stryd yn ei gwneud yn anodd cael cwsg o ansawdd da, cynnal deiet digonol ac iach, cadw'n lân a chael triniaeth feddygol. Nid yw'n syndod fod ymchwil gan Goleg Prifysgol Llundain wedi darganfod bod o leiaf draean o bobl ddigartref wedi marw o gyflyrau y gellid eu trin yn hawdd, a bu farw bron pob un ohonynt yn ifanc.

Mae llawer o astudiaethau wedi canfod cysylltiad uniongyrchol rhwng iechyd da a rhyngweithio â'r amgylchedd naturiol, gyda lefelau is o straen, cyfraddau gordewdra is a gallu gwell i ganolbwyntio. Arwydd arall o dlodi yw anghydraddoldeb iechyd: mae deiet gwael, tai o ansawdd gwael, tai wedi'u gwresogi'n annigonol, diffyg rhyngweithio â'r amgylchedd naturiol, diffyg ymarfer corff, a phryder parhaus am arian yn anochel yn cynhyrchu canlyniadau iechyd heb fod cystal a marwolaethau cynnar.

A gaf fi orffen drwy sôn am boeni am arian? Credaf ei bod yn sioc i'r rhan fwyaf o'r bobl yn y Senedd, ond mae nifer fawr o fy etholwyr yn poeni'n ddyddiol ynglŷn â faint o arian sydd ganddynt a sut y maent yn mynd i dalu eu biliau. Maent yn byw ym mhob rhan o fy etholaeth, ac mewn gwirionedd, rwy'n credu ei fod yn ymwneud â chael gwared ar y straen hwnnw. Rwy'n cofio dweud unwaith, pe bawn i mewn sefyllfa lle na fyddwn yn gwybod sut oeddwn i'n mynd i fwydo fy mhlant, pe na bawn yn gwybod sut oeddwn i'n mynd i dalu fy rhent, byddwn innau hefyd yn ddigalon, ac mae'n ymddangos bod iechyd meddwl yn cael ei yrru gan y ffaith bod pobl yn dlawd. Felly, gadewch inni fynd i'r afael â'r gwir achos, sef tlodi a thai gwael, ac os gallwn ymdrin â'r rheini, gallwn wella iechyd a chanlyniadau iechyd.

Nid yw anghydraddoldeb iechyd yn newydd yng Nghymru, er bod y pandemig wedi amlygu'r anghydraddoldeb ac wedi gwaethygu'r sefyllfa i lawer o etholwyr sy'n byw yn fy rhanbarth, a adlewyrchir yn y lefel uchel o farwolaethau o COVID yn Rhondda Cynon Taf. Nid dyna sydd wedi creu'r anghydraddoldeb hwn, ac mae'n amlwg y dylid bod wedi gwneud mwy ymhell cyn y pandemig i fynd i'r afael â hyn.

Yn amlwg, nid yw cyni wedi helpu ychwaith. Mae ymchwil yn dangos bod mesurau cyni, sy'n cynnwys lleihau gwariant cymdeithasol a chynyddu trethiant, yn brifo grwpiau difreintiedig fwyaf. Maent yn cynyddu'r risg o ddiweithdra, tlodi, digartrefedd a ffactorau risg economaidd-gymdeithasol eraill, tra'n torri rhaglenni diogelwch cymdeithasol effeithiol sy'n lliniaru risgiau i iechyd.

Mae cyni hefyd yn arwain at ganlyniadau i iechyd a gwasanaethau iechyd. Mae'n effeithio fwyaf ar y rhai sydd eisoes yn agored i niwed, fel y rhai y mae eu cyflogaeth neu eu sefyllfa dai yn ansicr, neu sydd â phroblemau iechyd sy'n bodoli eisoes. Mae'n gysylltiedig ag iechyd meddwl sy'n gwaethygu ac o ganlyniad, â chynnydd yng nghyfraddau hunanladdiad. Ac eto, nid yw hyn yn ganlyniad anochel ar adeg o argyfwng economaidd, fel y gwelwyd o'r ymchwil i'r rhai sy'n ffodus i fyw mewn gwledydd sydd â systemau diogelwch cymdeithasol cryf, megis Gwlad yr Iâ a'r Almaen.

Yn 2015, profodd y DU y cynnydd blynyddol mwyaf yn y gyfradd farwolaethau ers 50 mlynedd, ac mae nifer y marwolaethau yn y DU wedi bod yn codi ers 2011, ar wahân i adferiad yn 2014, ar ôl dirywiad cyson o ddiwedd y 1970au ymlaen, ac mae'r cynnydd hwn wedi bod yn arbennig o fawr ymhlith yr henoed. Ymddengys bod mesurau cyni, yn hytrach na chaledi economaidd fel y cyfryw, wedi chwarae rhan yn y gyfradd farwolaethau gynyddol hon. Mae dadansoddiad sy'n archwilio patrymau newidiol ar draws ardaloedd lleol yn canfod cysylltiad rhwng toriadau i ofal cymdeithasol a chymorth ariannol i bensiynwyr oedrannus a'r cynnydd mewn marwolaethau ymhlith rhai 85 oed a hŷn.

Fel y gwn o fy mhrofiad personol yn cefnogi cymunedau sy'n dal i gael eu heffeithio yn sgil llifogydd dinistriol 2020 o ganlyniad i storm Dennis, mae tywydd eithafol a llifogydd hefyd yn debygol o effeithio'n anghymesur ar y rhai sydd ar incwm isel, y rhai sydd â llai o adnoddau i baratoi ar gyfer llifogydd neu ddigwyddiadau tywydd eithafol eraill, i ymateb iddynt ac i ymadfer yn eu sgil, a'r rhai sy'n llai tebygol o fod wedi'u hyswirio'n llawn yn erbyn difrod i eiddo o dywydd eithafol o'r fath. Mae llwydni lleithder mewn eiddo o ganlyniad i lifogydd yn peri risg sylweddol i iechyd. Fodd bynnag, mae llawer o'r rhai sydd ar incwm isel yn methu fforddio datrys y broblem, sy'n golygu bod nifer yn parhau i wynebu risgiau sylweddol i'w hiechyd oherwydd effeithiau parhaus a chynyddol y newid yn yr hinsawdd.

Fel un o hyrwyddwyr aer glân y Senedd, rwyf hefyd am dynnu sylw at ansawdd aer a sut y mae hyn hefyd yn effeithio'n anghymesur ar y rhai sydd ar incwm isel. Mae'n werth cofio mai plant mewn cartrefi incwm isel sy'n cael eu heffeithio waethaf gan broblemau ansawdd aer. Ar hyn o bryd, mae crynodiadau llygryddion aer yn uwch mewn ardaloedd dan anfantais economaidd-gymdeithasol, sy'n golygu mai'r rhai ar incwm isel sy'n tueddu i gael eu heffeithio waethaf gan broblemau iechyd sy'n gysylltiedig ag ansawdd aer gwael. Rydym wedi clywed mewn cyfraniadau eraill eisoes am y bwlch a'r gwahaniaeth mewn disgwyliad oes rhwng yr ardaloedd lleiaf difreintiedig a mwyaf difreintiedig yng Nghymru, sef 8.9 mlynedd i ddynion a 7.4 mlynedd i fenywod. Ac ymhellach, yn 2019 roedd cyfran y marwolaethau y gellid bod wedi eu hosgoi yng Nghymru yn parhau i fod yn sylweddol uwch yn yr ardaloedd mwyaf difreintiedig, o'i gymharu â'r ardaloedd lleiaf difreintiedig. Cwm Taf sydd â'r disgwyliad oes iach isaf, 61.2 i ddynion a 62.6 i fenywod, o'i gymharu â 67.6 i ddynion a 69.2 i fenywod yn ardal Betsi Cadwaladr. Mae hwnnw'n wahaniaeth amlwg o rhwng chwech a saith mlynedd o fywyd iach i etholwyr sy'n byw yn y rhanbarth rwy'n ei gynrychioli. 

Gallwn wneud mwy, mae angen inni wneud mwy i roi diwedd ar anghydraddoldeb iechyd yng Nghymru, a'r hyn rydym yn ei gynnig heddiw yw y dylid dod â chynllun at ei gilydd i fynd i'r afael ag anghydraddoldeb iechyd. Gobeithio y gwnaiff yr Aelodau ar draws y Siambr gefnogi ein cynnig.

Samuel Kurtz. Samuel Kurtz. A allaf gael meicroffon Samuel Kurtz wedi'i ddadfudo? 'Mae'r cyfrifiadur yn dweud na', Samuel.

Mae gennych chi'r Sam anghywir, mae'n ddrwg gennyf.

O, y Sam anghywir. Iawn. Mae gennym y Sam cywir. Samuel Kurtz.

Diolch, Llywydd. Fe wnaf i ddechrau gan ddweud diolch i Blaid Cymru am ddod â'r ddadl yma ymlaen y prynhawn yma. 

Hoffwn ddefnyddio fy nghyfraniad i dynnu sylw'r Aelodau at yr anghydraddoldebau iechyd parhaus yn y Gymru wledig, drwy dynnu sylw at enghreifftiau yn fy etholaeth i yng Ngorllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro, yn enwedig yr anghydraddoldebau sydd wedi codi o ganlyniad i bandemig COVID-19 ac ad-drefnu gwasanaethau iechyd hanfodol.

Yr wythnos diwethaf cyhoeddwyd bod Bwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Hywel Dda wedi ailddyrannu gwasanaethau ar draws gorllewin Cymru i Ysbyty'r Tywysog Philip yn Llanelli, mewn ymdrech i gynnal gwasanaethau canser hanfodol y GIG drwy gydol cyfnod presennol y pandemig. Er bod y blaenoriaethu dros dro hwn i'w groesawu i raddau helaeth, mae'n codi cwestiynau pwysig am ddyfodol gwasanaethau yng ngorllewin Cymru. Mae gan breswylydd ym mhentref Angle, y pwynt pellaf i'r gorllewin yn fy etholaeth i, daith gyfan o tua 46 milltir i fynd i ysbyty Llwynhelyg yn Hwlffordd, neu daith gyfan o 86 milltir i fynychu apwyntiad yn ysbyty Glangwili. O dan y gwasanaeth dros dro, bydd yn rhaid i un o drigolion Angle deithio cyfanswm o 122 milltir i ac o Ysbyty'r Tywysog Philip. Mae hyn yn anodd ar y gorau, ond mae'n cael ei wneud hyd yn oed yn fwy rhwystredig gan ddiffyg seilwaith trafnidiaeth gyhoeddus sylfaenol. Gyda'r enghraifft hon yn unig, gallwch weld pa mor wrthgynhyrchiol fyddai cyfeirio adnoddau i ffwrdd o Langwili, neu'n wir, o ysbyty Llwynhelyg yn etholaeth fy nghyd-Aelod, Paul Davies, sef Preseli Sir Benfro, i Ysbyty'r Tywysog Philip yn Llanelli.

Dros yr 20 mlynedd diwethaf, yn gyson gwelsom wasanaethau ysbyty yn Llwynhelyg a Glangwili yn cael eu dosrannu tua'r dwyrain. Dros y pedair blynedd diwethaf, mae Llywodraeth Cymru wedi dweud y caiff ysbyty newydd ei adeiladu ar ffin sir Benfro-sir Gaerfyrddin, ond mae'r safle a'r cyllid ar gyfer y prosiect hwn yn dal i fod yn ddirgelwch. Weinidog, byddwn yn ffodus i weld ysbyty newydd wedi'i adeiladu cyn diwedd tymor y Senedd hon yn 2026. Mae fy etholwyr yn pryderu, yn ddigon ddealladwy, fod erydu gwasanaethau iechyd allan o sir Benfro a gorllewin sir Gaerfyrddin yn symud i un cyfeiriad yn unig: tua'r dwyrain. Dro ar ôl tro, Weinidog, dywedwyd wrthym, a chydweithwyr i mi, na fyddai gwasanaethau'n cael eu lleihau nes bod ysbyty newydd yn ei le, ac eto mae gwasanaethau'n cael eu lleihau'n systematig ac anghydraddoldebau iechyd yn gwaethygu i'r rhai sy'n eu defnyddio. Os cyfunwch hyn â pha mor wael yw amseroedd aros am ambiwlans yng ngorllewin Cymru a'r pellter y mae'n ei gymryd mewn gwirionedd i gyrraedd ysbyty mewn argyfwng, mae gennych storm berffaith ar gyfer argyfwng gwasanaethau rheng flaen. A thrigolion Gorllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro fydd yn cael eu gorfodi i ddioddef. Dyna pam y mae'n hanfodol fod y gwasanaethau hyn yn dychwelyd i'w mannau darparu arferol cyn gynted â phosibl. Diolch.

Wel, fel dŷn ni wedi clywed yn barod, mae anghydraddoldebau iechyd fel arfer yn symptom o anghydraddoldebau eraill, gydag incwm y prif ffactor fel arfer. Yn ôl Iechyd Cyhoeddus Cymru, ac mae Mike Hedges ac eraill wedi cyfeirio at y ffigurau yma, mae pobl yn yr ardaloedd lleiaf llewyrchus yng Nghymru yn byw yn iach am 18 mlynedd yn llai na phobl yn yr ardaloedd mwyaf llewyrchus, ac mae pobl yn yr ardaloedd tlotaf hynny 23 y cant yn fwy tebygol o gael canser, a 48 y cant yn fwy tebygol o farw o'r salwch. Gydag iechyd meddwl hefyd, mae Rhun ap Iorwerth wedi cyfeirio at y ffaith bod yr elusen Platfform yn dangos bod iselder ddwywaith mwy cyffredin mewn grwpiau incwm isel, a bod pobl sydd â diffyg bwyd ac arian yn fwy tebygol o ddioddef problemau iechyd meddwl. Mae'r un patrwm i'w weld gydag anhwylderau iechyd meddwl difrifol, gyda phobl ar reng isaf yr ysgol gymdeithasol-economaidd wyth gwaith yn fwy tebygol o dderbyn diagnosis o sgitsoffrenia.

Felly, mae anghydraddoldebau materol yn achosi cylch dieflig o anghydraddoldebau eraill. Mae'n wir am anghydraddoldebau hil yng Nghymru hefyd. Rŷn ni'n gwybod bod pobl o leiafrifoedd ethnig yn derbyn 7.5 y cant yn llai o incwm na phobl wyn ar gyfartaledd, ac mae'r annhegwch incwm yma yn eu gadael yn fwy agored i glefydau, gan gynnwys COVID. Mae'r un peth yn wir am yr ystad dai yng Nghymru, fel dŷn ni wedi clywed. Rhaid i Lywodraeth Cymru, pan fyddant yn mynd ati gyda'r gwaith o ailadeiladu cymdeithas yn dilyn COVID, flaenoriaethu torri'r cylch dieflig hwn, fel bod cyfleoedd yn cael eu rhannu yn decach. Y ffordd orau o gynyddu'r safon byw cyffredinol, wrth gwrs, yw dechrau o'r gwaelod lan, gan mai yno mae'r angen mwyaf.

Felly, rwy'n erfyn ar Aelodau i gefnogi cynnig Plaid Cymru, sydd yn galw am strategaeth benodol i fynd i'r afael ag anghydraddoldebau iechyd, a gwrthod gwelliant y Llywodraeth, sydd o blaid cadw'r cylch gorchwyl i'r hyn maen nhw eisoes wedi ymrwymo iddo. Mae'n hanfodol bod hyn yn digwydd cyn gynted â phosib wrth inni wynebu'r argyfwng prisiau ynni, fydd yn cael effaith erchyll ar bobl sydd eisoes yn cael trafferth cael dau ben llinyn ynghyd. Yn ôl adroddiad Marmot, mae oddeutu 10 y cant o farwolaethau ychwanegol yn y gaeaf yn ganlyniad i dlodi tanwydd, felly mae'n hanfodol, Llywydd, fod gweithredu pendant ynghylch y broblem rhwng nawr a'r gaeaf nesaf, os nad yn gynt.

Hoffwn i gloi drwy sôn am y ffactor arall sydd yn gyrru anghydraddoldeb, sef anghydraddoldeb daearyddol. Fe wnaeth adroddiad Marmot ar anghydraddoldebau iechyd yn Lloegr edrych ar hyn hefyd, gan nodi bod daearyddiaeth yn gwneud gwahaniaeth enfawr i ganlyniadau iechyd. Y gwir yw bod Cymoedd y de yn dal i ddioddef effaith cau'r pyllau glo yn y 1980au. Mae'n anhygoel i feddwl bod pobl mewn cymunedau yn y Cymoedd yn parhau i orfod wynebu incwm isel, a'r canlyniadau iechyd gwael sydd yn dod gyda hynny, 33 o flynyddoedd ar ôl i'r pyllau diwethaf gau, Cwm ac Oakdale, bron yr un faint o flynyddoedd dwi wedi bod ar y ddaear yma. Am fethiant gwleidyddol ydy'r ffaith yna. Mae'r bobl sydd yn byw yn yr ardaloedd ôl-ddiwydiannol yma yn dal i ddioddef o salwch diwydiannol, mae'r cyfraddau o broblemau iechyd eraill yn parhau i fod yn uchel oherwydd eu hamodau economaidd, ac mae diweithdra yn parhau i fod yn broblem ddifrifol.

Fe wnaeth adroddiad Sheffield Hallam ar sefyllfa economaidd a chymdeithasol cau pyllau glo yng Nghymru a Lloegr adrodd yn 2019 fod problemau iechyd yn bla ar yr ardaloedd hyn, gyda bron i 10 y cant yn derbyn taliadau lles am broblemau iechyd a'r nifer o swyddi mor isel. Mae'n hen bryd i gael Llywodraeth Cymru sydd o ddifrif yn gallu esgor ar ddadeni economaidd yn y Cymoedd. Os na fydd arwyddion o hyn i'w gweld erbyn diwedd y tymor hwn, y cwestiwn y bydd angen i'r Llywodraeth Llafur yma ofyn i'w hunain yw ai eu methiannau nhw sy'n gyfrifol am y diffyg cynnydd, oherwydd os nad hynny ydy'r ateb, yr unig esboniad arall yw bod hyn oll yn deillio o fod yn rhan o Deyrnas Gyfunol sydd ag anghydraddoldeb wrth ei chraidd, a hynny sydd yn llesteirio'r cymunedau hyn rhag gwireddu eu potensial.

Rwy'n ddiolchgar iawn am gael siarad yn y ddadl heddiw, a diolch i Rhun ap Iorwerth am gyflwyno hyn, ac rwy'n rhoi fy sylwadau i gyd-fynd â Chadeirydd y Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol hefyd.

Os caf, hoffwn ganolbwyntio fy sylwadau ar drafodaeth ddiweddar gyda Choleg Brenhinol y Therapyddion Galwedigaethol. Lansiodd Coleg Brenhinol y Therapyddion Galwedigaethol adroddiad yn ddiweddar, 'Bridge to Recovery', ac maent yn galw am fynediad teg at arbenigedd therapi galwedigaethol. Lywydd, dylai'r mynediad hwn fod yn agored, dylai fod yn briodol, ac yn deg i'r grwpiau poblogaeth y gwyddys eu bod yn profi llai o fynediad at ofal iechyd a gwasanaethau. Nid wyf am ailrestru'r grwpiau rydym eisoes wedi clywed amdanynt gan nifer o bobl y prynhawn yma.

Ond Lywydd, yn anffodus, mae pandemig COVID-19 wedi gwaethygu effaith anghydraddoldebau iechyd a oedd eisoes yn bodoli yn fy etholaeth i ac etholaethau ledled Cymru. Mae'r cyfyngiadau symud a'r mesurau angenrheidiol y bu'n rhaid inni eu rhoi ar waith i ddiogelu iechyd y cyhoedd hefyd wedi arwain at gynnydd mewn unigrwydd a theimlo'n ynysig, cynnydd mewn camddefnyddio sylweddau a thrais domestig, ac os edrychwn ar y problemau hynny, roeddent yn arbennig o wir i'r rhai a oedd yn gwarchod. 

Nawr, fel y soniwyd cyn heddiw, mae hyn wedi arwain at gynnydd ac angen dybryd am gymorth iechyd meddwl brys mewn gofal sylfaenol. Yn gynnar iawn yn ystod y cyfyngiadau symud cyntaf, camodd y gwasanaeth therapi galwedigaethol yng ngogledd Cymru i'r fei yn rhagweithiol a gweithredu'n rhagweithiol i gefnogi gofal sylfaenol, gan estyn allan at y rhai a oedd yn gwarchod. Tyfodd hyn yn gyflym i gefnogi unigolion sy'n troi at ofal sylfaenol gyda phryderon iechyd meddwl cyffredin. O hyn, datblygodd prosiect cydgynhyrchu, a gysylltai wasanaethau therapi galwedigaethol â'r rhaglen iCAN, rhaglen sefydledig dan arweiniad gwasanaethau iechyd meddwl yng ngogledd Cymru. 

Cynigiodd y rhaglen iCAN fynediad haws, cynharach i atal a lliniaru anghydraddoldebau iechyd, ac rwy'n cymeradwyo'r rhaglen iCAN a chydgynhyrchu'r rhaglen honno i'r Senedd, ac rwyf hefyd yn annog aelodau'r pwyllgor iechyd, a'r rhai nad ydynt yn aelodau o'r pwyllgor iechyd, i edrych ar yr adroddiad a'i werthusiad cadarnhaol.

Fodd bynnag, Lywydd, o'r camau cadarnhaol hyn, mae yna broblem o hyd. Drwy wasanaethau eilaidd a thrydyddol yn bennaf y ceir mynediad at therapi galwedigaethol o hyd, ac mae'n tueddu i ganolbwyntio ar unigolion yn hytrach nag ar boblogaethau. Mae angen i fynediad at wasanaethau therapi galwedigaethol fod yn gynnar, mae angen iddo fod yn hawdd, mae angen iddo fod yn fynediad pob oedran, i atal datblygiad anawsterau hirdymor a mynd i'r afael â rhai o'r anfanteision cymdeithasol ehangach i iechyd y clywsom amdanynt eisoes heno. Dylai gwasanaethau fod ar gael i bawb, ar draws pob agwedd ar fywyd, a'u targedu, eu llunio a'u lleoli yn unol ag anghenion y grwpiau poblogaeth lleol.

Lywydd, hoffwn weld arferion da fel prosiectau megis prosiect iCAN yng ngogledd Cymru yn cael eu hailadrodd ledled Cymru gyfan, ac rwy'n annog yr Aelodau i gymryd rhan, a sefydliadau i gymryd rhan, yn ymchwiliad pwyllgor y Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol sydd ar y ffordd, sy'n gam pwysig ymlaen o ran anghydraddoldeb iechyd yng Nghymru. Diolch yn fawr. 

Mae'n bleser cymryd rhan yn y ddadl hon y prynhawn yma, ac nid oes gennyf unrhyw broblem gyda chefnogi'r cynnig fel y mae y prynhawn yma. 

Yn ôl Sefydliad Iechyd y Byd, ceir digon o dystiolaeth fod ffactorau cymdeithasol fel addysg, statws cyflogaeth, lefel incwm a rhyw ac ethnigrwydd yn dylanwadu'n glir ar ba mor iach yw person. Ym mhob gwlad, boed yn rhai incwm isel, canolig neu uchel, ceir gwahaniaethau eang yn statws iechyd gwahanol grwpiau cymdeithasol. Po isaf yw statws economaidd-gymdeithasol person, yr uchaf yw eu risg o iechyd gwael.

Yn anffodus, mae digon o dystiolaeth o hyn yn fy etholaeth i. Mae Dyffryn Clwyd yn gartref i rai o'r wardiau tlotaf yng Nghymru, os nad y Deyrnas Unedig gyfan. Mae ganddi un o'r cyfraddau disgwyliad oes isaf i ddynion, un o'r cyfraddau marwolaethau cynamserol uchaf o glefydau nad ydynt yn drosglwyddadwy, a cheir cyfraddau eithriadol o uchel o farwolaethau cardiofasgwlaidd yn ogystal â lefel uchel o ddiabetes. Mae un o bob 16 oedolyn ar absenoldeb salwch hirdymor neu'n anabl ac yn economaidd anweithgar.

Nid yw anweithgarwch economaidd ymhlith y rhai nad ydynt yn ymladd salwch hirdymor yn llawer gwell. Mae bron i chwarter y boblogaeth oedolion yn economaidd anweithgar, felly nid yw'n syndod fod anghydraddoldebau iechyd mor gyffredin. Mae llywodraethau i fod i sicrhau bod eu dinasyddion yn iach, i fod i'w codi o dlodi, i fod i wella eu cyfleoedd bywyd, ac mae Llywodraeth Cymru wedi methu ar bob un o'r rhain. Llafur Cymru, wedi'u cynnal gan Blaid Cymru a/neu'r Democratiaid Rhyddfrydol, sydd wedi rhedeg Cymru ers dros ddau ddegawd. Ac yn ystod y cyfnod hwnnw, mae ein heconomi wedi aros yn ei hunfan. 

Yn fy etholaeth i, mae gwerth ychwanegol gros wedi codi. Mae wedi mynd o 59.8 y cant o werth ychwanegol gros y DU i 60.2 y cant—nad yw'n hanner 1 y cant hyd yn oed mewn dros 20 mlynedd. Felly, nid yw'n llawer mwy na gwall talgrynnu ystadegol. Er bod ein heconomi wedi parhau'n wastad, aeth fy etholwyr yn dlotach, ac o ganlyniad, yn fwy sâl. Mae llawer o fy etholwyr yn methu fforddio bwyta'n iach. Mae'n debygol nad yw un o bob pum oedolyn wedi bwyta'r pump y dydd a argymhellir, ac nid yw'n syndod felly fod nifer y bobl sy'n aros am driniaeth ysbyty wedi dyblu yn ystod y degawd diwethaf. Mae gwariant ar iechyd hefyd wedi dyblu yn ystod y cyfnod hwnnw. Rydym bellach yn gwario dros hanner cyllideb Cymru ar iechyd a gofal, felly beth ddigwyddodd i drin y clefyd ac nid y symptomau? Pe bai Llywodraeth Cymru wedi canolbwyntio ar ddileu anghydraddoldebau iechyd, ni fyddai angen inni wario symiau cynyddol ar y GIG. Rhaid inni sicrhau bod gan ein poblogaeth fynediad at swyddi sy'n talu'n dda a thai o ansawdd da os ydym am gael unrhyw obaith o fynd i'r afael â salwch hirdymor. 

Gwastraffwyd cymaint o gyfleoedd i fynd i'r afael â'r broblem. Addawodd Llywodraeth Cymru godi gwerth ychwanegol gros Cymru i o fewn 10 y cant o gyfartaledd y DU, a dileu eu haddewid wedyn cyn iddo gael ei dorri. Fe wnaethant wastraffu cronfeydd strwythurol ar brosiectau porthi balchder. Ac ni allaf ond gobeithio, er mwyn fy etholwyr, y byddant yn dysgu gan Lywodraeth y DU ac agenda codi'r gwastad, gan fod fy etholwyr eisoes yn elwa ar gynlluniau lluosog. Ond nid cystadleuaeth rhwng gwledydd yw hon. Mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru roi gwleidyddiaeth bleidiol a chenedlaetholdeb bitw o'r neilltu a gweithio gyda Llywodraethau ledled y DU i godi ein dinasyddion allan o dlodi a mynd i'r afael ag anghydraddoldebau iechyd yn uniongyrchol ac am byth. Diolch. 

Diolch am gael cymryd rhan yn y ddadl yma y prynhawn yma. 

Mae anghydraddoldebau enfawr yn bodoli o ran cyfoeth ac iechyd yn ein cymdeithas. Nid wyf yn credu y gallai unrhyw un sy'n cymryd rhan yn y ddadl hon honni fel arall, ond byddwn yn falch iawn o fynd â hwy o amgylch rhai o'r cymunedau yn fy rhanbarth i yn Nwyrain De Cymru os oes angen eu hargyhoeddi ymhellach. Mae'r pandemig dros y ddwy flynedd ddiwethaf wedi cynyddu'r gwahaniaethau a oedd eisoes yn bodoli, ac a waethygwyd gan fwy na degawd o gyni San Steffan. Fel y gwelsom yr wythnos hon, gyda newyddion am barti arall yn groes i'r cyfyngiadau symud yn 10, Stryd Downing, mae'n ymddangos bod yr ychydig breintiedig yn byw yn ôl set wahanol o reolau. Mae bwlch mawr hefyd rhwng y cyfoethog a'r rhai sy'n byw mewn tlodi o ran canlyniadau iechyd. Mae Dr Ciarán Humphreys, ymgynghorydd ym maes iechyd y cyhoedd ar benderfynyddion ehangach iechyd yn Iechyd Cyhoeddus Cymru wedi dweud:

'Mae llawer o amodau yn cyfrannu at y bwlch mewn disgwyliad oes rhwng y cymunedau lleiaf a mwyaf difreintiedig. Mae hyn yn dangos bod rhaid i ni edrych y tu hwnt i esboniadau meddygol syml i'r achosion sylfaenol ac ystyried yr amodau ehangach y mae pobl yn byw ynddynt.'

Gallem wella'r anghydraddoldebau hyn drwy ganolbwyntio mwy ar ymyrraeth gynnar yn y gymuned sy'n gyffredinol ond wedi'i thargedu'n arbennig at y rhai sydd â'r angen mwyaf. Rydym i gyd yn gyfarwydd â'r ôl-groniad ym maes iechyd a grëwyd gan y pandemig, ond os yw mynediad amserol at wasanaethau iechyd sylfaenol yn gwella, gellir lleihau'r angen am ofal ysbyty. Byddai hyn hefyd yn lleihau costau gofal iechyd drwy leihau'r pwysau ar adrannau damweiniau ac achosion brys. Mae pobl ar incwm isel a'r rhai sy'n byw mewn ardaloedd difreintiedig yn aml yn bwyta deiet llai iach ac felly maent yn fwy tebygol o brofi'r canlyniadau iechyd andwyol sy'n gysylltiedig â deiet gwael. Yn anffodus, yn aml nid yw'n hawdd dod o hyd i opsiynau bwyd iach fforddiadwy yn llawer o'n cymunedau. Nododd rhwydwaith tlodi bwyd Cymru yn 2020 fod bod heb ddigon o arian i gyrraedd siopau bwyd fforddiadwy neu gael deiet sy'n gytbwys o ran maeth bellach yn realiti cyffredin i lawer o bobl yng Nghymru. Dyna pam rwy'n falch fod Plaid Cymru wedi sicrhau prydau ysgol am ddim i bob plentyn ysgol gynradd fel rhan o'r cytundeb cydweithio. Bydd diogelwch pryd maethlon gweddus a wnaed gan ddefnyddio cynnyrch lleol ar gyfer pob plentyn ifanc yng Nghymru yn mynd beth o'r ffordd tuag at leihau'r anghydraddoldebau iechyd sy'n gysylltiedig ag arferion bwyta a deiet. 

Rwyf am sôn hefyd am rai rhannau o'n cymdeithas sydd wedi'u hallgáu'n ddigidol. Yn aml, ceir cysylltiad rhwng allgáu digidol a thlodi. Mae hefyd yn gysylltiedig ag oedran, gyda llawer o bobl hŷn yn methu cael mynediad at y rhyngrwyd, am ba reswm bynnag. Mae hyn yn rhywbeth yr ysgrifennais amdano fis Hydref diwethaf ar Ddiwrnod Rhyngwladol Pobl Hŷn y Cenhedloedd Unedig. Gyda chynifer o wasanaethau hanfodol yn cael eu cynnig a'u rhedeg ar-lein erbyn hyn, ni allwn fforddio gadael rhannau mor fawr o gymdeithas wedi'u difreinio gan dechnoleg. Wrth i wasanaethau meddygon teulu symud fwyfwy ar-lein, rwy'n gobeithio y bydd y Llywodraeth yn atgyfnerthu ei hymdrechion i sicrhau na chaiff pobl eu hamddifadu oherwydd eu hoedran neu eu lefelau incwm. 

Yn olaf, hoffwn sôn am ddementia. Fel llefarydd Plaid Cymru ar bobl hŷn, mae hwn yn fater sy'n agos at fy nghalon. Mae hawliau pobl â dementia wedi bod yn y newyddion yn y dyddiau diwethaf hefyd, diolch i fy nghyd-aelod o Blaid Cymru, Liz Saville Roberts. Siaradodd yn angerddol yn Nhŷ'r Cyffredin am yr angen i roi diwedd ar ynysu a gwahanu pobl â dementia mewn cartrefi gofal ac ysbytai. Fel y dywedodd Liz ei hun:

'Mae gan Lywodraeth Cymru destun polisi parchus ar waith gyda'n cynllun gweithredu ar ddementia ar gyfer Cymru 2018-2022. Ond mae bwlch mawr rhwng yr hyn y mae'n ei ddisgrifio a realiti'r hyn sy'n digwydd yn ein hysbytai a'n cartrefi gofal, yng Nghymru a Lloegr fel ei gilydd.'

Dylai fod mwy o ymwybyddiaeth y gall nifer o ffactorau effeithio'n sylweddol ar risg unigolyn o ddatblygu dementia. Mae anghydraddoldebau iechyd wedi dod yn elfen hanfodol wrth inni ddysgu mwy am y potensial i leihau'r posibilrwydd o ddatblygu dementia. Dylai ystyriaeth o anghydraddoldebau iechyd fwydo i mewn i gynlluniau gofal dementia, a lleihau risg o ddementia, a hoffwn glywed gan y Llywodraeth heddiw sut y mae hynny'n digwydd ar hyn o bryd. Diolch yn fawr iawn. 

Mae'r ddadl hon yn gyfle amserol i drafod y pryder a achoswyd gan y cyhoeddiad diweddar am newidiadau i sgrinio serfigol gan Iechyd Cyhoeddus Cymru a'i archwilio yn ei gyd-destun ehangach. Rwy'n derbyn bod Iechyd Cyhoeddus Cymru wedi cydnabod y dylid bod wedi ymdrin â'r cyhoeddiad yn well, a bod Cancer Research UK wedi dweud, er bod y cyhoeddiad wedi cyrraedd y penawdau, fod llawer mwy i'r stori na'r hyn a welir ar yr olwg gyntaf. Mae'r rhaglen newydd, mewn gwirionedd, yn rhoi mwy o gyfleoedd i nodi symptomau ymhlith pobl sydd mewn mwy o berygl o ddatblygu canser ceg y groth.

Gwnaeth hyn imi gwestiynu pam fod penderfyniad a wnaed gan Iechyd Cyhoeddus Cymru, wedi'i gefnogi gan dystiolaeth gwyddonwyr ac ymchwilwyr, wedi achosi cymaint o ofn a dicter yn ein cymunedau. A chredaf fod y sylwadau ar y cyfryngau cymdeithasol a gefais gan fenywod yn onest ac yn ddadlennol iawn. Dywedodd Sarah wrthyf, 'Mae'n gymaint o drueni nad esboniwyd dim o hyn. Mae iechyd menywod yn dioddef yn fwy nag erioed. Rwyf hyd yn oed wedi cael anhawster i gael darpariaeth atal cenhedlu. Dyma rywbeth arall i wneud i fenywod deimlo'n bryderus ynglŷn â'u hiechyd.' Fe wnaeth gadarnhau i mi na allwn osgoi cyd-destun ehangach anghydraddoldebau iechyd sydd wedi'u gwreiddio'n ddwfn yn ein systemau.

Ac rwyf o'r farn na allwn ddechrau trafod anghydraddoldebau iechyd heb roi sylw i'r ffaith bod meddygaeth ac ymchwil wedi cael eu harchwilio a'u datblygu'n bennaf o safbwynt dynion gwyn. Gwyddom hyn o'n hanes a'n profiadau bob dydd, o iechyd rhywiol ac atal cenhedlu i rai mathau o ganser a chlefydau. Yn hanesyddol, mae gwleidyddiaeth y gallu i fynd i'r afael â gofal iechyd wedi digwydd drwy benderfyniadau a blaenoriaethau dynion. Mae menywod wedi dweud wrthyf nad yw'n syndod felly fod penderfyniad fel yr un ar sgrinio serfigol yn ennyn pryderon, a ninnau bob amser yn y gorffennol yn gwybod mai'r rhai heb serfics sydd wedi bod yn gwneud y penderfyniad ar ran y rhai roedd eu bywydau yn y fantol. Er bod hyn yn dechrau newid, rwy'n credu bod rhaid gwneud ymdrech ychwanegol bob amser i ymgysylltu â menywod a gwrando arnynt. 

Yn fy amser byr fel Aelod o'r Senedd dros Ben-y-bont ar Ogwr a Phorthcawl, rwyf wedi siarad ag etholwyr am eu profiadau o'r rhwystrau a wynebir gan bobl sy'n ceisio diagnosis a thriniaeth ar gyfer clefydau fel endometriosis a syndrom ofarïau polysystig, neu'r ffaith bod y menopôs yn parhau i fod yn faes na welodd ddigon o fuddsoddiad mewn ymchwil i brofiadau parhaus pobl sy'n wynebu effeithiau a symptomau, neu'r ystadegau arswydus sy'n nodi bod pobl o gymunedau lleiafrifol ethnig yn fwy tebygol o farw wrth roi genedigaeth na phobl wyn yn y DU. Mae gennym gymaint i'w wneud i ddatrys yr anghydraddoldebau systemig, anghydraddoldeb sydd wedi gweld menywod, cymunedau lleiafrifol ethnig a phobl gwiar a thraws yn y cefndir, yn hytrach nag yn arwain ar yr ymchwil sy'n effeithio ar eu cyrff a'u bywydau eu hunain, a dyna pam fy mod yn cefnogi'r gwelliant heddiw sy'n cydnabod bod amryfal resymau yn achosi anghydraddoldeb iechyd a'u bod yn rhan o gyd-destun ehangach o anghydraddoldeb strwythurol.

Gwn fod ein Gweinidog iechyd eisoes wedi bod yn gwneud llawer o waith i fynd i'r afael â hyn, a byddwn yn falch o glywed mwy am y gwaith hwn heddiw. Rwyf hefyd yn cydnabod bod y Prif Weinidog wedi rhoi sylw i'r newidiadau i sgrinio canser ceg y groth ddoe, ac y byddwn yn cael dadl ar hynny yr wythnos nesaf, ond teimlaf fod angen inni fanteisio ar bob cyfle i roi sylw i hyn, oherwydd mae llawer o fenywod allan yno yn ofnus iawn.    

Y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol nawr i gyfrannu. Eluned Morgan.

Diolch yn fawr, Lywydd. Hoffwn ddechrau fy nghyfraniad drwy ddiolch i Blaid Cymru am gyflwyno'r pwnc pwysig hwn i'w drafod heddiw. Ers fy mhenodi, rwyf wedi bod yn gwbl glir mai lleihau anghydraddoldebau iechyd yw un o fy mlaenoriaethau allweddol fel Gweinidog. Mae'r cysylltiadau rhwng ble rydych yn byw, eich statws economaidd-gymdeithasol, eich disgwyliad oes a faint o flynyddoedd y gallwch ddisgwyl byw'n iach yn hysbys ac wedi cael eu nodi gan nifer o Aelodau'r Senedd heddiw.

Fel y mae cynifer wedi dweud, gwyddom fod pobl yn ardaloedd mwyaf difreintiedig Cymru yn fwy tebygol o fyw bywydau byrrach na'r rhai yn yr ardaloedd lleiaf difreintiedig, a'u bod, yn anffodus, yn byw llai o'r blynyddoedd hynny mewn iechyd da. Rwy'n siŵr y gall pob un ohonom yn y Senedd gytuno bod y ffaith bod hyn yn parhau i fod yn realiti ledled Cymru heddiw yn anghyfiawn yn gymdeithasol, ac mae'n rhywbeth y mae'r Llywodraeth hon yn gwbl benderfynol o'i unioni.

Mae'n bwysig inni fod yn glir nad ydym yn dechrau'r gwaith hwn o'r dechrau. Dros flynyddoedd lawer, rydym wedi gweithio i adeiladu cyd-destun deddfwriaethol a pholisi cadarn i sicrhau bod mynd i'r afael ag anghydraddoldebau iechyd yn rhan annatod o'r ffordd rydym yn cynllunio ac yn darparu gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru. Credaf mai un o'r enghreifftiau gorau o'r gwaith hwn yw'r modd y caiff y defnydd o asesiadau o'r effaith ar iechyd ei ymgorffori ar draws y Llywodraeth, a deddfu yn y Senedd hon i osod Cymru iachach a Chymru fwy cyfartal yn nodau statudol yn Neddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015.

Rydym wedi bod yn falch o rannu ein dull o fynd i'r afael ag anghydraddoldebau iechyd drwy fframwaith y Ddeddf yn rhyngwladol, fel partner arweiniol y cydweithredu diweddar ar degwch iechyd yn Ewrop. Cydweithredodd 25 o wledydd i fynd i'r afael ag anghydraddoldebau iechyd. Efallai y bydd yr Aelodau hefyd yn ymwybodol fod fy rhagflaenydd wedi llofnodi memorandwm cyd-ddealltwriaeth ar degwch iechyd gyda rhanbarth Ewrop o Sefydliad Iechyd y Byd yn 2020. Drwy ein gwaith gyda Sefydliad Iechyd y Byd, mae Cymru wedi sefydlu menter adroddiad statws tegwch iechyd Cymru ac wedi dod yn ddylanwadwr byd-eang ac yn safle arloesi byw ar gyfer tegwch iechyd.

Nawr, yn ogystal â sefydlu'r cyd-destun deddfwriaethol a pholisi cywir, mae Llywodraeth Cymru wedi datblygu nifer o raglenni allweddol i fynd i'r afael ag anghydraddoldebau, megis ein rhaglen flaenllaw, Dechrau'n Deg. Mae Dechrau'n Deg yn cyrraedd tua 36,000 o blant dan bedair oed sy'n byw yn rhai o'r ardaloedd mwyaf difreintiedig ledled Cymru. Mae'n gweithio i sicrhau eu bod yn cael y dechrau gorau posibl mewn bywyd, ac rydym i gyd yn gwybod bod hynny'n hanfodol o ran y cyfle i ddylanwadu ar ddatblygiad a'r canlyniadau mwy hirdymor.

Ond er gwaethaf y camau a gymerwyd gennym, mae COVID-19 wedi dangos yn glir beth yw gwir effaith anghydraddoldebau iechyd.

A gaf fi ddweud fy mod yn credu imi gael cais am ymyriad gan Jenny Rathbone? Do. Os ydych yn fodlon derbyn yr ymyriad, Weinidog—.

Wrth gwrs.

Da iawn. Jenny Rathbone.

Diolch yn fawr iawn. Rwy'n falch iawn o'ch clywed yn tynnu sylw at bwysigrwydd Dechrau'n Deg, ond hefyd rôl bwysig iawn bydwragedd ac ymwelwyr iechyd, sy'n gallu newid pethau'n fawr mewn gwirionedd pan fydd pobl yn beichiogi a phan fydd ganddynt blant ifanc iawn. Mae pawb am wneud y peth iawn i'w plentyn pan gânt eu geni, ac felly edrychaf ymlaen at glywed sut y mae rhaglen estynedig Dechrau'n Deg yn mynd i yrru'r agenda ar hyn, fel bod gennym y genhedlaeth nesaf i gyd yn bwyta'n iach, yn gwneud y lefel gywir o ymarfer corff ac yn edrych ar ôl eu hiechyd meddwl.

Weinidog.

Diolch yn fawr iawn, Jenny, ac rydych yn llygad eich lle: credaf fod bydwragedd yn allweddol iawn, ac mae ymwelwyr iechyd yn allweddol, yn enwedig yn ystod y blynyddoedd cynnar hynny. Credaf fod yn rhaid inni fanteisio ar bob cyfle i wneud i bob cyswllt gyfrif, er mwyn sicrhau—. Gwyddom ein bod yn llwyddo i frechu plant—daw tua 90 i 95 y cant o blant i gael eu brechu—ond am gyfle i siarad â hwy ynglŷn â sut i sicrhau bod eich plentyn yn datblygu'n iawn, yn bwyta'r bwyd cywir, a sicrhau eu bod yn cael yr ymarfer corff cywir. Credaf fod lle i fod yn fwy creadigol yn y gofod hwnnw, ac mae hynny'n sicr yn rhywbeth y bûm yn siarad gyda fy swyddogion yn ei gylch—sut y gallwn sicrhau bod pob cyswllt yn cyfrif.

Ond fel y soniwyd, rwy'n credu bod COVID-19 wedi bod yn greulon ac mae wedi bod yn anghyfartal yn y ffordd y mae wedi effeithio ar ein poblogaeth, gyda'r bobl sy'n fwy agored i niwed sydd â chyflyrau iechyd sy'n bodoli eisoes, megis gordewdra, mewn llawer mwy o berygl o glefyd difrifol. Yn hynny o beth, mae COVID-19 wedi tynnu sylw hyd yn oed ymhellach at bwysigrwydd hanfodol gwaith ataliol iechyd y cyhoedd wrth fynd i'r afael ag anghydraddoldebau iechyd. Felly, rydym yn gwybod, onid ydym, fod gordewdra ac ysmygu yn cael effaith enfawr ar ddisgwyliad oes a disgwyliad oes iach pobl, a bod pobl o'r cymunedau mwyaf difreintiedig yn fwy tebygol o fod yn ordew neu'n ysmygu na'r rhai yn y cymunedau lleiaf difreintiedig. A dyna pam y mae mynd i'r afael ag anghydraddoldebau iechyd yn ganolog i'n hargymhellion ar gyfer mynd i'r afael â gordewdra ac i gynorthwyo pobl i roi'r gorau i ysmygu. Felly, gyda fy nghyd-Aelod, y Dirprwy Weinidog Iechyd Meddwl a Llesiant, rydym yn ymrwymo dros £13 miliwn o gyllid i'n rhaglen 'Pwysau Iach: Cymru Iach' sydd ar y ffordd i fynd i'r afael â gordewdra, gyda chamau i leihau anghydraddoldebau deiet ac iechyd ar draws y boblogaeth yn ganolog ynddi. Ac ar ysmygu, efallai y bydd yr Aelodau'n ymwybodol ein bod wedi cyhoeddi ein strategaeth ddrafft ar reoli tybaco ar gyfer Cymru yn ddiweddar i fod yn destun ymgynghoriad, ac i gydnabod yr anghydraddoldebau iechyd sy'n codi o ganlyniad i ysmygu caiff trechu anghydraddoldeb ei nodi fel un o themâu canolog y strategaeth ddrafft.

Nawr, dwi'n benderfynol o sicrhau ein bod ni'n gwneud pob ymdrech posibl ar draws fy mhortffolio i i fynd i'r afael ag anghydraddoldebau iechyd. Dyna pam dwi wedi bod yn glir gyda swyddogion fod yn rhaid inni ddyblu ein hymdrechion ar draws iechyd a gwasanaethau cymdeithasol, ac ar draws gwasanaethau iechyd Cymru, i sicrhau bod taclo anghydraddoldebau iechyd yn rhan annatod o'r adferiad ar ôl COVID-19.

Nawr, wrth inni ystyried pa mor eang yw'r ffactorau sy'n effeithio ar iechyd pobl—mae lot o bobl wedi eu rhestru nhw heddiw—mae'n rhaid i'n gwaith ni ar anghydraddoldebau iechyd fod yn ehangach na gweithio ar wasanaethau iechyd a gofal yn unig, er mwyn inni gael yr effaith angenrheidiol. Ac mae'n rhaid inni weithredu ar anghydraddoldeb iechyd i fod yn llinyn euraidd ar draws holl bolisïau a strategaethau'r Llywodraeth, gan fod ganddyn nhw i gyd y potensial i effeithio ar iechyd pobl—o'n cynnig gofal plant a mesurau i wella ansawdd aer, hyd at ansawdd tai pobl a'u gallu i gadw eu cartrefi nhw yn gynnes. Ond dwi'n meddwl ei fod e'n bwysig, o ystyried ehangder y ffactorau sy'n effeithio ar iechyd pobl, fod yn rhaid inni gydnabod bod rhai meysydd y tu fas i gymhwysedd y Senedd, fel lles. Felly, mae'n rhaid ini weithio gyda'n gilydd mewn ffordd integredig i sicrhau ein bod ni i gyd yn cyfrannu cymaint â phosibl i daclo anghydraddoldebau iechyd.

O ran y Llywodraeth, mae ein rhaglen llywodraethu ni yn cynnwys ymrwymiadau sylweddol ar draws holl feysydd ein gwaith sydd wedi'u cynllunio i fynd i'r afael ag anghydraddoldebau iechyd yma yng Nghymru. Ac yn ogystal â hynny, yn ystod tymor y Senedd hon, mi fyddwn ni'n cyflwyno rheoliadau o dan Ddeddf Iechyd y Cyhoedd (Cymru) 2017 i'w wneud e'n ofynnol i rai cyrff cyhoeddus gynnal asesiadau effaith iechyd mewn amgylchiadau penodol er mwyn sicrhau ein bod ni'n manteisio ar bob cyfle sydd i fynd i'r afael â'r anghydraddoldebau iechyd yma. 

Mae'r cynnig heddiw yn galw ar Lywodraeth Cymru i ddatblygu strategaeth benodol ar anghydraddoldebau iechyd. Mae arnaf i ofn dwi ddim yn credu mai dyna'r dull cywir o wneud hyn. Dwi'n benderfynol o weld gweithredu yn digwydd nawr, ac mae gennym ni eisoes y fframweithiau deddfwriaethol a'r rheoliadau, fel Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol a'r ddyletswydd economaidd gymdeithasol sydd wedi ei rhoi ar waith, i roi'r arfau inni i wneud beth rŷm ni'n gwybod sydd angen ei wneud. Gyda'n strategaeth rheoli tybaco, ein cynllun gweithredu LGBTQ+ a'n cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol, sydd oll ar eu ffordd, mae camau i fynd i'r afael ag anghydraddoldeb iechyd wedi eu hymgorffori ar draws ein cynlluniau uchelgeisiol ar gyfer y tymor yn y Senedd yma. Ac er mwyn sicrhau ein bod ni'n parhau i ganolbwyntio ar wneud gwahaniaeth ac ar gyflawni, dwi'n gofyn i Aelodau i gefnogi ein gwelliant i'r cynnig heddiw. Diolch yn fawr, Llywydd.

Rhun ap Iorwerth nawr, i ymateb i'r ddadl.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd, a diolch, Weinidog, ac yn wir, diolch i bawb sydd wedi cymryd rhan yn y drafodaeth y prynhawn yma. Does gen i ddim llawer o amser. Dwi'n gwerthfawrogi diolch y Gweinidog inni am ddod â hyn gerbron y Senedd rithiol heddiw, ond dydyn ni ddim yn gwneud hynny oherwydd ein bod ni'n licio siarad am anghydraddoldebau; rydyn ni'n gwneud hyn oherwydd ein bod ni'n credu bod angen gwneud rhywbeth am yr anghydraddoldebau sydd wedi’u gwreiddio mor ddwfn o fewn ein cymdeithas ni yng Nghymru, yn anffodus.

Rwy'n ddiolchgar iawn i Aelodau o bob un o'r pleidiau gwleidyddol am eu cyfraniadau, ac mae'r ystod o anghydraddoldebau a gyflwynwyd gan bawb, onid yw, yn tynnu sylw at faint y broblem a wynebwn. Rwy'n creu bod difrifoldeb y sefyllfa wedi ei adlewyrchu yn nifrifoldeb y cyfraniadau a glywsom heddiw gan bron bob Aelod, ac eithrio'r Aelod dros Ddyffryn Clwyd a benderfynodd feirniadu'r rhai ohonom sydd ag uchelgeisiau dros Gymru, tra'n methu'r eironi ei fod ef yn gwneud hynny drwy foddio cynulleidfa genedlaetholgar Brydeinig asgell dde, ond mae yna bob amser un. Ond rydym yn galw heddiw, onid ydym, am weithredu clir, am gynllun gweithredu clir gan Lywodraeth Cymru. Nid oes neb yn gwadu—nid yw'r Gweinidog, yn sicr, yn gwadu bod yna anghydraddoldebau dwfn iawn yng Nghymru.

Yr hyn y mae'r cynnig heddiw yn ei wneud yw ceisio ein cael i gytuno bod rhaid i'r gwaith o ddatrys yr anghydraddoldebau hynny fod yn fater cydgysylltiedig. Dadleuodd y Gweinidog fod datrys anghydraddoldebau yn rhan annatod o feddylfryd y Llywodraeth, ond rwy'n gweld rhai pethau nad ydynt wedi'u cydgysylltu. Er bod y Llywodraeth o'r farn ei bod eisoes yn gweithredu mewn ffordd gydgysylltiedig, pam fod yr holl sefydliadau uchel eu parch hyn, o bob rhan o'r sbectrwm iechyd a gofal, yn broffesiynol ac yn cynrychioli cleifion, pam eu bod yn credu nad oes gennym strategaeth gydlynol, a pham eu bod yn credu mai dyma'r amser i roi'r strategaeth honno ar waith?

I Aelodau Llafur, yn arbennig, a amlinellodd yn huawdl y problemau rydych yn eu gweld yn eich etholaethau: defnyddiwch y cyfle hwn i anfon neges gadarnhaol at y Llywodraeth fod angen mwy arnom; oes, mae pethau cadarnhaol yn yr hyn y mae'r Llywodraeth eisoes yn eu gwneud, ond mae arnom angen mwy ac mae arnom angen iddo gysylltu â'i gilydd. Felly, cefnogwch ein cynnig heddiw, fel nad oes raid inni edrych ymlaen at genedlaethau eto o sôn am yr anghydraddoldebau sydd gennym yng Nghymru, oherwydd nid oes angen iddynt fod yno, ac rydym yn y sefyllfa freintiedig o allu rhoi camau ar waith i fynd i'r afael â hwy.

Y cwestiwn nawr, felly, yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, dwi'n gweld bod gwrthwynebiad ac, felly, fe fyddwn ni'n gohirio'r bleidlais ar hynna tan y cyfnod pleidleisio.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Ac fe fyddwn ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio nawr, felly fe wnawn ni gymryd toriad byr iawn i baratoi yn dechnegol ar gyfer y bleidlais honno. Toriad byr, felly.

Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 17:29.

Ailymgynullodd y Senedd am 17:32, gyda'r Llywydd yn y Gadair.